Kamienie Wilhelma

Wielkie pruskie rody były często spokrewnione lub zaprzyjaźnione z rodami królewskimi czy cesarskimi. Gospodarzowi ogromny zaszczyt sprawiało goszczenie książąt i władców Prus oraz Niemiec we własnym majątku. Doskonałą ku temu okazję stanowiły polowania. Szczególnie jeśli dobra rodowe obfitowały w zwierzynę łowną.

 

Sława rogaczy z Prakwic spowodowała, że w 1872 roku, właśnie na polowanie, przybył tu pierwszy członek rodu królewskiego. Był to książę Friedrich Carl von Preussen. Książę Fryderyk Karol Pruski (1828-1885) z rodu Hohenzollern (Prinz Friedrich Carl von Preussen) był stryjecznym dziadkiem Cesarza Wilhelma II czyli synem brata dziadka Cesarza Wilhelma I (1797-1888) Fryderyka Karola Aleksandra (1801-1883).

 

Zauroczony łowiskami i wielkością poroży, przyjechał do Prakwic jeszcze trzykrotnie. W sumie ustrzelił około dwudziestu rogaczy, których poroża po jego śmierci powróciły do dworu w Prakwicach i stały się zaczątkiem kolekcji cesarskich trofeów. O jego pobycie zaświadcza najstarszy kamień ustawiony w lasach prakwickich, pochodzący z 1882 r. Wyryty na nim napis głosi, że „Jego Królewska Wysokość Książę Carl Friedrich von Preussen, 30 maja 1882 roku strzelił w tym miejscu kapitalnego rogacza. (niem. S.K.H ( Seine Königliche Hochheit) Prinz Friedrich Carl von Preussen erlegten 30 Mai 1882 einen capitalen Rehbock). Na mapce kamień ten oznaczono numerem jeden.

Seine Königliche Hochheit) Prinz Friedrich Carl von Preussen erlegten 30 Mai 1882 einen capitalen Rehbock

Friedrich Carl von Preussen

Parostki (perukarz) pozyskane w Prakwicach 13 sierpnia 1872 r.

Wieńce byków pozyskanych przez księcia w Puszczy Rominckiej w 1872 r. i 1882 r.

Inne trofea Friedricha Carla von Preussen

Friedrich Carl von Preussen z żoną i dziećmi

Pasją księcia oprócz polowania było rolnictwo a zwłaszcza sadownictwo

Friedrich Carl von Preussen ur. 28 marca 1828 r. w Berlinie, zm. 15 czerwca 1885 r. w Kleinglienicke w Poczdamie, był pruskim księciem i wybitnym dowódcą wojskowym. Pochodził z rodu Hohenzollernów. Zapalony myśliwy i doskonały jeździec. Książę lubił samotne życie, z dala od dworu i wielkiego świata. Większość swego życia spędził w "Jagdschloss Dreilinden", w dworku, który zbudował w 1869 r., w lesie Dreilinden,  gdzie polował i zajmował się rolnictwem.

Dworek w 1875 r.

Orden vom weißen Hirschen Sancti Huberti - Pruski order Sancti Huberti

Na wstążce wyhaftowana dewiza Orderu - VIVE LE ROY SES CHASSEURS (Niech żyje król i jego myśliwi).

 

Miniaturka orderu wykonana z pozłacanego srebra. Jeleń z drobno grawerowanym futrem i krzyżem na czole, zawieszony na jelenim grandlu pod koroną królewską  po obu stronach. Na zielonej wstążce kokardka z guzikiem producenta "J. GODET & SOHN KGL. HOFJUWELIER". Mały rubin symbolizuje kropelkę krwi.

Bardzo Szlachetny Zakon Białego Jelenia Sancti Huberti został założony 3 listopada 1859 r. przez księcia Friedricha Carla von Preussen "aby zapobiec niebezpieczeństwu całkowitego zniknięcia szlachetnego myślistwa, zachowując pradawne statuty, godne pochwały zwyczaje i  prawa". Ta prywatna inicjatywa  księcia była de facto ekskluzywnym, wysoce arystokratycznym klubem myśliwskim. Po śmierci księcia w 1885 r. Zakon na cztery lata został uśpiony.

 

Jednak w 1889 roku Cesarz Wilhelm II przejął nad Zakonem protektorat i w 1909 r. reaktywował order jako Pruską Myśliwską Odznakę Honorową przyznawaną zapalonym myśliwym, kontynuatorom pruskiej tradycji polowań. Odznaka została wyprodukowana przez firmę jubilerską "Sy&Wagner". Jej produkcja została sfinansowana przez parę cesarską ze specjalnego funduszu ufundowanego do tego celu. Odznaczenie miało być przyznane w ilości 26 szt. stanowiącą  symboliczną ilość odpowiadającą dokładnie liczbie żyjących jeszcze nagrodzonych osób początkowego Zakonu, Otrzymało je w sumie 25 szlachciców. Dwudziestaszósta została zarezerwowana dla samego Wilhelma II.

Na fotografii widoczna pod lewą kieszenią Cesarza Pruska Myśliwska Odznaka Honorowa 

O Zakonie "Białego jelenia" wspomina księżniczka pszczyńska Daisy von Pless w swoich pamiętnikach: "... W Berlinie zawsze można było przeżyć jakieś nadzwyczajne ceremonie. Kiedyś leżałam w hotelu chora na grypę, gdy wpadł Hans ( jej mąż książę pszczyński Jan Henryk XV Hochberg - dop. autora) pieniący się ze wściekłości, bo został przez Cesarza zaproszony do klubu „Biały Jeleń". By uzyskać członkostwo, trzeba było przybrać na krześle pozycję klęczącą i opowiedzieć sprośną historyjkę, po czym Cesarz pasował kandydata na rycerza waląc go po siedzeniu płaską stroną szabli. Insygniami był łańcuch z jelenich zębów zawieszany na szyi. Klnącego przez cały czas Hansa ubraliśmy w czerwony mundur huzarski i wysłaliśmy na ceremonię ...".

„15 lutego 1904 r., Pałac Pless, Berlin […]
Dziś wieczorem Cesarz je tu obiad z Vaterem (książę Hans Heinrich XI), to bankiet dla mężczyzn mający coś wspólnego z polowaniem; wydaje mi się, że nazywa się Świętem Białego Jelenia. Idę do Cyrku z Sierstorpffami, hrabią Vico Vossem i dużą grupą, by usunąć się w cień […]”.  (Hans Heinrich XI był Wielkim Mistrzem Orderu Białego Jelenia - dop. autora).

 

Zakon istniał w Niemczech po zakończeniu monarchii do 1930 r. Od tego momentu Zakon został zawieszony. Dopiero 6 maja 1952 r. został przywrócony przez szefa Królewskiego Domu Hohenzollernów, Ludwika Ferdynanda z Prus, 14 czerwca 1955 r. Otrzymał nowy statut i odtąd określa się jako stowarzyszenie.

Jako drugi królewski myśliwy przybył do Prakwic w 1884 r. książę Wilhelm von Preussen - późniejszy Cesarz Niemiec i Król Prus Wilhelm II. W swych wspomnieniach Aleksander Dohna opisuje, że o cesarskich wizytach opowiadał mu służący, a potem dozorca dworu w Prakwicach - Hoffmann. Właśnie w 1884 roku książę strzelił pierwszego kapitalnego rogacza. Uczynił to będąc zaproszonym na polowanie do pobliskiego majątku Lipiec (niem. Lippitz), nie stanowiącym własności Dohnów. Na pamiątkę tego wydarzenia właściciel Lipiec ustawił na granicy ziem prakwickich i lipieckich kamień z wyrytym napisem.

Poszukiwałem wśród pól owego kamienia i prawdopodobnie go odnalazłem. Kamień leżał przewrócony w rumowisku innych głazów ściągniętych z pól przez rolników. Rumowisko znajduje się w wyschniętym bagienku na granicy ziem prakwickich i lipieckich. Niestety upływ czasu zatarł litery i jedynie z wielkim trudem udało mi się odczytać litery S.K.H. Nie zrobiłem fotografii tego kamienia, ponieważ uznałem, że na zdjęciu napis ten byłby słabo widoczny. Jego waga nie pozwalała na to, żeby go odwrócić i zbadać dokładnie. Tym niemniej z dużą dozą prawdopodobieństwa można stwierdzić, że jest to kamień, o którym wspomina Aleksander von Dohna. Świadczy o tym jego położenie na granicy pól prakwickich i lipieckich oraz litery S.K.H., którymi oznaczano kamienie książęce. Obeliski cesarskie miały trochę inne oznaczenie, ale o tym napiszę w dalszej części niniejszej publikacji. W 2008 roku myśliwy z Niemiec Burkhard Steins - Winsmann, goszczący w naszym kole na tzw. polowaniu dewizowym, pokazał mi starą niemiecką mapę, na której oznaczono pierwotne położenie tego kamienia. Niestety nie ma go już w tym miejscu.

 

Udane polowanie w 1884 roku spowodowało, że Wilhelm von Preussen odwiedzał Prakwice corocznie do 1910 r. W lasach prakwickich do dnia dzisiejszego znajduje się kamień nazywany przez miejscowych myśliwych „Drewnianym”. Kiedy jest obrośnięty mchem, przypomina z daleka pień drzewa. Jest to największy kamienny obelisk pochodzący z 1887 roku, ostatni z odnalezionych kamieni, ustawionych dla Wilhelma jeszcze jako księcia. Napis w języku niemieckim brzmi „S.K.H Prinz Wilhelm von Preussen erlegten hier am.15 Mai 1887 einen capitalen Rehbock”, co znaczy, że rogacz padł z książęcej ręki 15 maja 1887 roku. W 2009 roku odnaleziono jeszcze jeden kamień postawiony dla Wilhelma II jeszcze jako księcia datowany na 16 maja 1887 roku. Ciekawostką jest, że leży na polach wsi Protajny (niem. Protainen) nie będących wówczas w posiadaniu rodziny von Dohna.

Kamień z 1886 roku. Ustawiony jeszcze dla księcia z wyrytą koroną cesarską i datą. Później w ten sposób oznaczano drewniane słupy - pale ustawiane tam gdzie rogacz, którego strzelił Monarcha, nie był kapitalny

Drewniany Kamień - S.K.H Prinz Wilhelm von Preussen erlegten hier am.15 Mai 1887 einen capitalen Rehbock

S.K. Hoheit Prinz von Preussen erlegten am 16 Mai 1887 einen capitalem Rehbock

Rok później, w 1888 r. księcia Wilhelma koronowano na Cesarza Niemiec i Króla Prus - Wilhelma II. Objął on schedę po ojcu Cesarzu Fryderyku III, który panował tylko 99 dni, ponieważ zmarł w 1888 roku, z powodu raka krtani. Cesarz Wilhelm II był wnukiem brytyjskiej królowej Wiktorii, (matka Wilhelma była jej córką). Urodził się 27.01.1859 r. Koronowano go w wieku 29 lat i panował do 9.11.1918 roku. Zmuszony do abdykacji, zbiegł do Holandii, gdzie w miejscowości Doorn zmarł 04.06.1941 r.

Wyjazd na polowanie - Berlin 1886 r. Drugi z lewej następca tronu Wilhelm von Preussen, trzeci Cesarz Fryderyk III

Powróćmy jednak do pasji łowieckich Wilhelma II. Cesarz w początkowym okresie przybywał do Prakwic w otoczeniu świty, która składała się, z:

Friedricha von Ilberga - osobistego lekarza cesarskiego

Grafa Gustava von Kessela - osobistego adiutanta

Kuno Grafa von Moltke (młodszgo) - przybocznego adiutanta

W tym towarzystwie zawsze polowali goście:

Philipp Fürst Eulenburg - przyjaciel Cesarza

Graf Dohna Waldburg (Waldburg - Pribreschny k. Królewca)

Graf Finckenstein - Simnau (Simnau - Szymonowo)

Graf Dohna - Mallmitz (Mallmitz - Małomice)

W okresie późniejszym do orszaku cesarskiego dołączyli:

generał - pułkownik Hans von Plessen - adiutat generalny

adiutant przyboczny Wilhelm von Dommes- (niem. adiutant skrzydłowy)

adiutant przyboczny Friedrich von Gontard- (niem. adiutant skrzydłowy)

doktor Otto von Niedner - osobisty lekarz, który zastąpił dr von F. Ilberga.

 

Warto przedstawić towarzyszy Cesarza, którzy uczestniczyli w polowaniach Wilhelma II. Opiekę lekarską sprawowali lekarze, najpierw dr. Friedrich von Ilberg a następnie dr Otto von Niedner.

Obok  Cesarza w mundurze generała-porucznika dr Friedrich von Ilberg-Generalarzt, kaiserliches Heer Deutschland (generalny lekarz Armii Niemieckiej).

Wilhelm II i dr Otto von Niedner

Dr Otto von Niedner-osobisty lekarz Cesarza Wilhelma II

Wilhelm II zawsze miał kilku adiutantów, z którymi nie rozstawał się nawet na polowaniach. Niektórzy z nich towarzyszyli Cesarzowi nawet na wygnaniu w Doorn.

Hans Georg Hermann von Plessen (26 listopada 1841 r. - 28 stycznia 1929 r.) był pruskim generałem-pułkownikiem (niem. Generaloberst) i Kanonem Brandenburgii, który pełnił funkcję honorową Generalfeldmarschalla w roli komendanta niemieckiego Sztabu Generalnego podczas I Wojny Światowej.

Generał von Plessen sprawował także urząd generalnego adiutanta Jego Królewskiej Mości (niem . SM diensttuender Generaladjutant) u Cesarza Wilhelma II , co czyni go jednym z najbliższych powierników Cesarza. W 1918 r. był najstarszym oficerem służącym w Cesarskiej Armii Niemieckiej. W 1918 r. Von Plessen otrzymał Pour le Mérite , najwyższy order wojskowy Niemiec. Pozostał oddany Kaiserowi aż do upadku monarchii w listopadzie 1918 r.

Wilhelm Ernst Justus von Dommes (15.09.1867 - 15.05.1959).  niemiecki oficer kawalerii, służył przez większość Wielkiej Wojny jako szef sztabu na poziomie korpusu. Był żonaty z księżną Elisabeth von Kanitz. W latach przedwojennych von Dommes funkcjonował przez kilka lat w kwaterze głównej Wielkiego Sztabu Generalnego w Berlinie, najpierw jako adiutant Alfreda von Schlieffena, a następnie pełnił tę samą rolę pod rządami Helmuta von Moltke. Był także zaangażowany jako adiutant skrzydłowy (flügeladjutant) Cesarza Wilhelma II.

Hans Albrecht Heinrich Friedrich von Gontard (urodzony 28 stycznia 1861 r. W Wesel , zm.  20 czerwca 1931 r. w Gut Großwudicke pod Rathenow ) był pruskim generałem porucznikiem. Od 1904 r. Gonhard był pierwszym adiutantem skrzydłowym Cesarza Wilhelma II, a później jego generałem. Gontard został awansowany na generała porucznika 17 lutego 1914 r. Podczas pierwszej wojny światowej awansował na generała adiutanta na służbie, a także pełnił funkcję marszałka dworu.

Po abdykacji monarchy Gontard podążył za nim na wygnanie do Doorn i działał jako nadworny marszałek.

Cesarz otoczony przez swoich przybocznych adiutantów, między innymi von Gontarda, von Dommesa, von Ilsemanna i von Mewesa

W cesarskiej świcie polowali także inni pruscy i niemieccy arystokraci:

Kuno Augustus Friedrich Karl Detlev Graf von Moltke (ur. 13 grudnia 1847 w Neustrelitz, zm. 19 marca 1923 we Wrocławiu) – niemiecki generał, fligeladiutant (adiutant przyboczny) Cesarza Wilhelma II, komendant wojskowy Berlina.

Pochodził z wirtemberskiej linii rodu Moltke. Jego ojciec Friedrich Karl Ludwig von Moltke (1798–1866) był nadwornym koniuszym wielkiego księstwa Mecklenburg-Strelitz. Kuno von Moltke od 1893 r. do 1902 r. był fligeladiutantem Wilhelma II, który radził się go zwłaszcza w kwestiach muzycznych (Moltke był utalentowany muzycznie, skomponował marsz kawaleryjski dla 1. regimentu lejbkirasjerów, Des Großen Kurfürsten Reitermarsch). W 1897 roku przez krótki czas był wojskowym attaché w Wiedniu.

Gustav Emil Bernhard Bodo von Kessel (06.04.1846 - 28.04.1918) miejsce urodzenia: Poczdam. Pruski generał August von Kessel był adiutantem Cesarza Wilhelma II podczas Wielkiej Wojny. Gustav urodził się jako syn generała dywizji Emila von Kessela i jego żony Julie von Canstein. Po studiach w Ritterakademie w Liegnitz wstąpił do wojska w 1864 r.

Okres międzywojenny w Prusach zapewnił von Kesselowi szybką ścieżkę kariery wojskowej, z zadaniami w Wielkim Sztabie Generalnym i w ramach Korpusu Gwardii Berlina. Równolegle von Kessel został przydzielony do pruskiego dworu królewskiego jako adiutant przyszłego Cesarza Fryderyka III. Pozostał na tym stanowisku, po tym, jak Fryderyk III zmarł i został zastąpiony przez Cesarza Wilhelma II. W 1896 r. Von Kessel został mianowany adiutantem Kaisera, pozostając nim aż do swojej śmierci.

Generał von Kessel był żonaty z Friedrike von Esebeck. Mieli jedną córkę, Elisabeth, która stała się znaną artystką. Generał zmarł w Berlinie 28 maja 1918 r., na krótko przed zakończeniem działań wojennych.

Hans Nikolaus Graf von Finck von Finckenstein – Simnau (ur. 1860  w Simnau (Szymonowo) – zm. 1948 r. Treysa (Hessen). Syn Albrechta Karla Georga Graffa  Finck von Fincfestein (1821-1863) i Agnes Auguste Marii von Kuenheim (1833-1915). W latach 1899-1900  kammerjunker (kamerdyner) i kammerherr (szambelan) dworu Księżniczki Viktorii Luise von Preußen – córki Wilhelma II. Towarzyszył Cesarzowi podczas polowań w Prakwicach.

Eberhard z żoną

Eberhard Richard Emil zu Dohna-Schlobitten (ur. 23 grudnia 1875 r. Waldburg; zm. 1957 r. Laubach). Syn Eberharda Friedricha Grafa zu Dohna Schlobiiten i Elizabeth Gräfin von Kanitz. Mąż Renate Gräfin von Hochberg. Prawdopodobnie towarzyszył Cesarzowi podczas polowania w Prakwicach 4 czerwca 1889 r. (nie mam jednak pewności czy to on, czy jego ojciec).  Prawdę mówiąc trudno jest się połapać w imionach i nazwiskach pruskiej szlachty. Posiadają kilka imion używanych różnie w różnych opisach i mimo chęci, po przeszło stu latach, trudno wszystkie postacie umiejscowić. Istniało kilka lini poszczególnych rodów, koligacących się ze sobą  a opisy nie zawsze wyjaśniają ich rodowód. Np. widoczna na fotografii żona Eberharda Renata von Hochberg zu Fürstenstein (von Hochberg) pochodzi z innego sławnego  rodu Hochbergów z Książą, córka Hansa Heinricha XIV Bolka Hendricka Grafa von Hochberga i Eleonore, Prinzessin von Schönaich-Carolath. Urodzona w Rohnstock (Roztoka; zm. Lauenburg).

 

Postacie Philipa Fryderyka Alexandra von Eulenburga, cesarskiego ulubieńca i faworyta przedstawiam w innym miejscu jak i Księcia Richarda Wilhelma zu Dohna-Schlobitten właściciela Słobit i Prakwic.

 

W latach 1884 - 1910 każdego roku w maju Cesarz spędzał w Prakwicach kilka dni na polowaniu. W następnych latach, nie polował, mocno zajęty polityką: kryzysami marokańskimi 1905 i 1911, kryzysem bałkańskim 1908-1909, rozbudową floty oraz armii. Polityka „na krawędzi” w sumie doprowadziła do wybuchu I Wojny Światowej.

Skrupulatni biografowie zanotowali nawet ile czasu spędzał Cesarz w ciągu roku na polowaniach, nie tylko w Prakwicach. I tak:

- rok 1895 - 40 dni,

- rok 1896 - 57 dni,

- rok 1897 - 66 dni,

- rok 1898 - 22 dni,

- rok 1899 - 45 dni,

- rok 1900 - 43 dni,

- rok 1901 - 41 dni,

- rok 1902 - 35 dni,

- rok 1903 - 40 dni,

- rok 1904 - 39 dni,

- rok 1905 - 24 dni,

- rok 1906 - 40 dni,

- rok 1907 - 28 dni,

- rok 1908 - 51 dni,

- rok 1910 - 33 dni,

- rok 1911 - 48 dni,

- rok 1912 - 38 dni,

- rok 1913 - 27 dni.

Z zestawienia wynika, że średnio w roku oddawał się swojemu ulubionemu zajęciu czyli polowaniom przez 39 dni. Nie wliczono tutaj czasów dojazdów i odjazdów na miejsca polowań. Właściwie to urlopy spędzał na polowaniach. Nie polował w ogóle od chwili abdykacji aż do swojej śmierci.

 

W 1906 roku Cesarz mocno poróżnił się z Ryszardem Wilhelmem von Dohna. Ochłodziło to stosunki pomiędzy Jego Wysokością a właścicielem Prakwic. Dokładnie nie wiadomo jakie było podłoże tego konfliktu. Wspomina o nim polski malarz Wojciech Kossak: „Ryszard Wilhelm Dohna niekiedy przeciwstawiał się Cesarzowi. W 1906 roku musiało dojść do tak poważnych rozbieżności, że Wilhelm od tego czasu ograniczył przyjazdy na polowania do Prakwic”. O konflikcie pisze też Julian Fałat w swoich "Pamiętnikach". Jako uczestnik jednego z polowań w Rominten, Julian Fałat, zauważył, że Ryszard von Dohna poróżniony był mocno z ulubieńcem Cesarza, Philipem von Eulenburg. Zapewne to było źródłem nieporozumień Wilhelma II i Ryszarda von Dohna. Dzisiaj już wiem, że podłożem konfliktu był skandal obyczajowy zwany aferą Eulenburga. Piszę o tym w innym miejscu.

W 1910 roku, przy okazji manewrów wojskowych (cesarskich), Wilhelm na pewno przebywał w Prakwicach. Dowodem tego jest fotografia. Wiadomo, że polował podczas tej wizyty. Dworskie uniformy łowieckie Cesarza i jego świty, przedstawione poniżej, potwierdzają ten fakt. Warto zwrócić uwagę, że Cesarz, pozując do zdjęć zawsze ukrywał chorą lewą rękę.

Manewry Cesarskie 1910 r. – wizyta Cesarza w Prakwicach (trzeci od lewej).
Cesarz i inni panowie ubrani są w mundury myśliwskie.

Od lewej:  Generał pułkownik Hans Georg Hermann von Plessen (generaladjutant) Cesarza, Wilhelm Ernst Justus von Dommes adiutant skrzydłowy (flügeladjutant) Cesarza, Cesarz Wilhelm II, Generał porucznik Friedrich von Ilberg, generalny lekarz Armii Niemieckiej, Richard Wilhelm zu Dohna-Schlobitten, Generał porucznik Hans Albrecht Heinrich Friedrich von Gontard, adiutant skrzydłowy (flügeladjutant) Cesarza Wilhelma II

Niestety nie potrafię zidentyfikować osoby drugiej licząc od lewej strony. Prawdopodobnie jest to kolejny  adiutant przyboczny Kuno von Moltke

Jak podają źródła historyczne, Wilhelm II w sumie strzelił w Prakwicach około 500 sztuk rogaczy. Spowodował tak znaczny ubytek populacji, że przez następne 20 lat odbudowywano ich stan.

 

Był on fanatykiem polowań nie tylko na rogacze, a właściwie na wszystko. Strzelał nie tylko sztuki o okazałym porożu, ale także te słabe, niczym specjalnie się niewyróżniające. W każdym miejscu, gdzie strzelił rogacza, ustawiano drewniany pal-słup, na którym były wyryte: data pozyskania zwierza, cesarska korona i literka „W”. Do czasu upadku monarchii, słupy te corocznie odnawiano i konserwowano. Tylko w miejscach, gdzie z cesarskiej ręki padł kapitalny rogacz, ustawiano kamienny obelisk z napisem: „S.M. Kaiser u König erlegten hier (tutaj następowała data) einen capitalen Rehbock”. Ile tych kamieni ustawiono? Różne źródła podają różne dane. Prawdopodobnie było ich 100 - 105. Do dziś znajduje się ich dwadzieścia dwa. Są zinwentaryzowane, ponumerowane i naniesione na mapę w miejscach, w których się znajdują.

 

Łowczy Gustaw Adolf Schmidt. Fotografia wykonana w obecnej leśniczówce leśnictwa "Królewskie" w Starym Mieście

Mistrz lasu Gustav Schmidt (1847-1926) prawdopodobnie jeden z najsłynniejszych mistrzów leśnictwa w Prusach Wschodnich. Schmidt odbył służbę wojskową w Prusach Wschodnich Jagerbataillon – (Batalion myśliwski) nr 1, Garrison Ortelsburg. Brał udział  w kampaniach wojny francusko – pruskiej 1870/71 (ciężko ranny w sierpniu 1870) i I Wojny Światowej 1914/18. Wielokrotnie odznaczony za męstwo. Po powrocie z wojny francusko – pruskiej nie zapomniano o nim. Od 1873 r. zatrudniono go jako myśliwego powiatowego i łowczego dworu Dohnów. Początkowo mieszkał w Neumühl a potem w Kӧllmen (Kielmy).

 

Wielkie lasy Prӧkelwitz stały się terenem łowieckim Cesarza Niemiec. Schmidt był przede wszystkim odpowiedzialny za przygotowanie i wykonanie polowania. On decydował gdzie są najlepsze i największe rogacze sarny, gdzie wychodzą, jak je podejść, itp. Został mistrzem gry łowieckiej, co było wówczas rzadkością. Po jednym, szczęśliwym polowaniu Cesarz był szczególnie wdzięczny i podarował mistrzowi złoty zegarek kieszonkowy z dedykacją i ciężkim złotym łańcuchem.

W 1874 roku Schmidt poślubił Ernestine, Mathilde z domu Friday w kościele św. Piotra i Pawła na Starym Mieście. Małżeństwo zaowocowało 16 dziećmi (wszystkie urodziły się w Neumühl). Ośmioro zmarło po porodzie, a ośmioro kolejnych miało szczęśliwe dzieciństwo. Było pięciu synów i trzy córki.  Trzech synów zginęło podczas I Wojny Światowej.

O siódmym dziecku, córce Elise (Lieschen) Schmidt pozostała szczególna pamiątka, ponieważ wygrawerowała na kordelasie ojca napis „Fritz Brandes 1939” i podarowała go administratorowi folwarku  Kӧllmen Fritzowi Brandesowi.

W 1912 roku Schmidt i jego rodzina przeprowadzili się do Altstadt (Starego Miasta). Po jego śmierci Jego Cesarska Wysokość Cesarz Wilhelm II z wygnania w Doorn przysłał do Alexandra zu Dohna Schlobitten telegram:

„House Doorn, 3 grudnia 1926 r. Jego Wysokość Książę Dohna-Schlobitten.Jego Cesarska Mość Cesarz i Król pragnie podziękować Waszej Wysokości za telegraficzną wiadomość o zgonie starego dobrego przewodnika w polowaniach Gustava Schmidt ze Starego Miasta i proszę Waszą Wysokość o złożenie kondolencji pogrążonym w żałobie. Jego Królewska Mość lubi myśleć o pięknych dniach polowań na Terytoriach Książęcych i lojalnej służbie zmarłego. Z wyrazami największego szacunku mam zaszczyt być Waszej Wysokości bardzo wdzięczny.  Telegram wysłał von Kleist ”

Rekordowe parostki rogacza z 1903 r.

Zastanawia ogromna pasja Cesarza Wilhelma do polowań. Być może miało na to wpływ jego kalectwo. Cierpiał on bowiem na niedowład lewej ręki i właściwie posługiwał się tylko prawą. Jakby chciał sobie i światu coś udowodnić.

Łowczy Dohnów Adolf Schmidt przy cesarskim pokocie w Prakwicach. Skan fotografii zamieszczonej w Wild und Hund

w czerwcu 1908 r., str. 119

Adolf Schmidt przy kolenym cesrskim pokocie. Skan z Wild und Hund (niestety rok nieznany)

W łowach na terenie Słobit i Prakwic, Wilhelmowi towarzyszył zawsze nadworny łowczy von Dohnów, Gustaw Adolf Schmidt, który pomagał Cesarzowi w oddaniu strzału. Służył mu swoim ramieniem jako podpórką i nastawiał przyrządy celownicze. Jego Wysokość podczas łowów używał broni myśliwskiej z ruchomą szczerbinką, kal. 5,2x34R, zwanej 5,2mm - Kronprinz). Schmidt potem opowiadał, że Cesarzowi z emocji tak silnie chwiała się broń, że musiał zakrywać szczerbinkę aby dostojny myśliwy mógł się uspokoić i odprężyć przed oddaniem strzału. Cesarz nieraz żartobliwie przygadywał Schmidtowi, „że skoro tak dobrze mu wszystko ustawia, to niech też ustawi mu księżyc, żeby lepiej świecił”. Łowczy towarzyszył Cesarzowi w tych wyprawach przez szesnaście lat. Gustaw Adolf Schmidt był jednocześnie leśniczym i mieszkał w Starym Mieście, które wchodziło w skład dóbr von Dohnów. Dzisiaj w tym budynku nadal mieści się siedziba leśnictwa "Królewskie" i mieszka w nim leśniczy i też łowczy  tyle że, nie łowczy nadworny ale łowczy Koła Łowieckiego "Knieja" w Starym Dzierzgoniu, kol. Marian Maślanka.

 

W tym miejscu warto zacytować fragment artykułu pt. "Cesarz II Rzeszy Niemieckiej Wilhelm II w Pasłęku" autorstwa Pana Józefa Włodarskiego (Źródło: „Głos Pasłęka“, nr 6 z 1999 r.):

"W 1897 r. młody 37 letni Cesarz sprawujący od niespełna 9 lat rządy był jeszcze ulubieńcem swoich poddanych, nie popełnił póki co większych gaf, oddawał się z upodobaniem różnym rozrywkom, z których obok rewii wojskowych i ćwiczeń najbardziej cenił sobie myślistwo. Cesarz znał dobrze Prusy Wschodnie jedną z prowincji swego rozległego cesarstwa. Miał tu wielu znajomych i przyjaciół, wśród nich był burgrabia i hrabia Richard zu Dohna, z którym łączyły Cesarza długoletnie węzły przyjaźni. To właściciel majoratu w Słobitach był inicjatorem zaproszenia Wilhelma II do wspaniałego pałacu w Słobitach zwanego też "Atenami północnej Europy" z racji słynnych kolekcji bibliofilskich, starych instrumentów, obrazów, fajek, tabakier etc. Jednak Cesarza i Richarda zu Dohna Schlobitten łączyło myślistwo, a pałac w Słobitach był jedynie etapem w wyprawie do bogatych w zwierzynę lasów dzierzgońskich. Droga do Słobit wiodła przez Pasłęk.  Cesarską nieoficjalną wizytę tak relacjonowała w 1897 r. miejscowa gazeta "Oberländer Volksblatt" (cytuję za Robertem Helwigiem): 24 maja Jego Wysokość Wilhelm II przyjechał ze Śląska w celu odwiedzin swojego przyjaciela Burgrabiego i Hrabiego Richarda zu Dohna Schlobitten w pałacu w Słobitach. Następnego dnia wraz z gościnnym gospodarzem i świtą miał udać się do pałacu myśliwskiego w Prӧkelwitz koło Dzierzgonia, gdzie w tamtejszych lasach, już od wielu lat oddawał się swojej pasji – myślistwu. Przy okazji tej podróży Jego Wysokość po raz czwarty będzie przejeżdżać przez Pasłęk. Mimo, że Cesarz nie życzył sobie oficjalnego przyjęcia, ulice, którymi wjeżdżał Jego Wysokość były udekorowane bramami honorowymi i zielenią, wybrane domy na przedmieściu były bardzo gustownie przybrane. Wśród ogromnej masy ludzi witających Cesarza wyróżniały się korzystnie związki kombatantów, ochotnicza straż pożarna i uczniowie miejscowych szkół. Po południu przed wpół do pierwszej tworzący swoistą straż przednią konni jeźdźcy zameldowali o nadjeżdżającym cesarskim ekwipażu. Cesarz siedział w otwartym powozie, który ciągnął zaprzęg składający się z czwórki wspaniałych koni. Obok Cesarza zajmowali miejsca Richard zu Dohna Schlobitten, jego brat hrabia i burgrabia Eberhard zu Dohna - Waldburg i poseł niemiecki w Wiedniu hrabia Philip zu Eulenburg. Wszyscy z uśmiechniętymi twarzami pozdrawiali wiwatujących pasłęczan. W kierunku powozu rzucano kwiaty i wznoszono okrzyki. Niech żyje Cesarz! Szkoda, że ta chwila uniesienia trwała dla każdego witającego Cesarza tylko kilka sekund, bo tylko tyle czasu starczyło na wzniesienie gromkiego Hura... W trzecim powozie siedział Landrat pasłęcki, który reprezentował wobec cesarskiego Majestatu powiat pasłęcki i miasto Pasłęk.

 

Tyle krótkie doniesienie z 1897 roku, który był datą szczególną w historii miasta obchodzącego wówczas 600-lecie. Od czasów wojny prusko-francuskiej (1870 - 1871) miasto cieszyło się spokojem, nastąpił rozwój gospodarki wspomaganej francuskimi reparacjami wojennymi. Twórcy II Rzeszy Cesarzowi Wilhelmowi II pasłęczanie ufundowali pomnik, który także pełnił funkcje pomnika poświęconego uczestnikom wojny 1870 r. Rodzina cesarska cieszyła się wielką estymą i pasłęczanie na każdym kroku manifestowali swoje do niej przywiązanie. Jak podaje R. Helwig mieszkańcy Pasłęka albo opowiadali się za rodziną Hohenzollernów albo byli apolityczni. Nie był to jeszcze okres wielkich politycznych sporów, życie płynęło powoli regulowane wymogami codzienności, miasto ożywiało się tylko w okresie świąt. Takim świętem była też nawet nieoficjalna, ale za to pełna serdeczności i uwielbienia wizyta Cesarza Wilhelma II."

             

Broń myśliwska Wilhelma II

 

Andreas Gautschi,  opisuje w swojej książce broń myśliwską Jego Wysokości, podając w jakich latach i okresach ewaluowały cesarskie upodobania co do broni myśliwskiej.

 

W latach 1877 do 1879 ulubioną bronią myśliwską Wilhelma była para wielkokalibrowych, 11 mm, kurkowych sztucerów firmy J.P. Sauer & Sohn z Suhlu. Był to prezent ślubny od Naczelnego Łowczego Prus, księcia von Pless. Później Wilhelm II używał 8 mm sztucera, jednak około 1895 roku, nagle zainteresował się kalibrem 6 mm, którym osiągał zaskakujące wyniki. W 1895 roku wspomina Rollfing, „W tym roku kaliber 8 mm nie dawał nigdy przestrzału u jeleni w Romintach i zraniony jeleń dawał niewiele farby. Natomiast w Schorfheide pocisk 6 mm gładko przebijał się na wylot i powodował dużą ranę wylotową i obficie sfarbowany trop. Także w Bückeburg miał Cesarz dobre wyniki z jeleniami ze sztucerem o bardzo długiej lufie. Pocisk posiadał niklowy płaszcz odkryty na 1/5 długości i napędzany był przez 2.55 g małodymnego (bezdymnego) prochu płytkowego. Jelenie padają najczęściej w ogniu lub padają tak szybko, że nawet, poza ogrodzeniami, po krótkim czasie zostają znalezione. Zawsze powstaje sfarbowany trop”. (Zdanie o ogrodzeniach potwierdza fakt, że Wilhelm lubił polować w rewirach ogrodzonych i przydworskich parkach – dop. autora).

 

Julian Fałat będący cesarskim malarzem podczas polowań w Hubertsstock w swoich "Pamiętnikach" tak pisze: "Cesarz polował bardzo chętnie z tak zwanych "hochstände" (przypominających kazalnice, ambona - dop. autora), pobudowanych w najrozmaitszych punktach lasu. Na taki "hochständ", wysłany - jak i prowadzące nań stopnie - mchem, dla stłumienia odgłosów, wchodzi Cesarz z forstmeistrem i ze mną, aby czatować na jelenia, przychodzącego na kartofle o pewnej stałej porze. (...) Cesarz z bronią gotową, opartą o poręcz, obserwuje jelenia, ewentualnie namyśla się nad wyborem - wreszcie zniża głowę do poziomu  luf i strzał pada.(...) Cesarz Wilhelm II był doskonałym strzelcem i najczęściej trafiał zwierzynę pierwszym strzałem: bardzo rzadko zdarzało się, aby musiał strzelać ponownie, już do uciekającego jelenia.(...) Broń Cesarz miał skromną, wyrobu Sauer & Suhl, dobrze ostrzelaną, ale straszliwie ciężką. Dopiero około 1900 roku zaczął używać nowej broni, którą nazywał "die Waffe der Zukunft" (broń przyszłości), była to machina ciężka bardzo, ale ogromnie precyzyjna, o cieśnieniu i jak twierdzili forstmeistrzy - dwu tysięcy atmosfer. Widziałem efekty celności strzału i siły wprost zastraszającej." (...).

Tuż przed samym polowaniem należało uporządkować miejsca strzeleckie i ustawić ambonę, splecioną z gałęzi świerkowych, która musiała być odpowiedniej wielkości i szerokości. Również po jej bokach stawiano odpowiednie ściany z plecionych gałęzi świerkowych. U przedniej ściany ustawiano podpórkę często  specjalnie przygotowaną gałąź z rozwidleniem tworzącym literę V. Obowiązkowo musiała być z drewna bukowego, aby kora nie ocierała się za szybko. Zakopywano ją w ziemię i wymierzano dokładnie wysokość wystającą. Na niej Cesarz opierał swoją strzelbę. Podłoże musiało być wysypane żużlem, a na kilka godzin przed polowaniem wysypywano na to jeszcze mączkę trocinową, by od ziemi nie ciągnęło chłodem. Drogi pomiędzy poszczególnymi stanowiskami strzeleckimi wyłożone były gałęziami świerkowymi. Jeżeli z uwagi na słabe występowanie drzew świerkowych w  okolicy, sprowadzano je specjalnymi wagonami kolejowymi z Reisengebirgen (Karkonosze).

Cesarz na stanowisku z ubezpieczającym go strzelcem 

Ponieważ Cesarz strzelał z jednej ręki na niektórych stanowiskach strzeleckich montowano mu rodzaj poprzeczki, na której mógł oprzeć broń podczas strzału

Podczas polowań w zagrodzonych zwierzyńcach towarzyszyła Cesarzowi cała świta dworaków

W następnych latach Wilhelm II używał w Romintach i Schorfheide, prawie wyłącznie, 6 mm sztucera o wysokiej prędkości pocisku, wyposażonego w lunetę celowniczą, którego dane balistyczne, strzelał on w punkt w odległościach od 100 do 300 m, przy dalekich strzałach imponowały Cesarzowi. Jedynie jeszcze na polowaniach dworskich, gdzie strzelano na krótkie odległości, używany był kaliber 8 mm. Dotyczyło to przy tym krótkiego karabinka systemu Schlegelmilch produkcji Koenigliche Gewehrfabrik (Królewskiej Fabryki Karabinów) w Spandau. Poza tym, na polowaniach dworskich, Cesarz strzelał niekiedy ze sztucerów o łamanych lufach tego samego kalibru.

Czasopismo Łowiectwo Polskie: organ Towarzystwa Łowieckiego w Poznaniu i Polskiego Związku Myśliwych na wszystkie byłe zabory.

 

Jednak po przypadkach opisanych podczas polowania na żubry, dnia 10 grudnia 1901 roku w obwodzie księcia Hansa Heinricha von Pless, w Pszczynie, Jego Wysokość, począwszy od jesieni 1905 roku, ponownie przeszedł na kaliber 8 mm.

Polowanie w dobrach pszczyńskich 1901 r.

Księżna Daisy von Pless w swoich pamiętnikach "Taniec na wulkanie" tak opisuje polowanie w grudniu 1901 r. "W grudniu urządziliśmy przyjęcie w Pszczynie. Wziął w nim udział Cesarz - najważniejszy nasz gość. Był wyjątkowo zadowolony, gdyż udało mu się ustrzelić dwa żubry jedną kulą". Stoi to w sprzeczności z opisem poniżej z tego polowania. Sądzę, że była to historia stworzona przez usłużnych dworaków a prawdziwy jest poniższy opis.

Polowanie na żubry w Pszczynie w 1909 roku

Opis wspomnianego wyżej polowania na żubry w Pszczynie - 10 grudnia 1901 r.:

„Oba żubry - samce, siedmioletni i sześcioletni zostały przewiezione z wielkim trudem, ze swoich ostoi w liczącym 10 000 ha zwierzyńcu pszczyńskim, do dwóch oddzielnych, mocno i trzykrotnie ogrodzonych zagród. Samo polowanie odbywało się w dodatkowo ofladrowanym, spiczasto w kierunku cesarskiego stanowiska pędzeniu tak, że żubry zmuszone były - przy respektowaniu fladr – wyjść Cesarzowi na strzał. Po, niezupełnie zgodnym z programem, przebiegu polowania na pokocie leżały oba byki. Cesarz, mimo odradzania mu tego, użył małego, 6 mm kalibru, o wysokiej prędkości pocisku. Wskutek czego przy jednym żubrze potrzebował czterech strzałów oraz dodatkowo jednego na dostrzelenie, a przy drugim zużył aż siedem pocisków. Sytuacja stała się problematyczna, gdyż jeden z postrzelonych byków, „w pełnym pędzie” przerwał linię naganiaczy, następnie przełamał najbliższe ogrodzenie i gładko przeskoczył dwa następne. Z wielkim trudem oraz dzięki rozwadze doświadczeniu urzędników leśnych można było byka ponownie wcisnąć do pędzenia, tak że polowanie mogło się ponownie rozpocząć. W międzyczasie, wskutek założenia, że pierwszy byk już padł, zwolniono z zagrody także drugiego. Cesarz Wilhelm położył go siedmioma strzałami. Przy oględzinach stwierdzono jednak, że nie był to postrzelony uprzednio żubr i pośpiesznie udano się ponownie na bezpieczne stanowisko, gdyż spotkania z pierwszym, zranionym już bykiem, chciano jednak uniknąć”.

 

Dlaczego Cesarz, począwszy od jesieni 1905 r., także w Romintach i Schorfheide ponownie przeszedł na kaliber 8 mm, nie wiadomo. W każdym razie kilka nieprzyjemnych przypadków, które zawsze mogą mieć miejsce przy strzelaniu grubej zwierzyny małokalibrowymi, bardzo szybkimi pociskami, a także duże uszkodzenia tuszy, mogły spowodować ponowne stosowanie sztucerów 8 mm. Dotyczyło to systemu powtarzalnego Mausera z nowym typem pocisku, posiadającym  na 1/5 długości płaszcz i ostry ołowiany wierzchołek.  Ładunek 3,2 g wojskowego prochu płytkowego. Bardzo szybko ten pocisk został zastąpiony przez tzw. pełnopłaszczowy - spiczasty pocisk typu S. Cesarz do końca kariery łowieckiej używał sztucera 6 mm „tzw. kilometrowego”  wyłącznie do odstrzału rogaczy ewentualnie głuszców.

 

Wilhelm II używał także optyki myśliwskiej. Luneta celownicza firmy Goert „Certar” względnie od Voigtlaendera z Brunszwiku miała ośmiokrotne powiększenie. Na używanie takich przyrządów celowniczych namówił Cesarza  leśniczy von Hoevel, który miał wpływ na wprowadzanie do użytku przez Cesarza celowników optycznych oraz na poprawianie ich jakości. Zdumiewającym jest, że w lunetę zaopatrzony był również krótki sztucer do polowań dworskich.

Cesarz brał stale żywotny udział w rozwoju technicznym broni. W dniu 12 lutego 1897 r. polecił przedstawić sobie w Pałacu Królewskim, w Berlinie, automatyczną śrutówkę systemu Browninga, która wykonana została przez Fabrique Nationale d`Armes de Guere w Herstal. W  dniu 26 marca 1897 r. odwiedził Die Deutsche Versuchsanstalt fuer Handfeuerwaffen (Niemiecki Zakład Badawczy dla Broni Ręcznej w Hallensee) i okazał duże zainteresowanie działalnością tej instytucji, której prezydentem był książę Wiktor von Ratibor. Cesarz z uwagą wysłuchał 1,5 godzinnego referatu, kilkakrotnie go przerywając uwagami o swoich doświadczeniach z producentami broni oraz rusznikarzami i wyraził nadzieję, że także w produkcji broni myśliwskiej, jak i w pozostałej technice, uda się Niemcom wyprzedzić zagranicę. Cesarz mówił, że  niezrozumiałym jest niewielkie zainteresowanie myśliwych działalnością Zakładu Badawczego. On sam na własny użytek dawno już wykorzystuje korzyści płynące z jego działalności oraz że nie będzie nigdy używał broni, której przydatność nie byłaby uprzednio stwierdzona w Hallensee.

 

Z powodu kalectwa Wilhelm II miał trudności ze strzelaniem z normalnej strzelby. Specjalnie dla niego wykonano dubeltówkę, w której rolę języków spustowych pełniły przyciski na szyjce kolby. Strzelba wykonana około 1900 roku przez Johanna Jacoba Reeb, nie miała języków spustowych i kabłąka.

Cesarska strzelba guzikowa (dł. lufy 75 cm, kaliber 16/70). (Fot. Z książki "1000 Handfeuerwaffen")

Na polowaniu 24 i 15 grudnia 1898 r. w Springer Saupark, gdzie Cesarz m.in. strzelił 92 grube dziki, wypróbował po raz pierwszy nowy, samopowtarzalny karabinek Mausera z Obersdorfu o bardzo krótkiej lufie. Z karabinka tego można oddać kolejno 10 strzałów bez odczuwalnego odrzutu i bez odejmowania broni od ramienia. Przy bardzo wysokiej szybkostrzelności Rollfing, w swoim odnośnym sprawozdaniu łowieckim, dał wyraz swego zaniepokojenia, że ta broń, stanowiąca idealną broń kłusowniczą, będzie jeszcze odgrywała pewną rolę „w późniejszych aferach kłusowniczych”. Użytkowanie tej automatycznej broni była szczytowym punktem w łowieckich eksperymentach z bronią Cesarza Wilhelma. Korzystał z tego „Maximkarabinka jeszcze kilka razy, gdy można było strzelać na krótkie odległości, np. w Grunewald lub Wildpark. W późniejszych sprawozdaniach nie mówi się już o „sztucerze dla kłusowników”. Jego Wysokość prawdopodobnie uznał jednak, że „niemyśliwskie” było użycie tej szybkostrzelnej broni na polowaniu. W dzienniku „Berliner Morgenpost” z dnia 17 marca 1899 r. ogłoszono, że pogłoski jakoby Cesarz używał broni całkowicie nowego typu, są błędne.

Fotografia z 1902 r.

Prezentacja sztucera podczas polowania w Letzlingen - od lewej: książę Solms-Baruth, Cesarz Wilhelm II, z prawej nadleśniczy von Lindequist, drugi syn Cesarza - Eitel, generał pułkownik von Plessen, szef gabinetu Cesarza von Valentini (ubrany po cywilnemu) i książę Putbus.(żródło: Bilder der Kaiserzeit - Herzogin Viktoria Luize).

Cesarz Wilhelm II szanując tradycje rodzinne nakazał aby wszystka, będąca w jego dyspozycji, broń myśliwska i sprzęt łowiecki jego przodków, panujących w Brandenburgii i Prusach, zastała wyeksponowana na specjalnej wystawie w ramach Międzynarodowej Wystawy Sportowej w 1907 r.

 

Na polowaniach na zwierzynę drobną, zazwyczaj strzelał z czterech lub pięciu bezkurkowych, dubeltówek z centralnym zapałałem (zapłonem), o osadzie (kolbie) typu niemieckiego, bez policzka, (baki). Dubeltówki wyprodukowane zostały przez Foerster’a w Berlinie, kalibru 20, z różnymi czokami. Stosowany był śrut nr 7, z bezdymnym prochem Rottweil. Ponieważ Cesarz strzelał jedynie jedną ręką, środek ciężkości tych broni przesunięty był bardziej do tyłu, aby uniknąć zmęczenia ramienia. Cesarz miał także korzystać z dubeltówek Anson o kalibrze 20 z różnymi czokami. Strzelby te posiadały tzw. spust guzikowy. Dworski rusznikarz Filip Reeb z Bonn wykonał około tuzina takich dubeltówek ze spustami guzikowymi na zamówienie i na rachunek Urzędu Polowań Dworskich. Kilka broni myśliwskich Cesarza Wilhelma II jest obecnie wystawianych w Deutsches Jagdmuseum (Niemieckim Muzeum Łowiectwa) w Monachium.

Mimo kalectwa, Wilhelm II, jako doskonały strzelec był ceniony i szanowany wśród innych myśliwych. Podczas pobytów w Prakwicach rozkład dnia podporządkowywano rytmom związanym z polowaniem.

Cesarz wstawał wcześnie rano. Około godz. 3:00 – 4:00 jadł śniadanie, które składało się z ciepłego mięsa z przysmażanymi ziemniakami, świeżego ciasta drożdżowego z jabłkami, podpiekanych chrupiących bułeczek i kawy.

Potem jechał do lasu odkrytym powozem w otoczeniu innych myśliwych i łowczego Schmidta. Polował do godziny 8:00-9:00. Przed obiadem spał parę godzin. Posiłek podawano o godz.16:00. Cesarz gustował w prostych, niewyszukanych potrawach. Służba serwowała: zupę, rybę i pieczeń z sałatą oraz kompot. Potem jadano warzywa, słodki deser, paluszki serowe, owoce. Bardzo często podawano raki, które dzielono na mniejsze porcje, ponieważ Cesarz jadł tylko jedną ręką. Odławiano je w Prakwicach, bądź sprowadzano aż z Berlina. Cesarz zawsze miał przy sobie osobisty widelec, który służył mu także jako nóż. Był to rodzaj „niezbędnika”- z jednej strony widelec, a z drugiej ostrze noża. Nigdy z tym „przyrządem” się nie rozstawał.

Po obiedzie ponownie udawał się na polowanie, które trwało do wieczora. Rozkład dnia, (dwa do pięciu rogaczy), otrąbiany był przez strzelców. Na kolację jadł tylko bułkę obłożoną wędliną, drobne ciasteczka i pił herbatę. Przed snem, przez około dwie godziny, gawędził z towarzystwem, bądź czytał, popijając przy tym niskoprocentową, truskawkową nalewkę.

Na spoczynek udawał się około godz. 22:00-22:30. Następne dni pobytu wyglądały niemal identycznie. Nic nie mogło odwieść Cesarza od udania się na łowy. Podczas jednego z pobytów Wilhelm II zachorował, był przeziębiony. Osobisty lekarz dr Ilberg namawiał go, żeby nazajutrz rano nie jechał na polowanie. Cesarz twardo odpowiedział, „że tylko padający deszcz może mu przeszkodzić w polowaniu”. Doktor Ilberg w porozumieniu z gospodarzem dworu użył fortelu. O godz. 2:00 obudzono służbę, która wodą z konewek polewała okno sypialni cesarskiej. Cesarz obudziwszy się, zobaczył padający za oknem deszcz i ponownie poszedł spać. Jednak przy późnym śniadaniu zorientował się, że użyto wobec niego jakiegoś wybiegu i niby to żartobliwie, ale jednak z sarkazmem, rzekł do Ilberga: „Panie doktorze na przyszłość wypraszam sobie robienie takiej pogody”.

Najpiękniejsze trofea, a właściwie ich gipsowe kopie Cesarz podarował właścicielom Prakwic (80 sztuk). Stanowiły one wystrój dworu, wzbudzały zachwyt gości i były powodem dumy Ryszarda Wilhelma von Dohna.

Oryginały poroży prakwickich były ozdobą wnętrz pałacu w Poczdamie. Jednak część została rozkradzion podczas ruchów rewolucyjnych, jakie po zakończeniu I Wojny Światowej ogarnęły Europę, oraz w czasie rewolucji listopadowej (1918) w Poczdamie. Kilkadziesiąt parostków ocalało i WilhelmII zabrał je na wygnanie do Doorn, gzie stanowiły wystrój cesarskiego pałacu.

 

W 2008 roku odwiedził mnie niemiecki fotograf i myśliwy Burkhard Steins – Winsmann, który podarował mi książkę Andreasa Gautschi pt. „Wilhelm II a łowiectwo. Łowiska i polowania ostatniego Cesarza Niemiec” (niem. „ Wilhelm II und das Waidwerk. Jagen und Jagden des letzten Kaisers Deutschlands“. Wiele ciekawych informacji znajduje się w tej książce. Niektóre z nich są odmienne od przytaczanych wcześniej a inne potwierdzają  informacje z innych źródeł. M.in. znajduje się w niej tekst autorstwa Philipa Eulenburga, cesarskiego faworyta pt. „Cesarskie dni w Prakwicach”.

 

Philip Fryderyk Alexander Eulenburg (ur. 12 lutego 1847 w Königsberg, Prusy; zm. 17 września 1921 w zamku Liebenberg w Löwenberger Land), był politykiem i dyplomatą Cesarstwa Niemieckiego. Był też faworytem Cesarza Wilhelma II. Książę Filip, nazywany "Phili" był ulubieńcem i doradcą Cesarza Wilhelma. Kajzer, spośród ludzi ze swego najbliższego otoczenia, jedynie na Philipa potrafił patrzeć przychylniejszym wzrokiem. Ten zaś darzył go prawdziwe szczerym uczuciem, graniczącym z kultem. Kanclerz Bismarck żartował, że wielbił Cesarza oczyma. Cesarz zaś odwzajemniał się swojemu ulubieńcowi, opisując go jako "promień słońca rozjaśniający ponury dzień". Zimny i autorytarny Cesarz łagodniał w towarzystwie księcia. Nie należał do rzadkości obrazek kiedy to Phili grał na fortepianie, a stojący obok kajzer odwracał mu nuty. Tych dwóch mężczyzn łączyła dziwna, trwająca ćwierć wieku, przyjaźń pełna romantycznej egzaltacji i wzajemnej adoracji. Posądzano ich nawet o związki homoseksualne.

Filip Fryderyk Aleksander Eulenburg (ur. 12 lutego 1847 r.w Królewcu, Prusy; zm. 17 września 1921 r. w zamku Liebenberg w Löwenberger Land) – książę Eulenburg i Hertefeld, hrabia Sandels.

Był jednym z nielicznych, którzy potrafili szczerze rozmawiać z Wilhelmem i tonować jego ekstrawaganckie wypowiedzi. Jedynie on potrafił przemówić do tego lepszego, delikatniejszego i bardziej sentymentalnego księcia. Zrobił w sumie to czego nie udało się zrobić wychowawcom i rodzicom przyszłego Cesarza.

Wilhelm przyjaźnił się z Filipem Eulenburgiem, choć musiał wiedzieć, o opisywanych często w brukowej prasie, homoseksualnych skłonnościach hrabiego. Ich zażyłość była powodem zazdrości wielu wysoko postawionych osobistości życia politycznego ówczesnych Niemiec. Pochlebcy, którzy chcieli wkraść się w łaski Cesarza często zabiegali o przyjaźń i względy Filipa. W 1900 roku Cesarz nadał hrabiemu Eulenbergowi tytuł książęcy i godność jaśnie oświeconego.

Filip Eulenburg

Właściwie do końca nie wiadomo czy Filip Eulenburd mial sklonności homoseksualne, czy raczej zazdrośni o jego pozycję u boku Cesarza inni dworacy mu tę skłonność przypisywali. Zarówno on jak i inne postaci z tzw. kręgu liebenberskiego byli żonaci i mieli sporo dzieci. Dnia 20 listopada 1875 roku w Sztokholmie Filip Eulenburg poślubił hrabiankę Augustę Sandels (ur. 12 maja 1853 r. w Sztokholmie; zm. 14 grudnia 1941 r. w Liebenberg), córkę Samuela Augusta, ostatniego hrabiego Sandels i Hedwigi Henrietty Tersmeden. Para miała ośmioro dzieci:
•    Philipp Graf zu Eulenburg ( ur. Wulkow 16 listopada 1876 r.; zm. Berlin  28 czerwca 1878 r.).
•    Astrid Gräfin zu Eulenburg (ur. Berlin 25 marca 1879 r.; zm. Paryż 23 marca 1881 r.).
•    Alexandrine (Adine) Elise Klara Antonia Gräfin zu Eulenburg ( ur. Liebenberg 1 lipca 1880 r.; zm. Friedelhausen 3 lutego 1957 r.).
•    Friedrich Wend II. Fürst zu Eulenburg und Hertefeld Graf von Sandels ( ur. Starnberg  19 września 1881 r.; zm. Weeze  1 sierpnia 1963 r.).
•    Augusta (Lycki)Alexandrine Gräfin zu Eulenburg (ur. Starnberg, 1 września 1882 r.; zm. Starnberg  28 stycznia 1974 r.).
•    Sigwart Botho Philipp August Graf zu Eulenburg ( ur. Monachium 10 stycznia 1884 r.;  zm. Jasło - Galicja 2 czerwca 1915 r.). Był znanym kompozytorem.
•    Karl Kuno Eberhard Wend Graf zu Eulenburg (ur. Starnberg 16 czerwca 1885 r.; zm. Weeze, 4 grudnia 1975 r.).
•    Viktoria (Tora) Ada Astrid Agnes Gräfin zu Eulenburg (ur. Starnberg 13 lipca 1886 r. zm. Starnberg 23 września 1967 r.). Viktoria była prababką Zofii Bawarskiej, dziedzicznej księżnej Liechtensteinu.

Filip Eulenburg z żoną

Pewne jest, że stworzył grupę przyjaciół, które miało "dziwne zabawy". Inicjował je sam Filip Eulenburg. Grono to nosiło nazwę Liebenberger Kreis (Koło Liebenberg). W jego skład wchodzili między innymi: Ryszard Wilhelm von Dohna, Georg von Hülsen-Haeseler, Kuno von Moltke, Emil Graf von Schlitz genannt von Görtz, Axel Varnbüler von und zu Hemmingen.

Wewnętrzny krąg Liebenberg obejmował takie osobistości jak:

 

•    Richard Prince von Dohna-Schlobitten

•    Philipp Fürst zu Eulenburg i Hertefeld, dyplomata
•    Friedrich Botho Graf zu Eulenburg (1850–1914), brat Philippa

•   Dietrich Graf von Hülsen-Haeseler, szef królewskiego gabinetu wojskowego od 1901 do 1908 roku. Haeseler zmarł w 1908 roku w Donaueschingen na atak serca podczas polowania na zamku Maxa Egona II Fürstenberg, kiedy tańczył przebrany za baletnicę przed Cesarzem Wilhelmem II. Okoliczności śmierci zostały wyciszone.

•  Georg Graf von Hülsen-Haeseler (ur . 15 lipca 1858 w Berlinie; zm. 21 czerwca 1922 r. w Berlinie) był pruskim urzędnikiem dworskim i reżyserem teatralnym. Dyrektor generalny pruskiego teatru dworskiego, brat Dietricha

 
•   Kuno Graf von Moltke, adiutant skrzydłowy Wilhelma II, komendant miasta Berlina

•   Emil Friedrich Franz Maximilian Graf von Schlitz genannt von Görtz (ur. 15 lutego 1851 r. w Berlinie; zm.  9 października 1914 r. we Frankfurcie)  był niemieckim rzeźbiarzem, szlachcicem z Hesji, politykiem kulturalnym i powiernikiem Cesarza Wilhelma II

•    Axel Freiherr Varnbuler von und zu Hemmingen, dyplomata z Wirtembergii

•   Bernhard Heinrich Karl Martin von Bülow (ur. 3 maja 1849 r., zm. 28 października 1929 r. w Rzymie) – niemiecki polityk, dyplomata, kanclerz II Rzeszy oraz premier Prus w latach 1900-1909.

Żeby zabawić Cesarza członkowie kręgu razem polowali, ucztowali, bawili się - czasem niewybrednie. Np. tańczyli przed Cesarzem przebrani za kobiety - baletnice w stroju, na którym zaznaczony był odbyt. W czasie takiego tańca, w 1908 r.,  zmarł na zawał serca Dietrich Graf von Hülsen-Haeseler. Sprawę, ze względu na Cesarza, wyciszono. Czy były to zabawy homoseksualne? Czy raczej sprośne zabawy zblazowanych pruskich wielmoży i chęć, wprawdzie niezbyt smaczna, rozbawienia kaisera, który sam miewał prostackie żarty. Raczej chyba to drugie.

Zamek Liebenberg siedziba rodowa Filipa Eulenburga

Zamek Liebenberg to dawny posiadłość z dworem na północy Brandenburgii. Najsłynniejszym właścicielem zamku Liebenberg był Filip, książę Eulenburg i Hertefeld. Ród Eulenburg posiadał także zamek i dobra oraz tytuł Hertefeld.

Zamek Hertefeld

Zamek Hertefeld stoi w miejscowości Weeze w Nadrenii Północnej-Westfalii. Męska linia rodu wymarła w 1867 r. wraz z Karlem von Hertefeldem, którego posiadłość odziedziczyła wnuczka Alexandrine. Odkąd wyszła za mąż za Philippa Konrada zu Eulenburga, Hertefeld został włączony do jego majątku rodzinnego. Syn Alexandrine, Philipp zu Eulenburg, został osobistym przyjacielem Wilhelma II, który w 1900 roku podniósł go do rangi Fürsta (księcia). Ponieważ rodzina otrzymała od Króla Szwecji również tytuł Grafa, on i jego następcy mogli odtąd nadawać sobie tytuł „Fürst zu Eulenburg und Hertefeld, Graf von Sandels”.

Zamek Liebenberg

W słynnym z obfitości zwierzyny leśnej Liebenbergu  Wilhelm II i książę Filip Eulenburg razem wielokrotnie polowali.

Sala myśliwska zamku Liebenberg

Polowanie z Phillipem Eulenburgiem w 1900 r.

Polowanie w dobrach Eulenburgów w Liebenbergu

Krąg liebenberski - (artykuł pt. "Homoseksualne lobby w otoczeniu cesarza", 1 lipca 2014, POLITYKA

"Książę Filip Fryderyk Aleksander Eulenburg i Hertefeld, hrabia von Sandels (1847–1921) urodził się w Królewcu i należał do starej junkierskiej rodziny, wiernie służącej Hohenzollernom. Przyjaźń z 12 lat młodszym Wilhelmem narodziła się, zanim ten ostatni zasiadł na tronie. Zdecydowanie wrogi Eulenburgowi Bismarck miał o tej niejasnej relacji powiedzieć, że jej natury „nie można powierzyć papierowi”, choć psychologicznie prawdopodobne jest, że – przynajmniej na początku – starszy książę wypełniał w sercu Wilhelma lukę powstałą w miejsce nieobecnego ojca.

W latach 1881–1902 trwała błyskotliwa kariera księcia w dyplomacji, jej ukoronowaniem było stanowisko ambasadora Rzeszy w Wiedniu. Pomimo małżeństwa, z którego na świat przyszło ośmioro dzieci, książę prowadził bogate życie erotyczne, w którym stosunki łączyły go zarówno z rekrutami o chłopskich korzeniach, jak i wojskowym komendantem Berlina hrabią Kunonem von Moltke, bratankiem pogromcy Francuzów z 1871 r.

Eulenburg spotkał się po raz pierwszy z Wilhelmem w 1886 r. podczas urządzanego przez jednego z jego przyjaciół polowania w Pröklewitz w Prusach (obecnie Prakwice w pow. sztumskim). Obaj przypadli sobie do gustu. Za dnia odbywały się polowania, wieczory zaś umilał Eulenburg muzyką – on grał na pianinie, Wilhelm odwracał nuty.

Więź przeszła próbę ognia, gdy nieprzygotowany na taki bieg wypadków 29-letni Wilhelm w 1888 r. zasiadł – po 99 dniach panowania jego zmarłego na raka gardła ojca – na tronie. Dowcipny, czarujący, muzykalny, mający obszerną wiedzę w dziedzinach, o których militaryści nie mają pojęcia (o muzyce, malarstwie, mitologii nordyckiej, operze, spirytyzmie), książę stał się dla osamotnionego na szczytach władzy monarchy jedynym przyjacielem.

Ta intymna więź uczyniła z Eulenburga najpotężniejszą osobę w państwie; wedle jego woli mianowano kanclerzy, ministrów i dyplomatów, prowadzono politykę zagraniczną i wewnętrzną Niemiec. Przeciwnikom politycznym wydawał się niezatapialny: mimo że pod koniec lat 90. relacje z kajzerem się rozluźniły (na jaw wyszła homoseksualna konduita jego brata Fryderyka, co nie spotkało się z przychylnością dworu), to i tak jego wpływy były potężne. Do kręgu, oprócz Moltkego i Eulenburga, należeli m.in. Axel baron von Varnbüler (poseł Wirtembergii w Berlinie), Alfred von Bülow (brat kanclerza), Eberhard Dohna (właściciel Prӧklewic).

Prawdopodobnie chodzi tu o drugiego syna Ryszarda Wilhelma zu Dohna czyli  Eberharda Bolko (ur. 13 marca 1874, zm. 19 października 1886), który nigdy nie był właścicielem Prakwic a na polowania do Prakwic zapraszał Wilhelma II jego ojciec Ryszard Wilhelm a nie Eberhard. Nie jest to jedyna pomyłka w cytowanym tekście. Podano w nim nazwę niemiecką Prakwic raz jako Prӧklewitz, drugi raz jako Prӧklewic, tymczasem prawidłowa niemiecka nazwa Prakwic to Prӧkelwitz – dop. A. Czaplińskiego).

Z momentem powrotu Eulenburga do łask Cesarza łączyła się dyplomatyczna klęska Niemiec podczas konferencji w Algeciras (1906 r.), wskutek której Rzesza utraciła na rzecz Francji wpływy w Maroku. Według upublicznionych przez Hardena informacji, Eulenburg utrzymywał bliskie stosunki z pracownikiem francuskiej ambasady w Berlinie, homoseksualistą Raymondem Lecomte’em. Czasopismo Hardena „Die Zukunft” opublikowało artykuł, w którym Eulenburg został przedstawiony jako intrygant, który „próbuje na własną rękę ustanowić pokój między Francją i Niemcami”; koronnym tego dowodem było przedstawienie kajzerowi radcy ambasady francuskiej Lecomte’a podczas polowania zorganizowanego w Liebenbergu w listopadzie 1905 r. „Nigdy czegoś takiego nie widzieliśmy. (…) Hohenzollerni nie mają w zwyczaju dopuszczać się takiej zażyłości z obcymi dyplomatami… Lecz radca ambasady był „przyjacielem przyjaciela cesarza”. Przy tej okazji francuski dyplomata miał przekonywać kajzera o pokojowych zamiarach Francji, biorącej w swoich dyplomatycznych posunięciach pod uwagę interes Rzeszy, co skończyło się dyplomatycznym blamażem tej ostatniej.

Wspomniana już Hull, podsumowując wpływ liebenberskiego stołu i Eulenburga na Cesarza, podkreśla, że wzmocnił on jego najbardziej konserwatywne, mistyczne przekonania, utwierdził nastawienie antyliberalne, antysemickie i – dodajmy – antypolskie, wytłumił początkowe tendencje prospołeczne. Ponadto – pisze Hull – liebenberski krąg przyjmował afirmatywny stosunek do Cesarza, dawał mu komfortowe poczucie bezpieczeństwa, chronił przed nieprzyjemnościami, umacniał władcę w bezkrytyczności i bezrefleksyjności".

Cesarz Wilhelm II i książę Eulenburg podczas wspólnej podróży do norweskich fiordów, 1906 r.

Afera Eulenburga

 

"Hrabia Filip Eulenburg był przyjacielem Cesarza Wilhelma II, i tak naprawdę, to chyba jedynym człowiekiem, który miał na niego wpływ. Poznali się na polowaniu w Prakwicach w 1886 r. O bytności Eulenburga na polowaniach cesarskich pisze we wspomnieniach Julian Fałat. "Grono przyjaciół spotykało się również w dobrach Eulenburga, w pałacu Lieibenberg, leżącym na północ od Berlina. Było to tzw. Liebenberg Kreis (Koło Liebenberg), w skład którego wchodzili oprócz Filipa Eulenburga również Richard Wilhelm zu Dohna-Schlobitten, Georg von Hülsen-Haeseler, Kuno Graf von Moltke, Emil Graf von Schlitz, Axel Freiherr Varnbüler. Trudno zaprzeczyć, że kontakty przyjaciół z koła nie miały wpływu na decyzje polityczne Cesarza. Oczywiście nie podobało się to wielu odrzuconym arystokratom i skorzystano z okazji, aby tę dworską kamarylę rozgonić. Doskonałą powodem był proces sądowy redaktora Hardena z grafem von Moltke, który rozpoczął się w 1907 roku. Dostarczył mnóstwo sensacyjnych informacji, udowodnił kontakty homoseksualne Filipa Eulenburga, traktowane jako przestępstwo z art. 175 niemieckiego kodeksu karnego. Była to tzw. nienaturalna rozpusta. Rozpusta naturalna była dozwolona i nikt z tego nie robił żadnych problemów. Eulenburga oskarżono również o krzywoprzysięstwo. Postępowanie zostało zamknięte w 1909 r. z powodu oświadczenia lekarzy, że stan jego zdrowia uniemożliwia dalsze prowadzenie procesu. Jednak skompromitowany arystokrata musiał wycofać się z życia dworskiego i politycznego. Osiadł na stałe w swoim pałacu Liebenburg. Sprawa Eulenburga i Koła Liebenberg była najgłośniejszą aferą epoki wilhelmińskiej i spowodowała duże przetasowania na dworze cesarskim." (być może ta afera była powodem ochłodzenia stosunków Wilhelma II z księciem Dohna). Wybuchła w okresie, w którym Cesarz przestał odwiedzać Słobity i Prakwice - dop. autora).

Rodzina Eulenburgów w Liebenbergu, 1900 r. Od lewej stoją: Adine Eulenburg, Filip, książę Eulenburg, sekretarz Kistler, Friedrich-Wendt Eulenburg, Sigwart Eulenburg. Siedzą: babcia Alexandrine, Karl Eulenburg, Augusta Eulenburg – żona Filipa, Augusta (Lycki) Alexandrine Eulenburgi, babcia Sandels, Tora Eulenburg.

 

Max Egon Fürst zu Fürstenberg, pan zamku w Donaueschingen, zajął miejsce Eulenburga jako najbliższy przyjaciel Cesarza Wilhelma. Eulenburg zmarł jako złamany mężczyzna w 1921 roku. Resztę swojego życia spędził w swoich posiadłościach. Zmarł 17 września 1921 roku.

Max Egon Fürst zu Fürstenberg

Jako faworyt Cesarza, Philip Eulenburg był oczywiście w świcie cesarskiej podczas polowań. Gazeta Olsztyńska z wielką satysfakcją podawała informacje o polowaniach cesarskich.

„Nr 42 (sobota, 25 maj 1895). W towarzystwie Cesarza niemieckiego, bawiącego obecnie na polowaniu pod Kiszporkiem (Dzierzgoń), znajduje się hr. Filip Eulenburg, ambasador niemiecki z Wiednia. Jest to poeta i muzyk, a wielu obawia się, że na monarchę wielki wpływ wywiera, jak kiedyś poeta i muzyk Wagner na króla bawarskiego".

 

Nic więc dziwnego, że cesarski faworyt z emfazą opisywał pobyty Monarchy w Prakwicach. Oryginalny tekst przyjaciela Wilhelma II pt. "Cesarskie dni w Prakwicach" przetłumaczył kol. Stanisław Łaga i podaję go w całości ponieważ oddaje atmosferę pobytów Wilhelma II w Prakwicach.

Philip Eulenburg

 

Cesarskie dni w Prakwicach
(z notatek Philipa Eulenburga)

4 czerwca 1889

 

„Życie w Prawicach jest wysoce nieskrępowane i wypoczynkowe. Wstaje się wcześnie rano, około godziny 6:00 , by spotkać się z Cesarzem przy śniadaniu w lesie. Piecze się tam ziemniaki w dużym ognisku a następnie, nadziane na patyki, wręczane są Panom przez strzelców. Do tego otrzymuje się kromki chleba z masłem oraz różne wina. Cesarz wyjeżdża do lasu już w nocy, około godziny 2:00, uprzednio zjadłszy befsztyk. Podczas śniadania układamy się swobodnie w zieleni, mówi się o szczegółach podchodu i opowiada wesołe historyjki. Cesarz jest w swawolnym nastroju, śmieje się i przekomarza z wszystkimi, tak że trudno jest przy takim beztroskim stosunku przypomnieć sobie o cesarskiej purpurze.

Cesarskie śniadanie na Szwedzkim Szańcu (fot. Wild und Hund 1908)

Po śniadaniu jedzie się do domu, o ile nie jest przewidziane jeszcze jakieś łowieckie przedsięwzięcie np. przepędzenie szkółki leśnej, w którym my także mamy uczestniczyć. Około godziny 11:00 jesteśmy w Prakwicach, gdzie, w skromnej, wybielonej i udekorowanej setkami parostków jadalni, jemy ciepłe śniadanie. Po śniadaniu Cesarz kładzie się do łóżka aby spać do godziny około 15:00.

 

Pomiędzy godz. 15:00 a 16:00 Cesarz załatwia osobiste sprawy rządowe, które dotarły do mnie z Berlina. W tym czasie jestem stale u niego, referując przychodzące dokumenty i wiadomości i oraz omawiam z nim sprawy służbowe. O godzinie 16:00 ma miejsce obiad. Obowiązuje surdut bez jakiegokolwiek luksusu. Jada się wybornie i dobrze pije. Jednak potrawy podawane są skromnie. Trudno wyobrazić sobie bardziej beztroskie i wygodniejsze stosunki.

 

Po posiłku pije się kawę w ogrodzie, a Cesarz zabawia się poszukiwaniem belemnitów, których mnóstwo znajduje się wśród kamyków piasku (zwłaszcza gdy Eberhard Dohna sporo ich domieszał). Około 16:30 Cesarz ponownie wyjeżdża na podchód, a pozostali jadą na spacer aż do 21:30, gdy Cesarz powraca. Rozbrzmiewa sygnał, gdy powóz Cesarza widoczny jest przed wsią.

Powóz Cesarza przed dworkiem w Prakwicach (fot. Wild und Hund 1906 rok)

Widoczne na zdjęciu "girlandy" z gałązek świerkowych na ścianach dworku były ozdobą przygotowywaną specjalnie na wizyty Cesarza w Prakwicach. Podobnie przyozdabiano pałacyk myśliwski w Hubertusstock.

Cesarski powóz w lesie prakwickim. Skan fotografii z Wild und Hund

Cesarski pokot przed prakwickim dworkiem. Skan fotografii z Wild und Hund

Rogacz strzelony przez Wilhelma II w Prakwicach. Skan fotografii z Wild und Hund

Zapalone zostają dwie duże pochodnie smołowe przed domem. Pod starymi lipami, strzelcy stają w szeregu, a my zbieramy się przed drzwiami gdy wjeżdża wóz podjazdowy. Następnie zdejmowane są rogacze z wozu, układany jest pokot a strzelcy trąbią sygnał „Śmierć sarny” (pisownia oryg.). W języku polskim sygnał nazywa się "Rogacz na rozkładzie", (dop. autora).

Pokot przed dworkiem w Prakwicach. Cesarz odbiera raport od samego księcia Ryszarda Dohna - Schlobitten. (fot. Wild und Hund 1908)

 

Zwykle jest godzina 22:00, gdy wszyscy zbierają się w salonie, gdzie nakryto do kolacji. Kanapki z masłem, truskawki i kruszon. Cesarz zasiada na swoim krześle, ja siadam obok niego i po wesołej rozmowie muszę śpiewać ballady lub Cesarz odczytuje przesłane mu wycinki z gazet i omawia je, tematycznie nawiązując do zawartych w nich informacji.

 

Po 23:00 Cesarz wycofuje się, a ja udaję się do łóżka w moim pokoju na pierwszym piętrze, który dzielę wspólnie z Ryszardem i Eberhardem Dohna. Tak upływa dzień za dniem a ten, niezwyczajny w moim życiu błogi spokój, odczuwam w pełni, podobnie jak mój Pan - jeżeli nie spadnie na mnie wodospad wiadomości politycznych i przykuje mnie do roboczego stołu aż do późnych godzin nocnych”.

 

Także w Prawicach spotykał się Wilhelm II z członkami wschodniopruskich właścicieli innych włości, jak np. z burgrafem Georgem zu Dohna auf Schloss Finkenstein, z grafem Alfredem zu Dohna – Mallmitz lub z grafem Hansem Finck von Finckenstein - Simnau auf Canten.

 

Zdarzały się też niedzielne wycieczki samochodowe ze zgromadzonymi w Prakwicach panami do liczącego sobie ponad pół tysiąca lat, zamku Schöenberg (Szymbark pow. Iława dop. autora), będącego własnością Hrabiego Konrada Finck von Finkenstein.

Cesarz Wilhelm II podczas polowania w Prakwicach

We wspomnianej książce Andreasa Gautschi, są podane informacje, że „do wschodniopruskich Prakwic, w powiecie morąskim okręgu regencyjnym Królewiec, Cesarz przybył po raz pierwszy, już jako książę następca tronu w roku 1885, na polowanie na rogacze jako gość hrabiego Richarda Wilhelma zu Dohna (1807 – 1894) oraz jego syna, o tym samym imieniu (Richard Emil zu Dohna), często wymienianym w niniejszej książce, a piastującym urząd Zastępcy Wielkiego Łowczego. Dalsze pobyty następowały co roku lub dwa lata aż do 1910 roku. Nieco koryguje to poprzednią informację, że pobyty w Prakwicach odbywały się corocznie. Typowy dla Prakwic, falisty krajobraz morenowy o ciężkiej glebie, pokryty wielkimi łanami zbóż i rozległymi lasami liściastymi, stanowił idealny biotop dla saren. Tutejsze sarny były bardzo silne w tuszy. Przykładowo, jeden z rogaczy, strzelony przez Cesarza w 1894 roku, ważył 52 funty – ok. 24 kg”.

Rogacz strzelony przez Wilhelma II w Prakwicach. Skan fotografii zamieszczonej w czasopiśmie Wild und Hund

Prawdopodobnie chodzi tu o rogacza strzelonego na granicy ziem lipieckich i prakwickich, o którym już wcześniej wspominałem. Andreas Gautschi podaje także dokładne ilości zwierzyny pozyskanej przez monarchę w czasie każdego pobytu w Prakwicach. Jednak są to niepełne dane ponieważ opisują lata 1895 - 1910 a przecież znaleziono w Prakwicach wiele kamieni z wcześniejszymi datami.

 

Polowania Cesarza Wilhelma II w Prakwicach wg Andreasa Gautschi:

 

17 – 24 maja 1895 r. Prakwice (Prusy Wschodnie)

Właściciel łowiska: Hrabia Richard zu Dohna – Schlobitten

Rodzaj polowania: z podjazdu

Pokot cesarski: 22 rogacze

Kamień z 24 maja 1895 roku

16 – 23 maja 1896 r. Prakwice (Prusy Wschodnie)

Właściciel łowiska: Hrabia Richard zu Dohna – Schobitten

Rodzaj polowania: z podjazdu

Pokot cesarski: 28 rogaczy, 1 orlik (orzeł krzykliwy)

24 - 27 maja 1897 r. Prakwice (Prusy Wschodnie)

Właściciel łowiska: Hrabia Richard zu Dohna – Schlobitten

Rodzaj polowania: z podjazdu

Pokot cesarski: 11 rogaczy

2 – 6 czerwca 1899 r. Prakwice (Prusy Wschodnie)

Właściciel łowiska: Hrabia Richard zu Dohna – Schlobitten

Rodzaj polowania: z podjazdu

Pokot cesarski: 13 rogaczy

21 - 25 maja 1901 r. Prakwice (Prusy Wschodnie)

Właściciel łowiska: Książe Ryszard zu Dohna – Schlobitten

Rodzaj polowania: z podjazdu

Pokot cesarski: 20 rogaczy

22 - 26 maja 1903 r. Prakwice (Prusy Wschodnie)

Właściciel łowiska: Książę Richard zu Dohna – Schlobitten

Rodzaj polowania: z podjazdu

Pokot cesarski: 27 rogaczy, 1 kot

Rogacz o masie poroża 620 g - pięknie uperlony, waga tuszy 23 kg.

Kamień z datą strzelenia rogacza - 22 maja 1903 roku

24 maja 1904 r. Prakwice (Prusy Wschodnie)

Właściciel łowiska: Książę Richard zu Dohna – Schlobitten

Rodzaj polowania: z podjazdu

Pokot cesarski: 18 rogaczy

22 - 26 maja 1906 r. Prakwice (Prusy Wschodnie)

Właściciel łowiska: Książę Richard zu Dohna – Schlobitten

Rodzaj polowania: z podjazdu

Pokot cesarski: 12 rogaczy

Kamień z 26 maja 1906 roku

22 - 27 maja 1908 r. Prakwice (Prusy Wschodnie)

Właściciel łowiska: Książę Richard zu Dohna – Schlobitten

Rodzaj polowania: z podjazdu

Pokot cesarski: 31 rogaczy, 1 błotniak stawowy

Kamień z 25 maja 1908 roku

6 – 7 września 1910 r. Prakwice (Prusy Wschodnie)

Właściciel łowiska: Książę Richard zu Dohna – Schlobitten

Rodzaj polowania: z podjazdu

Pokot cesarski: 5 rogaczy

Z tych danych wynika, że Cesarz w Prakwicach strzelił 187 szt. rogaczy, a nie jak podano wcześniej, że około 500. Które dane są prawdziwe nie wiem. Podejrzewam, że  te drugie, czyli 187 szt.,  odnoszą się do tylko kapitalnych rogaczy. Poza tym dane Gautschiego są podane od 1895 r. a Cesarz polował tutaj już w 1885 r.  Liczbą 500 szt. operuje ostatni właściciel dóbr, który wizyty Wilhelma II znał tylko z ustnych przekazów swojego ojca i może dotyczyć wszystkich strzelonych rogaczy. Przecież odkryto kamień, na którym umieszczono informację o tym, że  25 maja 1908 roku Cesarz strzelił czterysetnego rogacza na terenie Prakwic. Również liczba ustawionych kamieni u Gautschiego jest inna. Operuje on liczbą ok. 100-105, podczas gdy Aleksander von Dohna podaje, że było ich około osiemdziesięciu - tyle ile wykonano gipsowych odlewów kapitalnych rogaczy.

W książce Andreasa Gautschi znajduje się wiele wiadomości, które w dosłownym brzmieniu (po przetłumaczeniu), podaję jako ciekawostki potwierdzające, że Wilhelm był doskonałym strzelcem.

…str. 123

 

W dniu 22 maja 1908 r. podczas polowania w Prakwicach Cesarz Wilhelm II, ponieważ „nic poza tym się nie pokazało”, strzelił po mistrzowsku na 200 kroków błotniaka stawowego. Pocisk 6 mm w płaszczu niklowym o ołowianym wierzchołku (a więc półpłaszczowy – dop. tłumacza) prawie całkowicie rozerwał drapieżcę.

… str. 127

 

Podobnie ryzykownie strzelił Monarcha podczas podchodu rogacza w Prakwicach w maju 1901 r. Strzelał kulą 6 mm, na wymierzonych 312 kroków, ze sztucera z lunetą celowniczą. Sztucer bił w punkt, jak wspomniano, na 250 – 300 m, i dla trafienia na dalszą odległość potrzeba było jedynie niewielkiej korekty wysokości, aby oddać pewny strzał.

 

W dniu 22 maja 1903 r. Jego Wysokość odstrzelił, także u Księcia Dohna, siedzącego rogacza: „Pocisk poszedł jednak nieco za krótko i odbił rogaczowi trzy cewki (nogi), tak że musiano go dostrzelić.” Wszystkie odległości strzelania były na tym polowaniu stosunkowo dalekie: 192, 204, 210 kroków. Inny rogacz, którego Cesarz postrzelił na dużą odległość w cewkę, został dobity dopiero po trzech dniach poszukiwania. Dalszy ekstremalnie daleki strzał nastąpił w Prakwicach podczas polowania w dniu 23 maja 1908 r.: „Rogacz który zatrzymał się na wzgórzu i był dobrze widoczny, otrzymał strzał komorowy na 300 kroków”. W dniu 5 września 1910 r. strzelił tamże rogacza, który stanął na widok zbliżającego się wózka podjazdowego, na odległość 320 kroków.

Cesarz Wilhelm II na polowania do Prakwic przybywał pociągiem. Zdarzało się jednak, że przyjazd odbywał się w inny sposób, szczególnie wtedy gdy był jeszcze księciem. Tak było w 1888 roku. Donosiła o tym Gazeta Toruńska nr 129 z 7 czerwca 1888 r. W rubryce Kronika i Rozmaitości napisano (pisownia oryginalna – dop. aut.) „Z pobytu ks. następcy tronu Wilhelma w Prusach Zachodnich donoszą pisma prowincyonalne, że książę przybył w sobotę o godz. ½ 9 rano do Tczewa, zjadł tamże w salonie królewskim dworca kolejowego śniadanie. Około ½ 10 przybył książę do Malborka, na lewym brzegu Nogatu (Kałdowo dop. autora) wysiadł książę ze swym adjutantem majorem Schwerinem, gdzie ich powitali hr. Dohna z Schlobitten, landrat Döring i inspektor robót wodnych Görz. W towarzystwie tych panów udał się książę pieszo tamą nadbrzeżną do stojącego w pogotowiu parowca, na którym przejechał do Jonasdorf, (miejscowość Janówka) gdzie prawa strona niziny Nogatu poniosła ciężkie straty z powodu powodzi wywołanej pęknięciem wału pod Janówką (Jonasdorf), 25 marca 1888 r, w niedzielę palmową. Osiem mil kwadratowych z 77 miejscowościami i ponad 20 000 mieszkańców (tylko w powiatach elbląskim i malborskim, zostało zalanych - dop. aut.) gdzie podczas ostatniej powodzi woda tamę przerwała. Tutaj powitał księcia prezes regencyi gdańskiej Heppe. Po obejrzeniu szkód, kazał książę wręczyć przez swego adjutanta landratowi większą sumę pieniędzy do rozdzielenia jej pomiędzy mniejszych gospodarzy przez powódź poszkodowanych, poczem udał się powozem hr. Dohna w cztery konie zaprzężonym, przez Stare Pole i Kiszpork (Dzierzgoń) do Prökelwitz (Prakwic) na polowanie”.

Wilhelm II i książę Ryszard von Dohna

Aby ułatwić mu przyjazdy do Prakwic pobudowano we wsi małą, ale bardzo urodziwą, stacyjkę kolejową. Powstała ona przy uruchomionej w 1893 roku linii kolejowej Małdyty – Malbork, przebiegającej w pobliżu Prakwic. Trasa ta liczyła 55,514 km i obejmowała następujące stacje: Malbork (niem. Marienburg), Szropy (niem. Schroop), Tropy Igły (niem. Troop-Iggeln), Waplewo Wielkie (niem. GroßWaplitz), Morany (niem. Morainen) – przystanek uruchomiony dopiero w końcówce lat 60, Dzierzgoń (niem. Christburg), Prakwice (niem. Prökelwitz), Myślice (niem. Miswalde), Połowite (niem. Pollwitten), Budwity (niem. Ebenhöh) i Małdyty (niem. Maldeuten).

Okazuje się, że Wilhelmowi II stawiano kamienne obeliski nie tylko czcząc jego łowieckie sukcesy. Ten kamień ustawiono w Kadynach, a wyryty napis w trochę dowolnym tłumaczeniu głosi: "Tędy wkroczył w swoim majestacie Najmiłościwszy Pan po raz pierwszy do Kadyn. 2.6.1899". 

Jednak przejęcie Kadyn wywołało uwagi na cesarskim dworze. Zaufany przyjaciel Wilhelma II Filip hr. Eulenburg z przekąsem mawiał: „Birkner podarował Cesarzowi Kadyny z zobowiązaniem, wypłacania mu corocznie 30 000 Marek oraz przejęcia posiadłości z wszystkimi długami. Wspaniała transakcja dla tego Pana. Ryszard Dohna „zaaranżował” to ze swoim przyjacielem von Etzdorf, aby Cesarza silniej przywiązać do Prus Wschodnich. Lucanus skarżył się wobec mnie, że już teraz powstały niesamowite koszty i to dla jedynie kilkudniowego pobytu podczas roku. Jest to naprawdę szalonym posunięciem wciągać Cesarza w takie sprawy. „Ofiarodawca” śmieje się cichcem w swojej willi, którą nabył w Wiesbaden – w chwili gdy stał się bankrutem.”

 

Wg Valentini (Kaiser und Kabinettschef, 1931, str. 64) Jego Majestat zakupił majątek wielkości około 1000 ha za przejęcie długów hipotecznych, przekraczających ówczesną wartość majątku, oraz wypłacanie dożywotniej renty rocznej w wysokości 15 000 marek”.

 

Początkowo liczący 766 ha, później powiększony do 924 ha las był, podczas przejęcia przez Cesarza, stosunkowo mocno wykorzystany i w większości występowały głównie jedynie młodsze wiekiem drzewostany, które jednak dzięki pięknemu krajobrazowo położeniu w bezpośrednim sąsiedztwie Zalewu Wiślanego i urozmaiconemu krajobrazowi moreny końcowej czyniły z posiadłości szczególny klejnot. Przez wydzierżawienie sąsiednich łowisk znacznie poprawiły się możliwości hodowli zwierzyny. Warunki bytowania saren były szczególnie korzystne, przednie były polowania na kaczki i bytowały tu nawet bażanty. W 1899 roku zamierzano całkowicie wystrzelać występujące tu także daniele tworząc lepsze warunki bytowania dla saren.

Kadyny - studnia

1936 r.

Kadyny - piec w pałacu cesarskim

Park

Cesarski park w Kadynach

Cesarska kaplica w parku

Pałac Wilhelma II w Kadynach. Stan obecny

Kadyny corocznie odwiedzane były przez rodzinę cesarską i tworzyły okazję do przebywania w prywatnej atmosferze, wolnej od dworskiego przymusu. Wilhelm II próbował tam także okazyjnie polować z budki na … wrony. Np. 21 września 1909 roku długo przebywał w budce, jednak strzelił tylko jedną wronę.

Podczas pobytów w Kadynach Cesarz bardzo się interesował stanem gospodarki i maszynami rolniczymi. Cesarz i jego świta ubrani są w ubrania myśliwskie.

Kadyny. Wyjazd Cesarza na polowanie

Jednak pierwsze kadyńskie wrażenia Cesarza nie były najlepsze i nie wystawiają dobrej opinii o dotychczasowych właścicielach majątku. Gazeta Olsztyńska w numerze 68 z 10 czerwca 1898 roku zamieszcza opinię Wilhelma II na temat Kadyn: „Elbinger Zeitung donosi, że Cesarz Wilhelm wyraził się niepochlebnie o pomieszczeniach robotników swoich na dobrach Cadinen, które niedawno przeszły na własność Cesarza. Cesarz powiedział dosłownie: W Cadinen musi się niejedno zmienić, mianowicie pod względem mieszkań robotniczych. Te mieszkania są widocznie jeszcze ogólnem złem tu na wschodzie. Piękna obora w Cadinen jest prawdziwym pałacem w porównaniu do pomieszczeń robotniczych. Trzeba więc postarać się o to, by świńskie chlewy nie były lepsze od mieszkań robotniczych". (por. Moje wędrówki. Jerzy Zaskiewicz).

Dawna zabudowa Kadyn

Kadyny jednak przypadły do gustu zarówno Wilhelmowi II jak i jego małżonce - Auguście Wiktorii. I to do tego stopnia, że stały się letnią rezydencją cesarskiej małżonki. Podniosło to oczywiście bardzo rangę Wysoczyzny Elbląskiej oraz samego Elbląga.

Dwór w 1901 r.

Dwór 1902 r.

1910 r.

1914 r.

1925 r.

Pałac - oranżeria

Wyjazd cesarzowej Wiktorii Augusty z pałacu w Kadynach - 1902 rok

Co dalej działo się w Kadynach? Rozpoczęto całkowitą przebudowę wsi na styl willowy. Wybudowano szkołę, urząd pocztowy i dom opieki społecznej. Jednocześnie trwała przebudowa dworu.

Gorzelnia

Widoczny komin gorzelni

Aleja brzozowa

Kuźnia

Zabudowa willowa w tzw. stylu zakonnym (Ordenstil), według projektów architektów berlińskich

Willa zarządcy Kadyn Rüdigera von Etzdorfa

Szkoła

Dom opieki

Kościół

 

Neogotycki kościół. Budowę - planowaną już w 1907 roku - rozpoczęto w 1913 roku z inicjatywy Cesarza Wilhelma II. 12 lipca 1913 roku położono kamień węgielny pod budowę. Projekt przygotował Arthur Kickton a budowę ukończono w 1916 r. Budowa kościoła przebiegała z dużymi przerwami, spowodowanymi działaniami pierwszej wojny światowej. Cesarz wyraził życzenie, by nowo zbudowany kościół nazwany został Świątynią Pokoju i przyczyniał się do jego ustanowienia na świecie. W kościele chętnie urządzano koncerty organowe, ze względu na doskonałą akustykę. Wszystkie cegły oraz kształtki, użyte do budowy kościoła, powstały w kadyńskiej majolice. W czasie wojny, kościół uległ nieznacznemu uszkodzeniu, a następnie, w 1955 roku został rozebrany. Dziś główny jego ołtarz znajduje się w kościele Św. Mikołaja w Elblągu,

Gospoda Fritza Gottschalka

Wnętrze gospody

Około 1904 roku powstała „Królewska Fabryka Przemysłowa Kadyny” a później w 1905 r. „Królewskie Wytwórnie Majoliki Kadyny”. Rozbudowano cegielnię.

Cegielnia

Fabryka Majoliki

Cesarz przed cegielnią

 

Majolika to ceramika pokryta nieprzezroczystą polewą ołowiowo - cynową o bogatej kolorystyce. Kadyńska Wytwórnia Majoliki powstała w 1905 roku. W początkowym okresie wytwarzano w niej wyroby artystyczne wzorowane na motywach etruskich i greckich oraz kopiowano majolikę włoskiego renesansu. Cesarz był żywo zainteresowany jej funkcjonowaniem - poprzez wydawanie opinii miał wpływ na każdy nowy projekt. Uhonorowaniem rozwoju myśli technicznej oraz wspaniałej stylistyki były dwie nagrody, które otrzymały kadyńskie wyroby na wystawie światowej w Turynie. Po 1918 roku wytwórnia wypracowała swój własny, niepowtarzalny styl określany jako "brg". Skrót pochodził od słów blau-rot-gold i nawiązywał do kolorystyki wyrobów, które były kompozycją czerwieni kadyńskiej (rot) z błękitem kobaltowym (blau) i złotem (gold). W wytwórni pracowali najlepsi niemnieccy rzeźbiarze i ceramicy, m.in.: Karl Begas, Stanislaus Cauer, Reinhold Felderhoff, Else Furst, Johannes Goetz, Paul Heydel, Albrecht H. Hussman, Josef Limburg, Ludwig Manzel, Heinrich Splieth, Cuno von Vechtritz-Steinkirch, August Vogel. Jednak to Cesarz sam decydował, które wzorce mają być produkowane.

Przedmioty powstałe w najlepszym dla wytwórni okresie (lata 30. XX wieku) cieszyły się ogromnym zainteresowaniem i były niegdyś sprzedawane w sklepach firmowych w Elblągu, Krynicy Morskiej, Berlinie, Hamburgu i Stuttgarcie. W tamtym czasie w zakładzie było zatrudnionych 50 pracowników. Dzisiaj wyroby Kadyńskiej Wytwórni Majoliki również mają swoich wielbicieli, którzy zajmują się kolekcjonowaniem wielkiej spuścizny artystycznej kadyńskiego zakładu.

Kadyńska waza do kruszonu, zaprojektowana przez Hansa Hofferichtera - rzezbiarza i wykładowcę w Wyzszej Szkole Pedagogicznej w Elblągu w latach 1931-1933

Filiżanka z kadyńskiej fabryki z herbem Cesarza

Warto w tym miejscu dodać, iż w Kadynach powstała także ceramika architektoniczna, wyroby stanowiące wyposażenie budynków i pałaców. Do dzisiaj można ją oglądać m.in. na stacji metra berlińskiego przy Teodor Heuss Platz oraz w holu zakładu kąpielowego w Wiesbaden. Także kasetonowy strop w holu siedziby NBP w Gdańsku i płaskorzeźba z kogą na jednym z budynków w Tolkmicku (dzisiejsze przedszkole) pochodzi z kadyńskiej Majoliki.

Płaskorzeba z kogą

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         

Przedszkole w Tolkmicku

Poprzez stosowanie specyficznych metali szlachetnych i kombinacji kolorów (zakład opracował własne receptury farb) wytwórnia wniosła swój wkład do światowej historii ceramiki. Ciężki okres dla zakładu nastąpił po zakończeniu I Wojny Światowej, gdy Cesarz musiał udać się na wygnanie. Wytwórnia, aby "utrzymać się na powierzchni" zmuszona została do rozpoczęcia masowej produkcji. W dużej mierze dzięki determinacji kierującego zakładem Wilhelma Dietricha, kadyńska ceramika nie straciła na jakości. Obok naczyń, serwisów i innych użytkowych przedmiotów, zakład zaczął wytwarzać charakterystyczne figurki zwierząt - koni, byków, łosi, ptaków, psów w kolorze kadyńskiej glinki.

Figurka wzorowana na ulubionym jamniku Cesarza

Do dziś można spotkać tego typu figury. Znajdują się m.in. jako elementy architektoniczne w budynkach stadniny w Kadynach oraz w jednym z domów w Ornecie. Pod koniec lat 30. XX wieku fabryka nawiązała współpracę ze złotnikami z Królewca, w wyniku której powstawały przedmioty łączące ceramikę, srebro i bursztyn. Produkowano m.in. wazy i dzbany ceramiczne zaopatrzone w uchwyt z bursztynu lub srebra, oraz naczynia, których obrzeża były wykładane srebrem. Wytwórnia zakończyła działalność pod koniec II Wojny Światowej. W 1945 roku około 500 mieszkańców Kadyn ratowało się ucieczką w obliczu zbliżającego się rosyjskiego frontu. Próby reaktywowania zakładu podjęte po 1950 roku zakończyły się, niestety, niepowodzeniem.

 

Dla Kadyn rozpoczął się "złoty wiek". Cesarz kilkakrotnie odwiedzał kadyński majątek, przyjeżdżał tutaj na kilkudniowe pobyty w okresie letnim – częściej jednak przebywała tutaj cesarzowa z dziećmi. Wilhelm II zajeżdżał  do Kadyn również, kiedy był w podróży na polowania w Rominten. Docierał tutaj swoją salonką podłączoną do pociągu pospiesznego relacji Berlin-Królewiec lub pociągiem specjalnym, który zatrzymywał się na dworcu w Elblągu, gdzie doczepiano ją do pociągu Kolei Nadzalewowej HUB. Bywało też, że dalszą drogę z Elbląga do Kadyn odbywał  Cesarz samochodem, odwiedzając po drodze miejscowości Wysoczyzny Elbląskiej. Kadyny były też miejscem wypoczynku rodziny cesarskiej. Ze względu na rangę właścicieli i znaczenie majątku, rezydencję kadyńską zaczęto nazywać pałacem, a nawet zamkiem (Schloss). Administratorem kadyńskich dóbr Cesarza w latach 1898-1930 był Rüdiger von Etzdorf, starosta (landrat) powiatu elbląskiego (w latach 1888-1907), właściciel majątku i cegielni w Wogenap (Jagodno).

Za cesarskim powozem Rüdiger von Etzdorf

Rüdiger von Etzdorf - zarządca Kadyn w latach 1898-1930. zginął w wypadku lotniczym nad okolicznymi lasami. W tym miejscu ustawiono kamienny obelisk ku pamięci Rüdigera von Etzdorfa, który zginął 19 marca 1935 roku.

Kamień znajduje się na dnie głębokiego wąwozu, tuż przy strumieniu. Na jego pionowej ścianie wyryta jest inskrypcja: Exellenz v. Etzdorf, Generalbevollmächtigter, Cadinen, 1898-1930. (źródło: Lech Słodownik, Dziennik Elbląski)

Kolej w okolicach Suchacza - 1930 rok

Założycielami Kolei Nadzalewowej (niem. Haffuferbahn, w skrócie HUB), której przypisano regionalne – gospodarcze znaczenie, były władze prowincji wschodniopruskiej i prywatne kolejowe towarzystwo budowlane Lenz & Co. ze Szczecina. Później była to jedyna prywatna linia kolejowa zarządzana przez samodzielną spółkę akcyjną z siedzibą w Królewcu. 
Kolej na odcinku Elbląg Dworzec-Miasto – Frombork została uruchomiona 20.5.1899 r. a dalej, do Braniewa, gdzie łączyła się z Koleją Wschodnią - 7.9.1899 r. Jej trasa liczyła 48,3 km i pociągi pokonywały ją w ciągu 1 godziny i 35 minut.

Stacja główna HUB - Elbląg Stare Miasto

Kolej Nadzalewowa (niem. Haffuferbahn – HUB) – linia kolejowa, która w zamyśle niemieckich projektantów miała połączyć Elbląg z Królewcem. W latach 1897–1899 zbudowano odcinek łączący Elbląg z Braniewem, gdzie Kolej Nadzalewowa łączyła się z Koleją Wschodnią umożliwiając dalszą podróż aż do Królewca. Od momentu powstania Kolej Nadzalewowa stanowiła ważny fragment lokalnej sieci kolejowej w Prusach Wschodnich, łącząc dwa większe miasta (Elbląg i Braniewo). Do 1918 r. na odcinku Elbląg – Kadyny spotkać można było pociąg Cesarza Niemiec, Wilhelma II, który w Kadynach miał swoją letnią rezydencję. Kiedy w grudniu 1899 roku Cesarz Niemiec Wilhelm II zakupił majątek kadyński, życie spokojnej dotąd nadzalewowej miejscowości zmieniło się nie do poznania. Nowości czekały nie tylko mieszkańców, ale też kolej przebiegającą przez włości kajzera. Kolej Nadzalewowa uważana była za jedną z najładniej położonych kolejek w prowincji pruskiej. Atrakcję stanowiły nie tylko tamtejsze urokliwe miasteczka, ale też widoki, jakie można było podziwiać po drodze z okien pociągu.

 

Pociągi Kolei Nadzalewowej nie jeździły z oszołamiającą szybkością, ale było to aprobowane przez pasażerów, którzy mogli podziwiać uroki okolicy. Mówiono, że była to szybkość do 20 km/h i z tego powodu na wagonach znajdowały się napisy: „Blumen, Pilzen pflücken während der Fahrt verboten”! – zabrania się zrywania kwiatów i grzybów podczas jazdy! 
W pobliżu torów kolejowych powstało z czasem wiele obiektów oraz domów prywatnych. Wśród ich właścicieli przyjął się wkrótce zwyczaj, że swe domy zaczęli ozdabiać różnymi wersami, wyrażającymi radość z miejsca zamieszkiwania w tak pięknej okolicy. Jeden z takich napisów zachował się do dzisiaj w Suchaczu, tuż przy przystanku kolejowym, gdzie w obszernej willi mieszkał Otto Frieseler, dyrektor Kolei Nadzalewowej w latach 1919-1945. Napis ten brzmi: Ein glücklich Los ist dem beschieden, der ferne vom Gewühl der Stadt in einem stillen Erdenwinkel ein trautes Heim gefunden hat, czyli „Szczęśliwa dola jest temu wyznaczona, który z dala od miejskiego zgiełku, w zacisznym zakątku ziemi znalazł swój przytulny dom“.

 

W 1938 r. Kolej Nadzalewowa Spółka Akcyjna (Haffuferbahn AG) miała 9 lokomotyw parowych, 20 wagonów osobowych, 3 wagony pocztowe, 111 towarowych a pracę miało 120 robotników. W dni robocze trasę pokonywało tam i z powrotem 5 pociągów parowych – mijanki były tylko w Tolkmicku. Co ciekawe, żadna lokomotywa Kolei Nadzalewowej nie została wyprodukowana w Elblągu, pochodziły one z fabryk „Hohenzollern”, „Henschel,”, „Union” i „Vulkan”.

Lokomotywa (ELNA typ 3, firmy Krauss z Monachium), ostatnia lokomotywa jaką spółka Kolej Nad Zalewem otrzymała w 1922 roku. Właściwie przeznaczona była dla Berlina, wylądowała jednak w Elblągu

Dwie starsze lokomotywy: pierwsza  zbudowana w 1892 r. przez Henschel’a i druga firmy Hohenzollern z Duesseldorf z 1898 roku

Pociąg HUB przed elbląskim browarem z wagonami, będącymi własnością browaru. Po lewej widać otwarty wagon z lodem, którym rozwożono lód do klientów.

Kolej Nadzalewowa miała również swoje autobusy, które obsługiwały chętnych z Rubna Wielkiego, Nabrzeża, Łęcza, Próchnika, Pogrodzia i Tolkmicka. 
Linia obsługiwała ruch osobowy oraz towarowy, przewożąc w latach 30. ponad 400 tys. pasażerów oraz 250 tys. ton towarów.

Przystanek autobusowy w Pęklewie

W okresie międzywojennym na trasie kursowały także pociągi turystyczne Niemieckich Kolei Państwowych. W Tolkmicku podróżni mieli możliwość przesiadki na 9 statków "białej floty" kursujących codziennie do Krynicy Morskiej. Prawie 500 osób zabierał stąd parowiec „Tolkemit” należący do Towarzystwa Żeglugowego F. Schichau. (źródło Lech Słodownik)

Stacja HUB w Tolkmicku, w której był napis. "Kto teraz ma ochotę na przejażdżkę parowcem, może tutaj przesiąść się na „Tolkemit” i za 30 minut być w Krynicy na Mierzei Wiślanej. – Szczęśliwej podróży!"

Statek parowy "Tolkemit" kursujący z Tolkmicka do Krynicy Morskiej

Kolej Nadzalewowa HUB - przystanek w Kadynach

W początkowym okresie istnienia kolei istniały trudności, bowiem jadące pociągi nie zawsze zatrzymywały się w Kadynach. Isniejący tam przystanek był zdaniem cesarskiego dworu należał tylko do Cesarza Wilhelma II. Ostatecznie sprawę roztrzygnął sąd.

 

Doskonale to opisuje Pani Magdalena Pasewicz - Rybacka w artykule pt. "Spór o Kadyny" zamieszczony na stronie internetowej https://haffbahn.com, który za zgodą autorki zamieszczam:

 

"Plany zmieniły się, gdy ostatni z Birknerów, bezdzietny Artur, sprzedał Kadyny Cesarzowi. Wilhelm II urządził tam swoją letnią rezydencję, którą w czasie jego nieobecności zarządzał elbląski landrat, Rüdiger Etzdorf (od 1899 roku von Etzdorf). To właśnie on przysporzył władzom Haffuferbahn najwięcej kłopotów.

W umowie sprzedaży Kadyn Birkner zagwarantował spółce wieczyste użytkowanie ziemi na terenie Kadyn i Kikołów, po której miała biec kolej. Nie sprecyzowano tam jednak kwestii korzystania z przystanku. W związku z tym von Etzdorf przy pierwszej nadarzającej się okazji złożył wniosek o wyłączenie tamtejszego postoju z ruchu publicznego.

Odtąd z przystanku mógł korzystać jedynie Cesarz oraz członkowie jego rodziny przybywający co jakiś czas do majątku. Pozostali podróżni musieli wysiadać w Pęklewie i pieszo udawać się do Kadyn. Z tego też względu przystanek nie był uwzględniany w rozkładach jazdy.

Zarząd Haffuferbahn postanowił natychmiast interweniować u władz centralnych. Jednak dopiero po długich rozmowach udało się wynegocjować pewne ustępstwa. Firma Lenz & Co., największy udziałowiec w spółce HUB A.G., zobowiązała się na własny koszt wybudować prywatną bocznicę do cegielni cesarza. W zamian za to zarząd majątku zgodził się, by podróżni mogli korzystać z przystanku podczas nieobecności rodziny królewskiej w Kadynach. W praktyce oznaczało to niemal cały rok, za wyjątkiem kilkudniowych wizyt panujących. Pod rozkładami pojawiała się niekiedy adnotacja:

„Kadyny posiadają tor przyłączeniowy, który służy wyłącznie do prywatnego użytku królewskiego majestatu z Kadyn”

 

Droga wciąż była jednak uznawana przez zarząd majątku za prywatną. W związku z tym Ernst Hantel, prezes zarządu Haffuferbahn, postanowił wytoczyć kajzerowi proces sądowy. Powołując się na zapisy umowy Birknera, dążył do nadania Kadynom statusu przystanku publicznego. Ponadto zabiegał o upublicznienie całego odcinka drogi od przystanku do kadyńskiej karczmy, by podróżni mogli bez problemów z niej korzystać.”

Wyjazd cesarskiej rodziny z Kadyn - przy drzwiach wejściowych do pociągu widoczny dywan

Dąb Bażyńskiego

Przy wjeździe do Kadyn od strony Elbląga rośnie okazały dąb, zaliczany do jednego z najstarszych w Polsce. Liczy znacznie ponad 700 lat. Jego obwód to ok. 10 metrów, a wysokość ponad 20 m. Przy ziemi znajduje się okazała dziupla, powstała prawdopodobnie ponad 100 lat temu. Na zlecenie Cesarza była tam stróżówka, a drzewa strzegł umundurowany strażnik. W czasach Birknera w dziupli mieściło się 11 żołnierzy.

Dawniej nazywano go 1000-letnim Dębem Niemiec, od końca XIX w. był znany jako Dąb Królewski, a po 1945 r. jako Dąb Kadyny, potem  Dąb Odrodzenia Polski. Obecnie nazywany jest Dębem Bażyńskiego. Obok niego rośnie sześć okazałych dębów, liczących ponad 300 lat. Symbolizują one według legendy sześciu synów księżniczki Kadyny, którzy mieli bronić tego terenu przed Krzyżakami. Obecnie Dąb Bażyńskiego otoczony jest płotkiem, ale niestety drzewo stopniowo umiera.

Przystanek w Pęklewie

W tym miejscu warto zacytować fragmenty innego artykułu Pani Magdaleny Pasewicz - Rybackiej ze strony internetowej https://haffbahn.com pt. "Kłopotliwy czerwony dywan".

 

"Kolej Nadzalewowa z przystankiem w Kadynach była dużym udogodnieniem dla rodziny cesarskiej w trakcie przyjazdu do prowincjonalnej rezydencji. Dzięki połączeniu Haffuferbahn z Koleją Wschodnią możliwe było odbycie podróży bez przesiadek – na Staatsbahnhof w Elblągu dwie lokomotywy HUB przejmowały cesarskie wagony i mknęły przez miasto aż do samych Kadyn. Tym sposobem kajzer i jego rodzina byli jednymi z nielicznych, którym dane było zaznać przejażdżki ulicami Elbląga."

Dworzec w Elblągu gdzie doczepiano cesarskie wagony

Przejazd pociągu przez miasto Elbląg, akwarela z 1936 r. Źródło Pangritz Kurier

Pierwsze 2,5 km od Dworca Wschodniego (dzisiaj Dworzec Główny) do nowego dworca Elbląg-Miasto przy Brandenburgerstraße 22 (obecnie ul. Hoża) przecinało centrum miasta i ten odcinek używany był wyłącznie do transportu towarowego – z wyłączeniem wizyt jadącego do Kadyn Kajzera Wilhelma II. Przejazdy pociągów przez centrum były uciążliwe dla mieszkańców, ale nie dla wszystkich. Otóż uczniowie elbląskich szkół, spóźniający się na lekcje mieli tradycyjną wymówkę, że przyczyną ich spóźnienia był… pociąg. Podobnie tłumaczyli się spóźnialscy mieszkający na Wyspie Spichrzów, że długo czekali na opuszczenie zwodzonych mostów!

 

Na terenie miasta do tej linii kolejowej podłączonych było niegdyś 15 bocznic prowadzących m.in. do stoczni F. Schichau, zakładów F. Komnicka, fabryki cygar, browaru (stacja Angielska Studnia), elektrowni a nawet na teren jednostki wojskowej przy ul. Mazurskiej. Natomiast „po drodze” do Braniewa znajdowało się dalszych 12 bocznic prowadzących do cegielni i zakładów leżących nad Zalewem Wiślanym.

 

Któż z elblążan nie przypomina sobie naszej Kolei Nad Zalewem, którą wiele rodzin wykorzystywało do niezapomnianych wycieczek na wybrzeże Zalewu, szczególnie w okresie kwitnienia czereśni. Któż nie korzystał z ukochanej kolei, gdy chciał szybko dostać się do kąpieliska morskiego Kahlberg (Krynica Morska). Wtedy już dało się zauważyć rozgniewanie na HUB codziennie jadący przez miasto, gdy kolejarz z czerwoną chorągiewką i dzwonkiem szedł przed nim aby umożliwić parowej lokomotywie pierwszeństwo przejazdu. Z uśmiechem wspominamy jeszcze i dzisiaj tego małego elbląskiego bowkę, który do jednego wytwornie odzianego pana spieszącego się przez Carlson Platz na dworzec kolejowy wołał: „Herrchen, loofe Se man, der Zuch fuhr all!” (elbląski dialekt, odpowiednik naszego: panocku, pośpieszcie się, pociąg zaraz odjeżdża). Lub któż nie zna tego epizodu gdy maszynista jadąc trasą nad Zalewem krzyknął do swojego znajomego listonosza, jadącego rowerem: „Jadę wolno, wsiadaj z rowerem, możesz dojechać parę kilometrów!”. A odpowiedź brzmiała: „Nie dzisiaj, mam ekspresowy list.”

 

"O cesarskich wizytach zazwyczaj donosiła lokalna prasa. Gazety nie tylko podawały termin przyjazdu jaśnie państwa, ale też szczegółowo omawiały plan pobytu czy elementy przybywającego ekwipunku. Przykładowo 15 września 1913 roku w „Elbinger Neueste Nachrichten” pisano:

„W niedzielę przed południem przybył z Berlina transport z dobrami cesarskimi, potrzebnymi podczas pobytu w Kadynach, który został przewieziony do Kadyn Koleją Nadzalewową. Część cesarskiego wyposażenia z Berlina, 4 samochody, 5 wozów, konie, służba i szoferzy, znajdują się w drodze i dojadą dziś po południu, aby również niezwłocznie dostać się do Kadyn Koleją Nadzalewową. We wtorek, tj. 16 września, wszystko powinno być gotowe na przyjazd kajzera, który, jak już wcześniej donoszono, przybędzie do Kadyn prawdopodobnie w środę 17 września" (por. Magdalena Pasewicz - Rybacka, pt. "Kłpotliwy czerwony dywan", https://haffbahn.com ).

 

"Dziś o godz. 14.05 Cesarz dotarł do Elbląga, przybył do naszego miasta autem. Elbląg to miejsce na trasie do Kadyn, które były ostatecznym celem podróży Jego Królewskiej Mości. Mieszkańcy naszego miasta bardzo serdecznie przywitali zacnego gościa. Część z zebranych czekała na Niego na ulicy od wielu godzin...

Cesarz przejechał ulicą Warszawską (niem. Berliner Str.), Mostową (niem. Brückstr.), Starym Rynkiem (niem. Alter Markt), następnie przez Bramę Targową obok budynków administracyjnych Schichaua, przez ulicę Królewiecką (niem. Königsbergerstr.), zmierzając dalej w kierunku Kadyn (niem. Cadinen).

Nasz dostojny gość w drodze do Kadyn nie zatrzymywał się. Monarcha pozdrowił bardzo liczną masę ludzi wylegającą na ulicach uprzejmym skinieniem głowy. Władca miał na sobie uniform myśliwski, podobnie jak większość jego towarzyszy, która podążała za nim w trzech autach. Za świtą podążało dwóch mężczyzn w cywilu." (Elbinger Neuste Nachrichten, środa, 17.09.1913 r.)

 

Odnośnie cesarskiej wizyty w Kadynach

 

"Wartę honorową podczas pobytu Cesarza w Kadynach będzie pełnić i tym razem 152 Pułk Piechoty im. Zakonu Niemieckiego (niem. Deutsch Ordens-Infanterie-Regiment Nr. 152). Oficerowie i szeregowi z tego pułku już wczoraj przybyli do Kadyn z manewrów. Jednostka, (Wachkommando), która składa się z żołnierzy obu batalionów, uda się we wtorek pod dowództwem kapitana Heyma z 1. Kompanii oraz dwóch innych oficerów, kapitana Schwendiga i podporucznika von Wussowa, do Tolkmicka (niem. Tolkemit), gdzie zostanie zakwaterowana.

W niedzielę przed południem z Berlina do Elbląga przybył ładunek z asortymentem cesarskim, potrzebnym na czas pobytu Cesarza w Kadynach. Część asortymentu cesarskiego: cztery samochody, pięć wozów, konie, służba i szoferzy już dziś po południu zostali przewiezieni koleją nadzalewową do Kadyn [...]." (Elbinger Neueste Nachrichten, poniedziałek, 15.09.1913 r.)

 

Jeszcze odnośnie wizyty Cesarza

"Na temat wizyty Cesarza w Królewcu (niem. Königsberg) można znaleźć w tamtejszej prasie następujące informacje: w następną niedzielę, 21 września, do Królewca przybędzie Cesarz i będzie brał udział w nabożeństwie w katedrze. Jak podaje rada parafialna, bilety wstępu na nabożeństwo, w którym będzie uczestniczył sam Cesarz, są do nabycia (tylko dla parafian katedry) w czwartek i piątek w godz. 16-18 w katedrze. Bilety te są darmowe. Nabożeństwo uświetni uroczysta akademia. [...].

 

"Jego Cesarska Mość Augusta Wiktoria – Królowa Prus i Cesarzowa niemiecka jako żona Wilhelma II, ostatniego władcy Prus i Niemiec -  przejeżdżała dziś rano o godz. 11.45 przez nasze miasto (Elbląg) pociągiem pospiesznym, do którego dołączone były dwa wagony salonowe. Cesarzowa, która przyjaźnie odpowiedziała powitaniem niebyt licznie zgromadzonej publice, była w drodze z miejscowości Rominty Wielkie i jechała dalej w kierunku Malborka (niem. Marienburg), gdzie zaplanowano zwiedzanie zamku"  (AZ, wtorek, 03.10.1893 r.).

Z okazji przyjazdu Cesarza do Romnit (niem. Rominten) ruszyły już pierwsze przygotowania na tamtejszym dworcu. Pociąg cesarski na czas pobytu cesarza w Romnitach będzie stał na dworcu Gr. Romniten w specjalnie do tego celu wybudowanej hali." (Elbinger Neueste Nachrichten, wtorek, 16.09.1913 r.)

"Przyjazdy Cesarza odbywały się z honorami godnymi panującego. Na kadyńskim przystanku czekał specjalny urzędnik z królewieckiej spółki kolejowej, ubrany w cylinder i białe rękawiczki, który witał kajzera i jego rodzinę. Jaśnie państwo wysiadali z pociągu i po czerwonym dywanie przechodzili do powozu, który wiózł ich bezpośrednio do dworu. Cesarz był ponoć niezwykle wymagający w kwestii odpowiedniego ustawienia pociągu względem tegoż dywanu. Według jednej z anegdot, kiedy czerwony kobierzec nie leżał dokładnie przed wyjściem z wagonu, kajzer nakazywał wycofanie składu i ponowny, poprawny wjazd na przystanek."

 

„Jak udało nam się dowiedzieć, we wtorek, 19 maja przez nasz dworzec będzie przejeżdżał Cesarz Wilhelm. Cesarz będzie wtedy w drodze do Słobit (niem. Schlobitten), gdzie zapoluje na sarny, a 20 maja uda się wozem przez Pasłęk (niem. Pr. Holland) do Prakwic (niem. Prӧekelwitz).     ("Westpreußische Zeitung", wtorek, 12.05.1891 r.)”

Inna z lokalnych opowieści wspominała o nietypowej sytuacji, jaka miała wydarzyć się w 1905 roku w trakcie wizyty rosyjskiego Cara w Kadynach. Przybywająca wraz z panującym świta była tak liczna, że nie sposób było wszystkich pomieścić w kadyńskim pałacyku. Wobec tego zarządzono, by panie przeniosły się na pokoje, zaś męską część dworu, ku uciesze wszystkich, ulokowano w wagonach cesarskiego pociągu. Ponoć wszyscy goście jeszcze długo wspominali tę wizytę u kajzera." (por. Magdalena Pasewicz - Rybacka, pt. "Kłopotliwy czerwony dywan", https://haffbahn.com ).

 

Trzeba przyznać, że Wilhelm II zrobił dla Kadyn wiele dobrych rzeczy. Również dla łowiectwa. Przede wszystkim zasiedlił tutaj jelenia sika. W 1910 r. jelenia sika – podgatunek chiński ( mandżurski) przywieziono do ośrodka hodowlanego w pobliżu Kadyn, których właścicielem był wówczas Cesarz Wilhelm II. Był to prezent dla Cesarza od Carla Hagenbecka handlarza egzotycznymi zwierzętami oraz właściciela ogrodu zoologicznego pod Hamburgiem (niektóre źródła błędnie podają, że był to prezent od Cesarza Japonii). Pakiet hodowlany, aklimatyzowany wcześniej w Anglii, składający się z sześciu łań i jednego byka zasiedlono w Uroczysku Leśny Spokój. Do 1939 r. liczebność  siki wzrosła do kilkudziesięciu sztuk. Po wypuszczeniu na wolność, sika zadomowił się doskonale w lasach Wysoczyzny Elbląskiej.

Wilhelm II z natury był ruchliwy. Na jachcie „Hohenzollern” spędzał rocznie ponad cztery miesiące. Uwielbiał spacery po parku i lesie. Najwięcej czasu Jego Wysokość poświęcał polowaniom - swej życiowej pasji. Znosił przy tym największe trudy jakim poddaje się człowiek, który całym sobą jest zaangażowany w to, co robi. „Bóg wie, z jaką ochotą hołdowałem szlachetnemu zajęciu - łowiectwu. Zawsze gdy czas bliski, gdy jelenie ryczały w borze, to chciałem chwytać za ulubioną fuzję i iść na łowy!”, pisał z żalem na wygnaniu w Doorn.

Cesarski jacht SMY Hohenzollern

Wilhelm od czasów młodości był opętany manią łowiectwa. Pierwszym ptakiem jakiego ustrzelił był bażant. Gdy miał siedemnaście lat upolował pierwszego jelenia. Protokoły jego łowieckich wyników są zastraszającym świadectwem wprost „morderczej” mentalności myśliwych tamtej epoki. Jednak wówczas wzbudzało to ogólny podziw. W czasie polowania, w rewirze księcia Lichnowskiego Jego Wysokość ustrzelił 1224 bażanty, dziesięć zajęcy i dwie sowy. Czasopismo „Reichsanzeiger” z dumą donosiło, gdy Cesarz ustanawiał kolejne rekordy. W 2012 r. Pan Tomasz Krawczyk przesłał mi zestawienie "sukcesów" łowieckich Cesarza.

 

"Cesarz niemiecki Wilhelm II, w ciągu 30 lat,  podług ostatniej statystycznej tabeli ubił: 1302 jelenie, 66 łań, 1596 danieli-samców, 96 danieli-samic, 2507 dzików, 316 dzików-warchlaków, 798 sarn, 121 kozic, 17 881 zajęcy, 1627 królików, 4 bawoły, 7 łosi, 3 renifery, 3 niedźwiedzie, 3 borsuki, 26 lisów, 1 kunę, 84 głuszce, 24 cietrzewi, 18 891 bażantów, 703 kuropatwy, 25 pardw szkockich, 3 słonki, 56 kaczek dzikich, 826 czapli, 473 różnych zwierząt, 1 wieloryba, 1 szczupaka; razem 47 443 sztuk".

 

Biorąc przeciętną wagę każdego rodzaju zwierzyny, mniej wiecej uczyniłaby suma ubitej zwierzyny 950,091,25 kilogramów, które aż nadto wystarczyłyby do wyżywienia przez jeden dzień 1900,182 osób tj. takiej ilości mieszkańców, jaką obecnie liczy Berlin. (źródło: Łowiec Polski, nr. 23 z 1903r.).

 

Cesarz Wilhelm II do Prakwic przyjeżdżał polować tylko na rogacze. W toku dalszego gromadzenia informacji o „kajzerze” wynikło, że uwielbiał polować nie tylko na tę zwierzynę. Polował właściwie na wszystko i wszędzie. Chętnie, jako koronowaną głowę, zapraszano go na łowy, podczas których ustanawiał niechlubne „rekordy”. Dumnie o tym donosiła ówczesna prasa niemiecka. Mimo niechęci do brytyjskiego tronu lubił polować, zapraszany przez Króla Edwarda VII, na terenie Anglii gdzie "wyżywał" się w strzelaniu do ptactwa. Często popisywał się strzelając z jednej ręki do ptaków z wielu strzelb, które po kolei podawał mu przyboczni strzelcy.

                                                                                                                                                                                                                                                           

Na polowaniu w Anglii - dama na zdjęciu to pierwsza żona Cesarza.

Król Edward i cesarska para na polowaniu w Windsorze (fotografia za zbiorów Tomasza Krawczyka)

Hiszpania 1905 r.

Hiszpania - polowanie z udziałem Cesarza Wilhelma II, kronprinza Wilhelma i Króla Hiszpani Alfonsa

Szwecja 1899 r.

W Szwecji też stawiano mu kamienne obeliski w miejscu strzelenia rogacza

W Austri polował w Eckartsau na zaproszenie następcy tronu austro-węgierskiego arcyksięcia Franciszka Ferdynanda - 1908 r.

Pałac Eckartsau, Cesarski Pałac Myśliwski Eckartsau (niem. Schloss Eckartsau, Kaiserliches Jagdschloss Eckartsau) – to gmina targowa i dawna rezydencja cesarska, ostatnie miejsce zamieszkania rodziny cesarskiej z dynastii Habsbursko-Lotaryńskiej na terenie Austrii. Znajduje się w naddunajskiej miejscowości o tej samej nazwie, w kraju związkowym Dolna Austria, w parku narodowym Donau-Auen.  Wokół pałacu rozciąga się 27-hektarowy park.

Austria - przed Schloss Eckartsau

Wilhelm II czterokrotnie polował na Węgrzech w Bellye. Informację o tym i fotografie przekazał mi Pan Tomasz Krawczyk. Bilje (węg. Bellye) to miasto i gmina w regionie Baranja w powiecie Osijek-Baranja, w północno-wschodniej Chorwacji. To jest 8 km na północny wschód od Osijek, na skraju parku przyrody Kopački Rit. Na przełomie XIX i XX wieku Bilje była częścią hrabstwa Baranya w Królestwie Węgier.

Wilhelm II, Izabella von Croy-Dülmen, Cesarz Franciszek Józef, arcyksiążę Fryderyk Habsburg. (Izabella von Croy-Dülmen to jego małżonka).  Za Cesarzem Wilhelmem II stoi hrabia Hanke. Był on szefem kancelarii Cesarza. Kobieta z tyłu to księżna Marie Henrieta Chotek. - zdjęcie wykonane na tarasie pałacyku myśliwskiego. Rok 1897 - Bellye Węgry.

Wilhelm II, Izabella von Croy-Dülmen,  Anna Harlotta Habsburg, arcyksiążę Fryderyk Habsburg. Drugi na prawo od Wilhelma II - kwatermistrz Dokupil, szef rządu Nemegyei Áko, radca dworski Rampelt, baron Prónay, hrabia St. Quentin, szef sztabu generał Löwenfeld, hrabia Allenburg.
1903 r. - Bellye

Z fotografii wynika, że Cesarz na Węgrzech polował na jelenie ale też spotykał się zmieszkańcami

Kaiser i Fürst Max Egon II zu Fürstenberg

Max Egon II. zu Fürstenberg (1890 r.)

Maxymilian Egon II  (13 października 1863 - 11 sierpnia 1941) książę Fürstenberg był właścielem ziemskim głową rodu. Max z rodu Fürstenberg był bliskim przyjacielem i doradcą Cesarza Wilhelma II. Dziedziczył tytuły terytorialne w Prusach, Austrii, Węgrzech, Wirtembergii i Badenii i na ich mocy zasiadał w Izbie Lordów w każdym z pięciu stanów. Do I Wojny Światowej był wiceprzewodniczącym Izby Lordów Prus. Jego główna rezydencja znajdowała się w Donaueschingen, niedaleko źródeł Dunaju, gdzie posiadał zamek i wielkie lasy pełne jeleni (Donaueschingen – miasto w Niemczech, w kraju związkowym Badenia-Wirtembergia, w rejencji Fryburg, w regionie Schwarzwald-Baar-Heuberg, w powiecie Schwarzwald-Baar). Cesarz Wilhelm II często go tam odwiedzał, a Max niezmiennie towarzyszył Cesarzowi podczas jego wypraw myśliwskich i norweskich wypraw. W 1933 roku wstąpił do partii nazistowskiej i SA. W 1938 r. został mianowany na stanowisko Standartenführera. Zmarł w 1941 r. podczas II Wojny Światowej.

Wilhelm II, Maxymilian Egon II zu Fürstenberg i jego żona Irma na tle pałacu w Donaueschingen

Pałac w Donaueschingen

Z małżeństwa z hrabiną Irmą von Schönborn-Buchheim Maxymilian Egon miał trzech synów i dwie córki. Miał też nieślubną córkę Marie-Louise-Auguste von Almey, łączącą go z baronową Marguerite von Almey.

Cesarz Wilhelm II i książę zu Fürstenberg po polowaniu na Donaueschingen w 1912 roku

W latach 1900 - 1913 Wilhelm II czternaście razy, na zaproszenia Maxymiliana Egona II gościł w Donaueschingen. Przeważnie było to kilka dni, kiedy niemiecki Cesarz poświęcał na polowanie w lasach książęcych.

Wilhelm II, ostatni Cesarz Niemiec i król Prus, sfotografowany w listopadzie 1902 r. w czasie polowania, które król Edward VII zorganizował na jego cześć w swojej wiejskiej rezydencji w Sandringham. Fotografia ukazała się w magazynie Ladies‘ Field 28 marca 1903 r.

W 1902 r., gdy powstała ta fotografia, Cesarz wciąż lubił przyjeżdżać do Anglii, gdzie był goszczony przez rodzinę królewską i arystokrację brytyjską, między innymi przez siostrę Daisy, Shelagh i jej męża, księcia Westminsteru. Jego rozrywki stanowiły regaty, parady wojskowe i polowania. Podczas gdy w Pszczynie na Śląsku polował na grubego zwierza – jelenie i żubry, to Sandrigham w Norfolk było dla niego miejscem odstrzału tysięcy przepiórek, bażantów i zajęcy, doskonale się rozmnażających na tamtejszych piaszczystych glebach.

W czasie tej wizyty Cesarz, za którym „podążali czterej ubrani na jasnoniebiesko myśliwi z rogami i załadowaną bronią", dał pokaz strzelania z jednej ręki, chwytając jedną strzelbę za drugą i oddając strzały z zadziwiającą prędkością, zaś jego torba z bażantami zyskała podziw uczestników polowania. Odwiedziny w Sandringham Wilhelm II uznał za taki sukces, że następnego roku powiedział ojcu królowej Aleksandry, królowi Danii, że w Anglii poczuł się w pełni zaakceptowany „jako członek rodziny“.

Marzeniem Cesarza Wilhelm II było polowanie w Puszczy Białowieskiej na żubry. Białowieza przed I Wojną Światową znajdowala sie na terenie zaboru rosyjskiego i polowanie w niej bylo uzaleznione od Cara Rosji. Cesarz Wilhelm II z natury był gwałtowny i popędliwy, miał ponadto o sobie bardzo wysokie mniemanie, lubił wszystkich pouczać, uciekał się również do intryg. Te cechy charakteru raziły zarówno Cara Aleksandra III, jak i jego syna — Cara Mikołaja II, który przejął od ojca antypatię i nie znosił Cesarza. Rosyjski władca skarżył się w swoich pamiętnikach na listy „nudnego pana Wilhelma”, na które musiał odpowiadać, tracąc czas, który mógłby spożytkować na „ważniejszą robotę”. O słynnym łowisku w Białowieży, wówczas chyba najsłynniejszym w Europie, Cesarz wiele słyszał i z niecierpliwością czekał na łowieckie przeżycie w pradawnym lesie. Oczywiście, najpierw Car musiał go zaprosić. Niestety, ani Aleksander III, który polował w Białowieży tylko raz — w dniach od 21 sierpnia do 3 września 1894 roku, ani też jego syn — Mikołaj II, który urządzał w Puszczy polowania w 1897, 1900, 1903 i 1912 roku, nie wyświadczyli mu tej przyjemności. Generał Aleksander A. Mosołow, naczelnik kancelarii ministra dworu Mikołaja II, w wydanych w 1992 roku w Sankt-Petersburgu wspomnieniach "Pri dworie posledniewo impieratora" (Przy dworze ostatniego imperatora) wspominał, ... prawie po każdym spotkaniu z Cesarzem, Car mówił: „Znowu się on (Wilhelm) wpraszał na polowanie w Puszczy Białowieskiej, jednak udałem, że nie wiem o co mu chodzi”.

Jednak Imperator planował urządzić we wrześniu 1914 roku łowy, na które chciał zaprosić Cesarza Wilhelma II. Przygotowania w Spale rozpoczęto w lipcu 1913 roku. Wydział hofmarszalski zajął się wynajmowaniem podwód, a dyrekcja kolei przygotowała wystrój pawilonu na carskiej rampie kolejowej. Przed pawilonem wyrosła sylwetka żubra, wykonana z kwiatów. Chór cerkiewny wyćwiczył jeden z utworów religijnych Piotra Czajkowskiego. Niestety wybuchła I Wojna Światowa i cały ten trud okazał się daremny. Kuzynowie stali się śmiertelnymi wrogami a dalsze ich losy okazały się tragiczne.

Dopiero w 1915 r. w czasie początkowych sukcesów w I Wojnie Światowej, kiedy wojska niemieckie zajęły Puszczę Bałowieską, Cesarz mógł spełnić swoje marzenie. 

Andreas Gautschi w swojej książce Wilhelm II. und das Waidwerk, wydanej w 2000 roku w Handstedt, podaje na stronie 212, że Cesarz w dniu 12 listopada 1915 roku odbył polowanie w Puszczy Białowieskiej. Upolował jednego żubra. Polowanie odbyło się w rewirze Czerlonka, a więc w okolicach niewielkiej osady puszczańskiej o tej samej nazwie, którą Niemcy założyli właśnie w czasie I Wojny Światowej, a która przetrwała do naszych czasów. Polowanie Cesarza zostało uwiecznione na powyższym zdjęciu.

Wojska niemieckie, wchodzące w skład 12 armii dowodzonej przez gen. Maximiliana von Gallwitza, wkroczyły do Białowieży i Puszczy w dniu 17 sierpnia 1915 roku. Okupacja niemiecka tego terenu trwała do grudnia 1918 roku. Cesarz Wilhelm II, przebywając w Białowieży, prawdopodobnie zatrzymał się w tzw. Domu Świckim, tym samym, w którym później ulokował się okupacyjny Zarząd Wojskowy Puszczy pod kierunkiem majora dr. Georga Eschericha.

Wspomniany już generał A. A. Mosołow w swych wspomnieniach podawał, że przy jednym z zabitych w Białowieży żołnierzy znaleziono rozporządzenie Cesarza o ochronie żubrów. Za zabicie żubra lub innego większego zwierzęcia groziły ostre sankcje, do kary śmierci włącznie. Rzeczywiście, zarządzenie w intencji ochrony żubrów było wydane przez władze niemieckie 25 września 1915 roku. Jednocześnie sprowadzono z Bawarii straż leśną, która miała chronić zwierzynę przed kłusownictwem. Niestety, w styczniu 1916 roku w Puszczy Białowieskiej naliczono już tylko 178 sztuk żubrów. (źródło: Piotr Bajko).

Cesarz z Carem Mikołajem II

Puszcza Romincka

Jednak najważniejsza w łowieckiej pasji Cesarza była inna Puszcza - Puszcza Romincka. Cesarz polował w niej na jelenie byki – ustawiano tam, podobne do starodzierzgońskich, kamienne obeliski. Warto zatem napisać kilka słów o Puszczy Rominckiej i polowaniach w niej "kajzera".

 

Puszcza Romincka jest częścią Pojezierza Litewskiego. Zajmuje teren 36 tys. ha, z czego po polskiej stronie znajduje się 15 tys. ha. W części rosyjskiej nazywa się Czerwony Las. Dominującą formacją roślinną w puszczy jest bór świerkowo-sosnowy. Charakter lasu jest zbliżony do lasów północy. Puszcza czasami jest nazywana "polską tajgą". Teren to przykład rzeźby polodowcowej, pełno tu wzgórz, pagórków, rynien, niecek, małych zbiorników wodnych i strumieni. Jako znakomity teren łowiecki Puszcza pojawiła się w kronikach już w XVI wieku. Na mapie Prus Caspara Hanneberga wydanej w 1576 r. w Królewcu zaznaczony został dwór myśliwski nad rzeką Błędzianką, obok którego umieszczono sylwetki dwóch jeleni o imponujących porożach. Jest to jedyna tego typu sygnatura na mapie, a więc dobitnie świadcząca, że łowisko w Puszczy Rominckiej już wówczas budziło emocje i podziw. Cesarz Wilhelm II przybył tu po raz pierwszy w 1890 r. z 9-dniową wizytą. W roku następnym kazał wybudować drewniany zameczek myśliwski w stylu norweskim, w którym każdego roku mieszkał przez 14 dni w okresie godowym jeleni.

 

"Pierwszymi łowcami na terenie Puszczy Rominckiej w czasach nowożytnych byli Prusowie. Po podbiciu tych ziem, Zakon Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie  znany jako Zakon Krzyżacki, budował na tym terenie małe warownie. Intensywną kolonizację tych terenów zaczęto około 1466 r. Miejsca warowni zajęły szopy myśliwskie, służące myśliwym jako schronisko oraz składy skór i broni myśliwskiej.

 

Nazwa Puszczy Rominckiej wywodzi się od płynącej przez nią rzeki Błędzianki - w języku Jaćwingów i Prusów - Rominty. Historycznie tereny Puszczy do 1945 r. należały do Prus Wschodnich.  Obszar dawnych Prus Wschodnich zajmował w polityce Cesarza Wilhelma II pozycję wyjątkową, a pruska arystokracja podejmowała rozliczne starania, aby związki Cesarza z tym obszarem wzmocnić. Położone na dalekich wschodnich rubieżach imperium, Prusy Wschodnie przez Wilhelma II postrzegane były jako swoisty matecznik Prus i kolebka potęgi Hohenzollernów. Zainteresowania Cesarza koncentrowały się na zabytkach krzyżackich, a zwłaszcza ogromnych pracach restauracyjnych prowadzonych na zamku w Malborku pod kierunkiem Konrada Steinbrechta. Ważnym punktem na mapie cesarskiej polityki był Gdańsk, głównie ze względu na włączenie potencjału przemysłowego miasta w tworzenie potęgi floty morskiej cesarstwa według planów Alfreda von Tirpitza, a także silny ośrodek wojskowy.

Przede wszystkim jednak dla miłującego polowania Cesarza Prusy Wschodnie kojarzyły się z odpoczynkiem i rozległymi terenami łowieckimi. W 1890 roku po raz pierwszy odwiedził Puszczę Romincką, gdzie umożliwiono mu polowania na słynące z rozrośniętych poroży jelenie. Wilhelm II podjął wówczas decyzję o zakupie terenu w miejscowości Theerbude, gdzie postanowił wznieść własny, prywatny pałacyk myśliwski. Obejrzane latem tego roku zabudowania w stylu norweskim pod Oslo zainspirowały go do zamówienia projektu takiego pałacyku u profesora Holm Hansen Munthego. Pałacyk myśliwski w Rominten wykonany został w Norwegii, a Munthe sporządził jego projekt, dokonując w istocie jedynie modyfikacji swojego nieco starszego projektu hotelu w Holmenkollen.

Hotel Holmenkollen był insporacją Munthego do powstania pałacu myśliwskiego Cesarza Wilhelma II w Romintach

Pałac myśliwski w Rominten

Obrobione elementy drewniane przetransportowano do Puszczy Rominckiej i pod kierunkiem Munthego, który włączył do współpracy innego młodego architekta norweskiego, Ole Andreasa Sverrego, pałacyk został złożony i wykończony, a Cesarz po raz pierwszy zamieszkał w nim podczas jesiennego polowania na przełomie września i października 1891 roku. Pałacyk wzniesiony został na skłonie schodzącym ku wschodowi do rzeki Rominty. Budynek oparty był na rzucie zbliżonym do litery H i składał się z dwóch piętrowych, równoległych skrzydeł połączonych częścią parterową. Warto napisać o twórcy pałacu architekcie norweskim Holm Hansen Munthe i stylu w jakim go zbudowano.

Holm Hansen Munthe

Holm Hansen Munthe (1 stycznia 1848 - 23 maja 1898) był norweskim architektem. Był czołowym przedstawicielem architektury w stylu smoka (Dragestil), która powstała w Norwegii i była szeroko stosowana głównie w latach 1880-1910.

Holm Hansen Munthe urodził się w Stange w Hedmark w Norwegii. Był synem Adolfa Frederika Munthe (1817–1884) i Karen Emilie Hansen (1820–1884). Jego ojciec był oficerem wojskowym i urzędnikiem państwowym. We wczesnych latach siedemdziesiątych XIX wieku był uczniem w Christianii (obecnie Oslo) i uczniem w szkole rysunku Wilhelma von Hanno. Ukończył Hannover Polytechnikum w 1877 roku.

Przed powrotem do Norwegii w 1878 r. był asystentem architekta Conrada Wilhelma Hase'a. W latach 1878–1885 współpracował z Henrikiem Nissenem. Od 1889 r. pracował w Holmenkol-Voxenkol, spółce akcyjnej, której głównymi inwestorami byli m.in. operator kurortu Dr. Ingebrigt Christian Holm (1844-1918), właściciel browaru Ellef Ringnes (1842-1929) i hurtownik Alfred Larsen (1863-1950).  Firma była głównie zaangażowana w rozwój w sąsiedztwie Holmenkollena w Vestre Aker. Munthe zaprojektował szereg konstrukcji w stylu dragestil w ramach tego rozwoju, w tym znaną restaurację Frognerseteren z 1890 roku i Holmenkollen Turisthotell, który został zbudowany w 1889 roku, ale spłonął w 1895 roku.

Restaurację Frognerseteren z 1890 roku

Holmenkollen Turisthotell

Cesarz Niemiec Wilhelm II, przebywający na wakacjach w Norwegii, zauważył te budowle i zlecił wzniesienie swojej pałacu myśliwskiego w Rominten w Prusach Wschodnich. W 1898 roku Munthe został mianowany architektem miejskim w Oslo, ale zmarł zanim faktycznie objął urząd. Został pochowany w rodzinnym grobowcu  Vår Frelsers gravlund w Oslo.

Grobowiec rodziny Munthe

Ponieważ Cesarz upodobał sobie norweskie budowje w stylu Dragestil to opiszmy go pokrótce. Jest to  styl projektowania i architektury, który powstał w Norwegii i był szeroko stosowany głównie w latach 1880 – 1910.  Głównymi źródłami inspiracji dla stylu Dragestil byli Wikingowie oraz średniowieczna sztuka i architektura Skandynawii. Często przedstawiał nordyckie motywy, takie jak węże i smoki, stąd jego popularna nazwa. Ważnymi zwolennikami epoki nowożytnej byli norwescy architekci Holm Hansen Munthe i Balthazar Lange.

 

Pałacyk w Romintach zbudowano z bali sosnowych, ale wysoka suterena wymurowana została z kamiennych bloków i mieściła pomieszczenia gospodarcze, przede wszystkim kuchnię. Parterowa część środkowa kryta osobnym, dwuspadowym dachem, mieściła salę jadalną z otwartą więźbą, sięgającą wysokości 7 metrów, i kredens. Wejścia urządzono od zachodu: cesarskie wiodło do północnego skrzydła, drugie, dla gości, poprzedzone werandą, do południowego. Na parterze skrzydła północnego mieścił się reprezentacyjny hol, salon dla panów z palarnią i z wyjściem na werandę, zaś w skrzydle południowym ulokowano cztery pokoje gościnne z łazienką. Na piętrze, w skrzydle północnym, mieścił się apartament cesarski złożony z: sypialni z wyjściem na werandę, gabinetu i pokoju przyjęć oraz łazienki, pokoju dla adiutanta i dla służącego. W południowym skrzydle rozmieszczono dalsze trzy pokoje gościnne z łazienką i toaletami. Od wschodu w obu skrzydłach dostawiono ażurowe werandy, na piętrze wsparte na skośnie wysuniętych ostatkach. Snycerskie norweskie dekoracje pojawiły się w obramieniach drzwi, balustradach i obramieniach werand, a smocze głowy zwieńczyły kalenice dwuspadowych dachów. Wnętrza wyposażone były w kominki i piece, bogato dekorowane norweską snycerką schody i wbudowane w boazerie meble. Jak przystało na pałacyk myśliwski, wszystkie pomieszczenia ozdobione były porożami, brązami przedstawiającymi jelenie i obrazami z polowań, przeważnie pędzla Richarda Friese, ale także, między innymi, Konrada Alexandra Müller-Kurzwelly. Zachwycony władca pisał o swoim nowym pałacyku w telegramie do przyjaciela, Philippa von Eulenburga, że jest „absolutnie czysto nordycki”, a w jego wyposażeniu znalazł się nawet wyprodukowany w wytwórni Bechsteina „fortepian ozdobiony snycerką w formie smoczych i królewskich głów”.

Wybór stylu norweskiego dla cesarskiego pałacu myśliwskiego i należących doń zabudowań gospodarczych wpłynął także na przyjęcie tego stylu w samych Romintach. Formy stylu smoczego nadano między innymi leśniczówkom, domom robotników leśnych, budynkowi szkoły i ochronki, poczty i siedziby żandarmerii, a także sporych rozmiarów domowi wypoczynkowemu pracowników pocztowych. W norweskim stylu zbudowano także domy dla robotników leśnych i budynek szkoły w Jagdbude (wieś dziś nie istnieje) oraz w 1906 roku potężny szpital joannitów w nieodległych Szittkehmen (po 1938 Wehrkirchen, polskie Żytkiejmy).

Puszcza Romincka bynajmniej nie była odosobnionym miejscem w cesarstwie, które ozdobione zostało budowlami w norweskim stylu. Cesarz, zamawiając u Munthego projekt pałacyku myśliwskiego dla Romint, zamówił u tego architekta jednocześnie inną budowlę, przeznaczoną dla Poczdamu.

Kongsnaes w Poczdamie

U brzegów Jungfernsee (jezioro w Niemczech, w kraju związkowym Brandenburgia, w Poczdamie)  powstać miała nowa przystań, przygotowana do przyjmowania jachtu cesarskiego, wypływającego stąd na rejsy morskie kanałami łączącymi to jezioro z Bałtykiem. Już w 1891 roku rozpoczęto budowę cesarskiej hali powitalnej, którą oddano do użytku wiosną następnego roku. Wzorowana była na pawilonie restauracji projektowanym przez Munthego w St. Hanshaugen pod Oslo. Podobnie jak w przypadku pałacyku w Romintach pawilon wykonany został w Norwegii w Fabrik Alfheim i w Poczdamie jedynie złożony. W następnych latach kończono budowę kolejnych elementów założenia: budynku warsztatów szkutniczych w 1893 roku, koszar dla marynarzy w 1894 roku i domu dla dowódcy przystani w 1895 roku, a w 1896 roku odbyły się uroczystości poświęcenia i nadania nazwy całemu zespołowi, wtedy też ustawiono ozdobną „norweską bramę” z nazwą całości Kongsnaes.

Trzecią budowlą cesarską wykorzystującą elementy stylu norweskiego z tego samego czasu była ukończona jeszcze pod koniec 1891 roku przystań, połączona ze stacją kolejową w podberlińskim Spandau nad Hawelą. Umożliwiała ona zaokrętowanie się świty cesarskiej bezpośrednio z pociągu dojeżdżającego w to miejsce z Berlina. Wzniesiona została według projektu niemieckiego architekta Johannesa Lange przez firmę budowlaną Commandit-Gesellschaft J. H. Kraeft w Wolgast (Wołogoszczy). Na zlecenie Cesarza w następnych latach wznoszono kolejne budowle w stylu norweskim. W 1897 lub w 1898 roku wspomniana firma z Wołogoszczy, już pod nazwą Wolgaster Actien Gesellschaft, wzniosła kolejne trzy budowle z elementami dragestil, tak zwane hale powitalne (Empfangshallen), na stacjach kolejowych w często odwiedzanych przez Cesarza miejscach.

Była to stacja Werbellinsee w Joachimsthal, w pobliżu pałacyku myśliwskiego Hubertusstock na odwiedzanych każdego roku w październiku przez Cesarza terenach łowieckich w Schӧrfheide. Druga hala powstała w Prökelwitz (obecnie Prakwice), gdzie przyjmowano Cesarza podczas jego przyjazdów na doroczne polowania majowe do Richarda zu Dohna Schlobitten. Trzecia, tak zwana Kaiserhalle, znacznie większa, zdobiona smoczymi głowami i „norweskimi” szczytami, została wzniesiona w Brunsbüttel u ujścia Kanału Kilońskiego.

Cesarz Wilhelm II postrzegał styl norweski w kategoriach znacznie szerszych aniżeli jedynie styl jednego narodu. Przede wszystkim widział w nim styl nordycki, zakorzeniony we wspólnej przeszłości wikingów i Germanów. Wybór tego stylu - odpowiedniego z racji użytego materiału budowlanego szczególnie dla budowli letniskowych i wypoczynkowych - dla wielu realizacji powstających w następnych latach z inicjatywy Cesarza był więc nie tylko wyrazem jego osobistych gustów, ale także potwierdzeniem związ¬ków historycznych ze Skandynawią, wspierając tym samym cele międzynarodowej polityki Cesarstwa. (źródło: Małgorzata Omilanowska, Instytut Sztuki PAN, "Odrobina Norwegii w Puszczy Rominckiej").

 

Pierwszy sukces łowiecki w Puszczy Rominckiej Wilhelm II odniósł w 1890 r., dwa lata po koronacji. Władca pozyskał wtedy sześć byków. Cesarz zatrzymał się wówczas w domu gościnnym, wykorzystywanym w miesiącach letnich przez kuracjuszy cierpiących na choroby nerwowe i niedokrwistość. Zachwycony piękną okolicą postanowił zbudować tam swoją rezydencję myśliwską. W tym celu odkupił od profesora medycyny z Królewca działkę położoną na skraju wioski smolarzy. Wkrótce powstał na niej dom myśliwski, zbudowany z bali w stylu norweskim (bez użycia śrub i gwoździ), który zachwycił Cesarza podczas licznych wyjazdów do tej krainy. Wszystkie materiały przywieziono z Norwegii, a cały budynek pomalowano na skandynawską modłę, na czerwono-brązowo". (źródło: Witold Daniłowicz, Myśliwska historia Puszczy Rominckiej, Myśliwiec Warmińsko-Mazurski, nr 3 z września 2020 r.).

 

"Rezydencja była początkowo pomyślana wyłącznie jako schronienie w czasie rykowiska – nie miała ani ogrzewania (poza kominkami) ani elektryczności. Wnętrze urządzone było skromnie, a główną dekorację stanowiły poroża pozyskanych w Puszczy byków. Były to kopie wykonane z drewna, albowiem oryginały Cesarz wywoził do swoich pałaców w Berlinie i Poczdamie.

Z czasem rezydencja myśliwska zaczęła się rozrastać. Cesarz wykupił sąsiednie działki, na których powstała kaplica św. Huberta i kilka innych budynków, w tym schronisko młodzieżowe i dom dziecka. Bardzo rozrósł się dom myśliwski, zwłaszcza po połączeniu nadziemnym przejściem z budynkiem wybudowanym w tym samym stylu dla Cesarzowej.

Dom dziecka wybudowany przez Wilhelma II

W 1897 r. wiosce Smolarnia zmieniono nazwę na Cesarskie Rominty (Kaiserlich Rominten), a w 1890 r. Puszcza uzyskała status rewiru łowieckiego (Hofjagdrevier). W czasie dorocznych pobytów, zawsze w okresie rykowiska, Cesarz zajmował się nie tylko polowaniem, ale załatwiał także sprawy państwowe. W tym czasie jego spokoju strzegły dwa pułki piechoty, a miejscowa ludność mogła przebywać w lesie tylko za specjalną przepustką". (źródło: Witold Daniłowicz, Myśliwska historia Puszczy Rominckiej, Myśliwiec Warmińsko-Mazurski, nr 3 z września 2020 r.).

 Nazwa miejscowości kilkakrotnie się zmieniała. W 1895 roku nazwę miejscowości Rominty zmieniono na Rominty Wielkie (niem. Groß-Rominten), a nazwę przysiółka Theerbude, znanego od 1763 roku, gdzie znajdował się cesarski pałacyk myśliwski, na Cesarskie Rominty (niem. Kaiserlich Rominten). W 1938 roku nazwę Groß-Rominten zmieniono na Hardteck (w pobliżu istniało również Klein-Hardteck). W 1945 roku, po II Wojnie Światowej, gdy wieś weszła w skład ZSRR, jej nazwę zmieniono na Krasnolesie, choć do 1948 roku nazwy niemiecka i rosyjska były używane równolegle.

Widok na pałac i wieżę ciśnień

Kaplica św. Huberta, przy niej dzwonnica

Rominty Wielkie - Krasnolesje (ros. Краснолесье; lit. Raminta, Rominta; niem. Rominten, Groß-Rominten, Hardteck) – obecnie osiedle w Rosji, w obwodzie kaliningradzkim, w rejonie niestierowskim, nad rzeką Romintą (ros. Krasnaja), ok. 10 km od granicy z Polską, w północnej części Puszczy Rominckiej, na dawnym terytorium Prus Wschodnich. Ok. 25 km na wschód od Krasnolesja znajduje się Jezioro Wisztynieckie i granica Litwy.

Pierwsza wzmianka o Romintach pochodzi z 1539 roku, gdy osada znajdowała się na terytorium Prus Książęcych. W XVI i XVII wieku wieś była kolonią smolarzy. Polował tu książę Albrecht Hohenzollern (ten, który w 1575 r. złożył hołd pruski Królowi Zygmuntowi Staremu w Krakowie) i jego następcy. Już w 1572 r. źródła wspominają o "szopie w Romintach", która była zapewne pierwszą bazą nyśliwską. Polowali elektorzy brandenburscy: Jan Zygmunt a w 1683 roku w rejonie miejscowości polował Fryderyk Wilhelm I (Wielki Elektor).

 

W XIX wieku koło Romint często polował Cesarz niemiecki Wilhelm I oraz w latach, 1869-1885, książę Fryderyk Karol von Preussen stryjeczny dziadek późniejszego Cesarza Wilhelma II. On też zachęcił go do zainteresowania się tym wspaniałym terenem łowieckim.

 

W 1890 roku, za panowania Cesarza Wilhelma II, Rominty uzyskały status cesarskiego okręgu łowieckiego (niem. kaiserliche Hofjagdrevier) i w 1891 roku na ich terenie zbudowano dla Wilhelma II drewniany pałacyk myśliwski (niem. Jagdhaus Rominten lub Jagdschloß Rominten), który zaprojektowali w stylu skandynawskim norwescy architekci Holm Munthe (1848–1898) i Ole Sverre (1865–1932). Znajdował się on w rejonie dzisiejszej miejscowości Radużnoje (ros. Радужное, niem. Theerbude, później Kaiserlich Rominten. W 1893 roku koło rezydencji wzniesiono kaplicę św. Huberta, patrona myśliwych. W sierpniu 1914 roku, w czasie bitwy pod Gąbinem, miejscowość została zajęta przez wojska carskie (1 Armia gen. Paula von Rennenkampfa) i prawie w całości spalona, jednak pałacyk myśliwski Wilhelma II oszczędzono na rozkaz Cara Mikołaja II. Po I Wojnie Światowej Rominty stały się państwowym obszarem łowieckim w Republice Weimarskiej. Ostatnie polowanie w Puszczy Rominckiej z udziałem członków rodu Hohenzollernów miało miejsce w 1932 roku.

Aby dojechać do pałacyku trzeba było wcześniej przejechać przez most cesarski (Keiserbrücke) zwany też mostem jeleni Hirschenbrücke nad rzeką Rominty, ponieważ przy wjeździe na most i wyjeździe znajdowały się cztery rzeźby leżących jeleni autorstwa Richarda Friese.

Most cesarski (Keiserbrücke)

Inne mosty, mosty w Stańczykach są niewątpliwie największą atrakcją turystyczną Puszczy Rominckiej. Para ogromnych mostów kolejowych łączy brzegi rynny polodowcowej, dołem której płynie niewielka rzeczka Błędzianka. Mosty zostały zaprojektowane przez włoskich architektów. Swoim wyglądem nawiązują do rzymskich akweduktów, stąd zyskały sobie miano "Akweduktów Północy". Są zabytkiem techniki. Jako pierwszy, w latach 1912-14, zbudowany został most północny, po którym pociągi kursowały do 1944 roku, m.in. pociąg Cesarza Wilhelma II. W latach 1923-26 wzniesiono drugi most. Nie był on jednak nigdy wykorzystany. Po wojnie oddziały Armii Czerwonej tory rozebrały.  Oba mosty są budowlami 5-przęsłowymi o pełnych łukach. Wysokość mostów sięga 36,5 m, długość 190 m, a szerokość każdego z nich wynosi 5,7 m. Czyni to z nich najwyższy tego typu obiekt w Polsce. Fasady mostów zdobione są ażurowymi balustradami oraz wykuszowato wysuniętymi balkonami usytuowanymi na każdym z filarów.

Mosty w Stańczykach – dwa mosty kolejowe z lat 1917–1918 w Stańczykach, w powiecie gołdapskim, wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa warmińsko-mazurskiego.

Są to elementy nieczynnej infrastruktury linii kolejowej łączącej Gołdap z Żytkiejmami. Czasami nazywane Akweduktami Puszczy Rominckiej.

Mosty należą do najwyższych w Polsce. Konstrukcja jest 5-przęsłowa, długości 180 m, wysokości do 36,5 m. Pod budowlami przepływa rzeka Błędzianka. Historia powstania mostów została stosunkowo niedawno rozwikłana – najpierw wybudowano most południowy (lata 1912-14, ukończony w 1917 r.), a później, w 1918 r. most północny. Obie budowle są względem siebie równoległe, a architektura wyglądem przypomina rzymskie akwedukty w Pont-du-Gard. Wiosną 1917 r. rozpoczęto budowę tzw. trzeciego korytarza transportowego z Chojnic przez Czersk, Smętowo, Kwidzyn, Prabuty, Myślice, Morąg, Ornetę, Lidzbark Warmiński, Bartoszyce, Kętrzyn, Węgorzewo, Gołdap, Pobłędzie, Kalwarię do Olity na Litwie. Większość z wymienionych odcinków wówczas już istniała, więc ta ogromna inwestycja sprowadzała się m.in. do poszerzenia nasypów na całej trasie dla drugiego toru. Ponieważ budowa odcinka Botkuny - Pobłędzie do wybuchu I Wojny Światowej była już dość zaawansowana, więc na tej trasie postanowiono dobudować bliźniacze obiekty mostowe i nowe wiadukty na skrzyżowaniach z drogami kołowymi. Owej inwestycji nie udało się ukończyć do końca I Wojny Światowej i większość odcinków pozostała jednotorowa.

Lata 1915 - 1920

Pociąg Wilhelma II na stacji w Rominten ...

... i na moście w Stańczykach

Stacja kolejowa w Rominten

Na stacji kolejowej wybudowano specjalnie dla Cesarza budynek stacyjny tzw. Kaiserpavillon

Para cesarska przed Kaiserpawilonem

Puszcza Romincka, oprócz przyrodniczego ma również istotne znaczenie historyczne. Od XV wieku była obszarem polowań wielkich mistrzów krzyżackich, potem książąt i królów pruskich. O jej atrakcyjności świadczy również fakt, że na polowania przyjeżdżali tu również myśliwi III Rzeszy, a wśród nich pruski premier i wielki łowczy - Herman Göring. Znamienitych gości przyciągały do puszczy przede wszystkim niezwykłe trofea – bardzo dorodne poroża żyjącego tu jelenia rominckiego. W 1937 roku Zarząd Lasów III Rzeszy uznał Puszczę Romincką za rezerwat łowiecki.

Pomnik byka na fotografii powyżej po II Wojnie Światowej został przeniesiony do miejscowości Sosnovka niedaleko Moskwy

Demontaż i wywózka rominckich jeleni przez Rosjan

Byk strzelony przez Cesarza w Puszczy Rominckiej w 1911 r. o 22 odnogach. (źródło: A. Gautschi "Wilhelm II"

Pałac myśliwski

Cesarski pałac myśliwski wzniesiono z norweskiego drewna w miejscowości Theerbude, przemianowanej w 1897 r. na "Cesarskie Rominty". Projektowali go, podobnie jak kaplicę św. Huberta - norwescy architekci Munthe i Swerre.

Składający się z dwóch skrzydeł, drewniany dworek połączony łącznikiem (na którym znajdowała się wieżyczka z zegarem) z również drewnianym pałacykiem cesarzowej.

W 1893 r. wybudowano i poświęcono kaplicę św. Huberta, drewniany kościółek w stylu norweskim.

Kaplica św. Huberta

Zdjęcie lotnicze wykonane ze sterowca

Jagdschloss w Rominten czyli zamek myśliwski

Widok od strony wjazdu

Domek herbaciany Cesarzowej – prawdopodobnie na brzegu pobliskiego jeziora Hirschtaler See

Cesarz pojawiał się w Romintach zwykle w ostatnim tygodniu września z niewielką świtą. W ostatnich latach towarzyszyła mu też regularnie Cesarzowa, dla której zbudowano drugi zameczek myśliwski, podobny do zameczku Cesarza.

Skrzydło zameczku wybudowanego dla Cesarzowej w Romintach

Budynki administracji pałacu

Obsługa (administracja) pałacyku mieściła się w położonych nieopodal budynkach  zbudowanych z zachowaniem stylu, w którym zbudowano Jagdschloss Rominten. Chodzi o dragestill – nawiązujący do tradycji wikingów styl architektoniczny, modny w krajach skandynawskich na przełomie XIX i XX wieku. Również z zachowaniem elementów tego stylu zbudowano wiele budynków znajdujących się we wsi – leśniczówki, sanatoria i domy wypoczynkowe.

Budynek poczty

Leśniczówka

Dom wypoczynkowy pracowników poczty

Poczta

Sanatorium dla dzieci

Księżniczka Wiktoria Luiza w oknie pałacu - 1907 rok

Wiktoria Luiza także nosiła myśliwski kordelas - Rominty 1907 r.

Jadalnia w Jagdschloss

Rominten - cesarski gabinet

Brama wjazdowa do posiadłości

Zdjęcie lotnicze całego kompleksu z 1915 r.

Hubertus - Kapelle w Rominten czyli kaplica św. Huberta

Wnętrze kaplicy

W pobliżu postawiono pomnik jelenia, którego pierwowzorem był byk strzelony przez Cesarza 5 października 1909 r. Rosjanie po II Wojnie Światowej przenieśli pomnik do parku w Smoleńsku i stoi tam do dziś.

Cesarz w Rominten gościł arystokrację całej Europy na corocznych polowaniach. Od 22 września do 2 października 1913 r., Wilhelm II polował w  Rominten po raz ostatni. W ciągu  23 lat łowów w Rominten upolował 327 jeleni. Tam też w miejscach, gdzie upolowano wyjątkowo okazałe egzemplarze, upamiętniano to granitowymi głazami z odpowiednimi napisami. Do dziś zachowało się 15 głazów, z których 6 znajduje się po polskiej stronie puszczy, a dziewięć po stronie rosyjskiej.

 

            awers                                                                                 rewers

Jeden z „głazów Wilhelma”, tzw. Dwustronny, z inskrypcjami na dwu powierzchniach w języku niemieckim, (w tłumaczeniu na polski):
„Stąd Jego Wysokość Cesarz Wilhelm II 1 października 1904 roku podczas wieczornych podchodów upolował kapitalnego jelenia o 28 odnogach i na pamiątkę tego wydarzenia 3 listopada 1904 roku założył Fundację św. Huberta na rzecz urzędników leśnych Puszczy Rominckiej.”
Napis z drugiej strony brzmi: „Ten kamień postawili swemu najwyższemu myśliwemu Jego Wysokości Cesarzowi Wilhelmowi II z myśliwskim podziękowaniem urzędnicy leśni z Puszczy Rominckiej.” Oddz. 256.

Jeden z „głazów Wilhelma”, tzw. czterodwudziestak (lub Mały), z inskrypcją w j. niemieckim (w tłumaczeniu na polski): „Jego Wysokość Cesarz Wilhelm II ustrzelił tu 24.9.1900 kapitalnego jelenia o 24. odnogach”. przy linii między oddz. 77 i 136.

Głaz Wilhelma II - W błocie
opis
Hier erlegte Seine Majestät Keiser Wilhelm II, am 23 September 1908 einen kapitalen 20-Ender.
Tutaj Jego Wysokość Cesarz Wilhelm II upolował 23 września 1908 r. kapitalnego jelenia o dwudziestu odnogach

Głaz Wilhelma II - Pod Dębami

W okolicach miejscowości Żytkiejmy, daleko od szosy przy ledwo widocznej drodze "zrywkowej" znajdziemy głaz "Pod Dębami". Leży on na podmokniętych łąkach i z biegiem czasu przechylił się na lewą stronę, dęby ze względu na podmoknięty teren wyschły, lecz nadal otaczają głaz. Na głazie widnieje napis w języku niemieckim, który brzmi mniej więcej tak: “Jego Wysokość Cesarz Wilhelm II ustrzelił tutaj 5 października 1903 roku po dwunastokrotnych podchodach kapitalnego jelenia dwudziestaka. Niezrażony Myśliwy ustrzelił tak kilka jeleni.” Poroże tego jelenia było tak piękne że stało się pierwowzorem poroża jednego z jeleni leżących na moście w Romintach (obecnie Rosja). Miejsce jest trudno dostępne, ale warte odwiedzenia.

 

Oprócz Głazów Wilhelma można odnaleźć w puszczy głazy upamiętniające niemieckich pracowników leśnych - nadleśniczych (C.S.W. Reiffa, J. Speck von Sternburga, O. Kahnerta), kamienie przy rzekach z nazwami mostów (Zeidler-Brücke, Leonardt- Brücke), kamień poświęcony córce leśniczego o imieniu Dora , tajemniczy głaz narzutowy z wyrytym imieniem Annita. Przy leśnych drogach i liniach oddziałowych zachowały się dawne, niemieckie słupki oddziałowe z czerwonego granitu, a także kamienne drogowskazy.

Pamięci C.S.W Reiffa

Oberförster Carl Reiff
opis
Hier wurde der Königl. Preuß. Oberförster Carl Fried. Reiff am 19. Juli 1867 von Wildererhand ermorden.
W tym miejscu 19 czerwca 1867 roku został zamordowany przez gang kłusowników nadleśniczy Carl F. Reiff

Pamięci J. Speck von Strenburga

Forstmeister Joseph Speck von Sternburg
Na kamieniu napis:
Forstmeister Joseph Speck von Sternburg 1863-1942
Kamień upamiętniający nadleśniczego Josepha Speck von Sternburg postawiony współcześnie przy Żytkiejmskiej Strudze z inicjatywy Andreasa Gautschi.

Joseph Speck von Sternburg, któremu poświęcono pamiątkowy głaz w Puszczy Rominckiej. Baron Joseph Speck von Sternburg (ur. 1863, zm. 1942), był także nadleśniczym w Puszczy Rominckiej, właścicielem dworu „Vierlinden” w Żytkiejmach i towarzyszył Cesarzowi Wilhelmowi II w Puszczy Rominckiej.

Kajzer w Gołdapi w 1917 r. Za Cesarzem Joseph Speck von Sternburg

Pamięci O. Kahnerta

Oswald Kahnert
opis
An dieser Stelle erschossen Wilddiebe Hilfsförster Oswald Kahnert aus aus Jörkischken am 16. August 1919
Kamień upamiętniający śmierć podleśniczego Oswalda Kahnerta z Jurkiszek, zastrzelonego 16.08.1919 r. przez kłusowników

 

Zeidler Brucke (Most Zeidlera). Głaz przy mostku na Czerwonej Strudze, koło rezerwatu pióropusznika strusiego. Nazwa mostu od nazwiska urzędnika cesarskiego, prawdopodobnie z Rominten

 

Głaz - Leonhardt Brucke (Most Leonhardta)
opis
S.M. Kais. (Seine Majestät Kaiser) Wilhelm II benannte diese Bruecke nach d. Maj. Leonhardt, Kdr. d. Pion. Bat. Nr. 1
Jego Wysokość Cesarz Wilhelm II nazwał ten most na cześć majora Leonhardta (prawdopodobnie komendanta Pionier-Bataillon Fürst Radziwill (Ostpreußisches) Nr 1 z Królewca

Obelisk Dora - 1913-1926
opis
Dora (1913-1926)
Kamień poświęcony córeczce leśniczego - zmarła właśnie w wieku 13 lat.

Potwierdza to żyjący jeszcze wnuk leśniczego - Dora była jego ciocią.  (info. Jaromir Krajewski). Niektóre źródła mylnie podają, że kamień poświęcony jest psu o imieniu Dora.

Głaz narzutowy z wykutym napisem ANNITA w pobliżu drogi „Kamiennej” biegnącej ze wsi Budwiecie w kierunku granicy państwa. Obwód około 12 m, wysokość około 1,40 m, szerokość około3,2 m i długość około 4,5 m. (fotografie i opisy: https://goldap.org.pl/2014/01/glazy-i-kamienie-w-puszczy-rominckiej

Kamienie Wilhelma po stronie rosyjskiej Puszczy

Pierwszy jeleń Wilhelma II w P. Rominckiej
opis
Hier erlegte Seine Majestät Kaiser und König Wilhelm II am 23 Sept. 1890 den ersten Hirsch in der Romintener Heide einen Zwölfender.
W tym miejscu Jego Wysokość Cesarz i Król Wilhelm II 23 września 1890 roku ustrzelił pierwszego jelenia w Puszczy Rominckiej dwunastaka

Hier erlegte Seine Majestät Kaiser Wilhelm II am 25 Sept. 1896 einen Hirsch von 20 enden.
Tu Jego Wysokość Cesarz Wilhelm II na 25 września 1896 r. ustrzelił jelenia dwudziestaka

Hier erlegte Seine Majestät Keiser und König Wilhelm II am 25 Sept. 1901 hundertsten Hirsch in der Rominter Heide einen ungeraden Zwölfender
W tym miejscu Jego Wysokość Cesarz i Król Wilhelm II ustrzelił 25 września 1901 r. swego setnego jelenia w Puszczy Rominckiej, nietypowego dwunastaka

Dieser Stelle hier erlegte Seine Majestät der Kaiser und König Wilhelm II am 30 September 1902 am Tage allerhöchste eines 30 jährigen Jägerjubiläums auf der Frühpursche einen Doublette auf zwei starke Hirsche einen zwölfenden und einen zuruckgesertzen ungeraden Zehnenden.
W tym miejscu Jego Cesarska Mość Cesarz i Król Wilhelm II świętując 30 lecie polowań, położył dnia 30 września w 1902 roku, dwa okazałe jelenie, jednego dwunastaka, drugiego dziesiątaka z odrostkami odgiętymi do tyłu

Auf diesem Hirschwechsel erlegte Seine Majestät Keiser Wilhelm II folgende kapitalhirsche:
am 3.10.1903 einer 14 Ender,
          3.10.1905  ’’      16 ’’
          2.10.1907  ’’      16   ’’
          7.10.1908  ’’     14   ’’
W tym miejscu jego wysokość Cesarz Wilhelm II upolował następujące kapitalne jelenie:
3 października 1903 r. (czternastak),
3 października 1905 r. (szesnastak),
2 października 1907 r. (szesnastak),
i 7 października 1908 r. (czternastak)

Hier erlegte Seine Majestät Kaiser Wilhelm II am 30 September 1909 auf von Abendpursche einen KapitalHirsch von 22 enden.
Tutaj Jego Wysokość Cesarz Wilhelm II upolował 30 września 1909 r. na wieczornym polowaniu kapitalnego jelenia o dwudziestu dwu odnogach

Hier erlegten Seine Majestät der Kaiser und König Wilhelm II am 30 September 1912 am Tage allerhöchstseines 40 jährigen Jägerjubiläums das 70846 Stuck Wild einen starken Hirsch von 18 Enden.
Tu 30 września 1912 w dniu jubileuszu 40 lat myślistwa, w których upolował 70846 sztuk zwierzyny, Jego Wysokość Cesarz i Król Wilhelm II ustrzelił okazałego osiemnastaka

Udało się ustalić położenie 15 kamieni Wilhelma (6 po stronie polskiej i 9 po stronie rosyjskiej). Być może nie jest to jeszcze lista zamknięta. Wiele kamieni szczególnie po stronie rosyjskiej zostały odnalezione w ostatnich latach. Po rosyjskiej stronie znajduje się najstarszy z pamiątkowych kamieni, ustawiony niedaleko dawnego dworku myśliwskiego kamień upamiętniający  księcia Fryderyka Karola Pruskiego, który polował w Romintach w latach 1869-1884.

Dem Andenken des Prinzen Friedrich Carl von Preussen. Hier Stand die Försterei Theerbude in welcher dieser edle Waidmann wohnte wenn er zur Pürsche in Rominten weilte, 1869-1884.  
Ku pamięci księcia Fryderyka Karola Pruskiego. Tu stała leśniczówka Theerbude w której mieszkał ten szlachetnie urodzony leśnik gdy przebywał na polowaniu w Romintach w latach 1869-1884.

Książę Fryderyk Karol Pruski (1828-1885) z rodu Hohenzollern (Prinz Friedrich Carl von Preussen) był stryjecznym dziadkiem Cesarza Wilhelma II czyli synem brata dziadka Cesarza Wilhelma I (1797-1888) Fryderyka Karola Aleksandra (1801-1883)

Byki strzelone przez Friedricha Carla von Preussen w Puszczy Rominckiej w 1872 r. i 1882 r.

Nadleśniczy Dr Paul Richard Barckhausen. Urodzony 10 maja 1902 r. poległy 19 wrzesienia 1939 roku pod Warszawą

Ciekawostką jest to, że fotografię wykonał Lutz Heck, który chciał w Puszczy Rominckiej reaktywować tura          

Dr Paul Richard Barckhausen z ubitym jeleniem

Drogowskaz w Tollmingen Чистые Пруды
Na kamieniu napisy
Na Goldap przez Warnen  3 mile
Na Goldap przez Iszlaudzen 3 mile
Pillupöhnen - 3 mile

            

Wilhelm II strzelał dobrze mimo kalectwa i to nawet na dystans 300 metrów. Chętnie pozował do fotografii przy ubitym zwierzu, często przyjmując pozę zwycięzcy np. z nogą na ubitej sztuce. Upolowane byki malował także wybitny malarz animalista Richard Friese (1854 – 1918).

Cesarz odwdzięczał się za upolowame jelenie. Leśniczy, na którego terenie Cesarz strzelił byka, otrzymywał na pamiątkę gipsowy odlew poroża. Kolejna kopia wieńca, wykonana w drewnie, trafiała do myśliwskiego pałacu w Rominten, natomiast oryginały zawsze wyjeżdżały do Berlina. W 1904 r. Cesarz strzelił ośmiodwudziestaka. Wspaniałego jelenia posiadającego wieniec o 28 odnogach Cesarz upolował podczas polowania w lasach Rominten. Zwierzę ważyło 374 funty, odległośc pomiędzy końcami tyk (rozłoga) wynosiła 1,32 m.  Nadleśniczemu który, podprowadził Cesarza na wspaniały okaz jelenia, Cesarz kazał wypłacić 500 marek nagrody. Prócz tego ofiarował 28 000 marek (po 1000 marek za każdą odnogę wieńca) gminie Rominten na wsparcie dla wdów i sierot.

Jaki był wówczas stan jeleni w Puszczy Rominckiej? W sierpniu 1912 r. na 24 tys. ha lasu doliczono się 1683 sztuk, przy czym stosunek byków do łań wynosił 1,1 : 1. Wiemy też, że podczas rykowiska w 1911 r. Cesarz położył 24 byki, w 1912 r. – 20, a w 1913 r. – 16. Wtedy też po raz ostatni przebywał w Rominten. Rok później wybuchła I Wojna Światowa. Niestety, zdecydowana większość z blisko 300 wieńców zdobytych przez Cesarza w Puszczy Rominckiej spłonęła. Do dziś przetrwało tylko około 20. (por. Łowiec Polski nr 11/2014, Bartosz Marzec)

 

Powszechnie wiadomo, że Cesarz gustował w prostym, żołnierskim jadle. Bywający w Rominten Alfred von Tirpitz, niemiecki admirał, w „Pamiętnikach” wydanych w 1920 r. wspomina, że ulubionym daniem Cesarza był „Rominter Jagdpastete”. W dokładnym tłumaczeniu oznacza to”romincki pasztet myśliwski”, jednakże każda osoba parająca się choć trochę kucharzeniem stwierdzi, że był to rodzaj zapiekanki.

"Była ona przygotowywana w sposób następujący: dwa solone śledzie pozostawiano na noc w mleku, które należało raz wymienić na nowe. Śledzie obierano ze skóry, filetowano i krojono w drobną kostkę. Około trzydziestu bogatych w skrobię ziemniaków ugotowanych w garnku po wystudzeniu cięto na równe plastry. Dwie cebule, 750 gramów szynki wraz z boczkiem krojono w kostkę. Produkty wkładano do blaszanej formy lub do gładkiego, ogniotrwałego gliniaka, przedtem smarując je wewnątrz masłem.

Na dnie naczynia wstępie układano warstwę ziemniaków, następnie szynkę, śledzie i cebulę przekładając to masłem aż do wypełnienia naczynia. Na górze układano warstwę ziemniaków . Polewało się to gęstą śmietaną roztrzepaną z odrobiną pieprzu i soli, i piekło przez godzinę w gorącym piekarniku. W przypadku braku śmietany, użyć można było sosu beszamelowego".

Admirał von Tirpitz był niewątpliwie wielkim politykiem i admirałem, czy daje to nam jednak gwarancję, że dokładnie spisał recepturę? Nie gwarantujemy niezapomnianych walorów smakowych ponieważ nie przetestowaliśmy przepisu, traktując go jako ciekawostkę.

 

Ogromnym wydarzeniem było strzelenie przez Wilhelma II byka z czterdziestoma czterema odnogami na wieńcu jelenia. Świadkiem tego polowania był Julian Fałat, który opisał te polowanie w swoich "Pamiętnikach". Pisownia oryginalna: "Najważniejszym wypadkiem polowania w Rominten było zabicie jelenia, mającego na rogach czterdzieści cztery kończyny (Vierunvierzigender). Stanowiło to wielkie ewenement w świecie myśliwskim i Cesarz kazał wiadomość o tym roztelegrafować na wszystkie strony. Dla mnie to również było przyjemne, gdyż na tę wyprawę towarzyszyłem Cesarzowi wraz z sympatycznym bardzo ekselencją Hollmanem, o którym Cesarz mawiał, że szczęście mu przynosi. Uprzedzeni przez forstmeiera danego rewiru o niezwykłości tego okazu, ujrzeliśmy go z bliska na polance, w późny, bardzo mglisty wieczór; mgła podnosiła sylwetkę jelenia pod jaśniejącym jeszcze niebem. Byłem razem z Cesarzem, podczas gdy Hollman wraz ze strzelcem zostali na krawędzi lasu. Cesarz strzelił na odległość 50 metrów. Jeleń zaznaczył dobrze, ale miał jeszcze dość siły, aby wpaść w zagajnik, ciągnący się na parę kilometrów. Mając dobry wzrok, zauważyłem miejsce, w którym jeleń znikł wśrod drzew, więc aby nie stracić tego punktu z oczu, podążyłem wprost ku niemu. Po drodze wpadłem do rowu z wodą, ale nie wyszedłem z kierunku i w odległości jakichś 15 kroków znalazłem jelenia już nieżywego. Radość była wielka; zaraz wysłano umyślnego do zameczku, aby przygotowali szampana na tę intencję. Kiedy wracaliśmy, Cesarz kazał mi usiąść obok siebie, a widząc, że jestem całkowicie przemoczony, zdjął ze swoich kolan ogromne futro z lisów i kazał mi się nim okryć, sam je poprawiając. Ujęło mnie to bardzo. - Na pamiątkę obdarzył Cesarz ekselencję Hollmana i mnie złotymi spinkami ze swoimi inicjałami". (...).

 

Złom wręczany na kordelasie bądź  kapeluszu był zwyczajem znanym z XIX – wiecznych opisów autorstwa Juliana Fałata, towarzyszącego Cesarzowi Wilhelmowi II w polowaniach w Hubertusstock i Rominten.

Po jednym z wyjazdów w łowisko mistrz pędzla napisał: "Po strzale zbliżamy się wszyscy do zabitego jelenia. Cesarz zwykle pierwszy ogląda skutki strzału i ocenia jelenia, czy zasługuje na „ein kapitalhirsch”. Forsmeisterster obcina tymczasem gałązkę świerku lub dębiny i salutując, podaje ją na kordelasie Cesarzowi, który zatyka tę oznakę zwycięstwa za wstążkę kapelusza."

 

Warto przedstawić kilka fotografii z cesarskich polowań w Puszczy Rominckiej, zwłaszcza zdjęcia ogromnych poroży byków strzelanych przez Wilhelma II. Są one unikatowe i pochodzą z książki Andresa Gautschi pt. "Wilhelm II. und das Waidwerk".

 

Cesarz z księciem zu Dohna - Schlobitten

Fotografie z polowania w 1906 r. w Rominten

Abwurfparade – prezentacja zrzutow jeleni

Pierwotnie fotografię podpisałem jako Parade Hirchs - prezentacja wieńców jeleni. Tymczasem Pan Alexander Jakubietz w emailu skierowanym do mnie zwrócł mi uwagę, że jest to prezentacja zrzutów jeleni czyli Abwurfparade. Wg Pana Alexandra "Zwyczaj zbierania zrzutow jeleni jest praktykowany w Niemczech do dzisiaj dla pokazania rozwoju osobnika i przy okazji pochwalenie się potęgą łowiska. Przywłaszczenie sobie zrzutu jelenia w Niemczech jest traktowane jako kradzież i jest karalne". Dziękuję za wyjaśnienie pojęcia i sceny fotograficznej, a mój błąd wynikał z nieznajomości języka niemieckiego. Rzeczywiście po dokładniejszym przyjrzeniu się fotografii widać, że są to zrzuty jelenie.

Rominten 5 października 1909 r.

Rominten 1911 r.

Rominten - wyjazd Cesarza na polowanie. Na koźle obok woźnicy Forstmeister Joseph Freiherr von Speck zu Sternburg

Forstmeister Joseph Freiherr von Speck zu Sternburg był w Rominten nadleśniczym w latach 1893 - 1924. Jego życie opisał Andreas Gautschi, niestety w języku niemieckim, w książce "Joseph Freiherr Speck von Sternburg".

Nadleśniczy Joseph Freiherr von Speck zu Sternburg z żoną Anną

Jego życie opisał Andreas Gautschi. Obszerne, bo liczące blisko 700 stron wydawnictwo zostało bogato zilustrowane. Znalazły się tu liczne reprodukcje grafiki i malarstwa myśliwskiego, fotografie, a w części obejmującej I Wojnę Światową również mapy. Książka obejmuje ponad 80 lat historii tych terenów. Niestety dostępna jest tylko w języku niemieckim.     

Joseph Freiherr Speck von Sternburg. Ein treuer Diener Wilhelms II (Baron Joseph Speck von Sternburg. Wierny sługa Wilhelma II). Nadleśniczy Nadleśnictwa Rominten, którego siedziba mieściła się w Żytkiejmach i obejmowała teren Puszczy Rominckiej.

Głaz z inskrypcją „Forstmeister Joseph Fchr. Speck v. Sternburg 1865–1942” upamiętniający nadleśniczego z Żytkiejm

Nadleśnictwo Rominten miało swoją siedzibę w miejscowości Żytkiejmy.

Żytkiejmy nadleśnictwo

Żytkiejmy to duża wieś sołecka o cechach miasteczka. Jest ona położona na północnym krańcu Polski, zaledwie 0,5 km od granicy z Rosją (Obwodem Kaliningradzkim). Miejscowość usytuowana jest na przedpolu Parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej. Administracyjnie przynależy do województwa warmińsko-mazurskiego, powiatu gołdapskiego, gminy Dubeninki.

Do 1945 roku wieś znajdowała się w granicach Prus Wschodnich. Niemiecka nazwa miejscowości to: „Schittkehmen”, a później „Wehrkirchen”.

Żytkiejmu: dworzec, szpital Joannitów, nadleśnictwo i sklep w centum wsi

Nadleśnictwo i szpital Zakonu Joannitów

W latach 1905-1906 został tu zbudowany szpital Zakonu Joannitów. Pracowało w nim 8 lekarzy i 3 położne. Budynek posiadał charakterystyczne detale nawiązujące do „architektury wikingów” (zwieńczenia dachów w kształcie dziobów łodzi, tzw. drakkarów). Prawdopodobnie wzór wzięty został z budowanej kilkanaście lat wcześniej cesarskiej rezydencji w Jagdhaus Rominten. Opiekunem tego szpitala był  Joseph Speck von Sternburg, któremu poświęcono pamiątkowy głaz w Puszczy Rominckiej. Baron Joseph Speck von Sternburg (ur. 1863, zm. 1942), był także nadleśniczym w Puszczy Rominckiej, właścicielem dworu „Vierlinden” w Żytkiejmach i towarzyszył Cesarzowi Wilhelmowi II w polowaniach w Puszczy Rominckiej

W centrum, przy ulicy prowadzącej ku północy, do dzisiaj stoi jeszcze budynek słynnego hotelu „Świętego Huberta” („Heilige Hubert”). W latach 1935-1939 mieściła się tu siedziba niemieckiego ośrodka szkolenia dywersantów i agentów hitlerowskich. Ośrodek ukierunkowany był przede wszystkim na prowadzenie działalności szpiegowskiej i dywersyjnej na terenie Białostocczyzny i Suwalszczyzny. Poza szkoleniem ludzi, przerzucano stąd przez granicę broń, radiostacje i materiały propagandowe. Placówką kierował SS Hauptsturmführer – Herman Dylba.

Hotel Hubertus w Żytkiejmach

Na północ od wsi, przy dawnej granicy z Rosją znajdowal się cmentarz z okresu I Wojny Światowej, z mogiłami żołnierzy rosyjskich i niemieckich: 35 grobów żołnierzy niemieckich, 5 rosyjskich oficerskich i 1 zbiorowy żołnierzy rosyjskich.

Żytkiejmy cmentarz - denkmal

W 1869 roku wprowadzono nowe zmiany administracji leśnej Puszczy Rominckiej. Z nadleśnictwa Warnen wydzielono nadleśnictwo Gołdap, a z Nassawen - nadleśnictwo Żytkiejmy. Szybkie i znaczące zmiany w gospodarowaniu puszczą, stały się zasługą Cesarza Wilhelma II, który był wielkim miłośnikiem polowań i szczególnie upodobał sobie te tereny.

Wieńce jeleni strzelonych przez Wilhelma II w Puszczy Rominckiej - od lewej: 1904 r., 1890 r.; w środku 1890 r., 1898 r.; z prawej 1896 r., 1901 r.

Polowanie w 1904 r.

Łoś strzelony przez Cesarza w nadleśnictwie Nemonien - dzisiejsze Gołovkino

Leśniczówka

Dokarmianie jeleni w Romintach

Romincki jeleń

Księżniczka Wiktoria Luiza - Rominty 1907 r. Wiktoria Luiza była bardzo lubiana przez ojca. Często brała udział w jego wyjazdach do Romint, Kadyn i na Korfu.

Rominty 1910 r

Już wtedy chwytano rysie i próbowamo je rozmnażać

Po pierwszej wojnie światowej Wilhelm II musiał abdykować natomiast Puszcza Romincka w 1920 r. zmieniła status z dworskiego rewiru łowieckiego na pruski rewir państwowy. Były Cesarz nadal pozostawał jednak właścicielem pałacu. W Puszczy zaczął natomiast bywać pochodzący z Królewca socjaldemokratyczny premier Prus Otto Braun, który przyjeżdżał tam na odpoczynek i oczywiście na polowania. W 1933 r. utworzono na jej terenie park krajobrazowy (Naturschutzgebiet), co jednak nie wykluczyło możliwości organizowania tam polowań.

Premier Prus Otto Braun

 

Polowania w Puszczy Rominckiej Hermanna Göringa

 

Podobnie jak w Prakwicach, od 1933 roku, polowania w Puszczy Rominckiej rozpoczął premier Prus Herman Göring. Były to początkowo wizyty na dwa do trzech tygodni w czasie rykowiska. Gdy po ataku hitlerowskich Niemiec na ZSRR sztab Luftwaffe przeniósł się do Gołdapi i Göring miał bliżej, każdą wolną chwilę spędzał w kniei.

 

"Po przejęciu Władzy przez partię narodowo-socjalistyczną w Niemczech, w 1933 r., z zasobów łowieckich Puszczy zaczął korzystać nowy premier Prus Hermann Gӧring. Ponieważ jego – początkowo bardzo dobre stosunki z żyjącym na emigracji byłym Cesarzem Wilhelmem II znacznie się pogorszyły w czasie wyjazdów do Puszczy Gӧring nigdy nie otrzymał zaproszenia do korzystania z domu myśliwskiego Wilhelma II. Debiut Gӧringa jako puszczańskiego łowcy nie był zresztą zbyt udany – z dwóch walczących w czasie rykowiska byków strzelił nie tego , którego mu wskazano i którego powinien był strzelić. Co gorsza, zaraz po tym wypadku, nie wykazując żadnego zawstydzenia, zapytał towarzyszącego mu nadleśniczego, gdzie może strzelić kolejnego byka.

Rok później położył kapitalnego byka „Raufbolda” (Zabijakę). Ponieważ Gӧringowi bardzo zależało na jego trofeum. byk został strzelony 9 lutego, a więc już po zakończeniu okresu polowań. Poroże „Raufbolda” zostało zaprezentowane na wystawie łowieckiej w Berlinie w 1936 r. aczkolwiek z oczywistych powodów, data pozyskania nie została uwidoczniona. Jego ponadnaturalnej wielkości rzeźba z brązu stała przed wejściem do niemieckiego pawilonu, a dzisiaj można ją oglądać w ZOO w berlińskiej dzielnicy Friedrichsfelde.

Pomnik byka Raufbolda w Berlinie - 1937 r.

W ciągu roku od dojścia Hitlera do władzy, Gӧringowi udało się całkowicie przejąć kontrolę nad łowiectwem w Puszczy Rominckiej. Jednym z jego pierwszych zarządzeń było zarezerwowanie sobie wyłącznego prawa do polowania na jej terenie. Było to możliwe dzięki temu, że objął dwa kluczowe stanowiska. Został szefem nowego urzędu zarządzającego lasami Rzeszy oraz łowczym Rzeszy – stanowiska utworzonego przez uchwaloną, z jego inicjatywy, pierwszą ogólno-niemiecką ustawę łowiecką z 1934 r. Wykorzystał tę sytuację do zbudowania własnej kwatery myśliwskiej, położonej sześć kilometrów na północ od zabudowań byłego Cesarza. Prace rozpoczęły się w kwietniu 1934 r. i zostały zakończone w ciągu pięciu miesięcy. W tym czasie powstał czworokątny kompleks parterowych budynków, otaczających prostokątny dziedziniec. Zbudowane były z drewnianych bali, a dachy były pokryte strzechą. Wystrój był skromny, przytulny i bez przepychu, charakteryzującego inne siedziby Gӧringa. Całość otrzymała nazwę dworu łowieckiego Rzeszy (Reichsjägerhof).

Plan budowli

Makieta - rekonstrukcja

W książce pt. „ Puszcza Romincka bez granic” jej autor dr Tomasz Krzywicki tak opisuje dom myśliwski Hermanna Gӧringa:

„Była to budowla kryta trzciną, w kształcie czworokąta o boku około 40 metrów, z dziedzińcem wewnątrz. Swym kształtem miała nawiązywać do staropruskich siedzib książęcych. Wiązanie dachowe miało kształt odwróconego kadłuba statku. Na frontonach zawieszone były poroża dziesiątaków i wyrzeźbione w kamieniu mazurskie znaki szczęścia. Wewnątrz panował przepych, choć stonowany dzięki zamierzonej surowości architektonicznej wnętrza. Podobno każdy z pokoi gościnnych był wykonany w innym drewnie i nosił nazwę: „jesionowy”, „wiązowy”, „modrzewiowy”, „dębowy” … Kominek z głazów narzutowych, futra dzikich zwierząt, również witraże, gobeliny, obrazy znanych malarzy, porcelana, srebra …”

Hermann Gӧring był przede wszystkim politykiem, drugą osobą w państwie. Dlatego jego rezydencja myśliwska gościła wielu znaczących polityków tamtego okresu, zarówno niemieckich jak i z innych krajów. Większość gości w Romintach była także myśliwymi, którzy w czasie swojego pobytu oczywiście polowali. Jako jedna z pierwszych delegacji zagranicznych odwiedziła Rominty delegacja polska. Był to okres po zawarciu w 1934 r. układu polsko-niemieckiego o niestosowaniu przemocy, kiedy Hitlerowi zależało na dobrych stosunkach z Polską. Później polski ambasador w Berlinie, Józef Lipski, polował w Romintach jeszcze kilkakrotnie.

Rominten - Reichsjägerhof, Hermann Göring i generał Friedrich Fromm

Jednym z gości zagranicznych był węgierski premier Gyula Gӧmbӧs. Święty Hubert mu zdarzył i premier położył kapitalnego byka. Wtedy wyszła na jaw nieładna cecha charakteru gospodarza – zazdrość. Wprawdzie chętnie wydawał swoim gościom odstrzały, jednakże pod warunkiem, że nie strzelali mocnych byków, które on sam miał ochotę pozyskać. A tak było właśnie w przypadku Węgra. Gӧring wpadł we wściekłość i urządził awanturę swoim łowczym. Międzynarodowy skandal został jednak zażegnany.

Zazdrość myśliwska Gӧringa pogłębiała się w miarę upływu czasu. Momentem przełomowym było pozyskanie kapitalnego byka przez głównodowodzącego wojskami lądowymi, feldmarszałka Waltera von Brauchitscha. Sfrustrowany gospodarz wydał  1 kwietnia 1941 r. polecenie, zgodnie z którym w obwodach państwowych, w których przebywał w czasie rykowiska, tylko on mógł strzelać kapitalne i „super kapitalne byki”, z wyłączeniem swoich gości. W niełaskę popadł także minister spraw zagranicznych von Ribbentrop, który pod koniec rykowiska, bez zgody gospodarza , pozyskał przyszłościowego byka. Nigdy więcej nie otrzymał zaproszenia.

W rewirze łowieckim w Puszczy Rominckiej prowadzono aktywną działalność hodowlaną, której rezultatem była nie tylko wysoka  liczebność byków, ale także imponująca jakość poroża. W 1942 r. do odstrzału przeznaczona była rekordowa liczba sześćdziesięciu zwierząt. W tym samym roku  Gӧring pozyskał byka „Matadora”, którego wieniec był ówczesnym rekordem świata.

Wprawdzie Gӧring był niekwestionowanym panem Puszczy Rominckiej, ale cierniem w jego oku był położony na terenie Puszczy dom myśliwski byłego Cesarza. Dopiero po śmierci Wilhelma II w 1941 r. i po długich negocjacjach, 3 października 1942 r. państwo pruskie odkupiło od jego syna (kronprinza Wilhelma) całą posiadłość, obejmująca zarówno dom myśliwski wraz z innymi budynkami oraz otaczający je grunt. Wprawdzie całą kwotę zapłaciło pruskie ministerstwo finansów, ale jedynym użytkownikiem nowo nabytego obiektu był Premier Prus Gӧring". (źródło: Witold Daniłowicz, Myśliwska historia Puszczy Rominckiej, Myśliwiec Warmińsko-Mazurski, nr 3 z września 2020 r.).

 

Rominckie jelenie

W latach 30. XX wieku - 1936 r., w epoce Trzeciej Rzeszy, tereny łowieckie w Romintach wzbudziły zainteresowanie Hermanna Göringa. Po nieudanej próbie zajęcia cesarskiego pałacu w Romintach (Wilhelm II nie wyraził zgody) kazał wybudować dla siebie drewniany dwór myśliwski, nazywany Reichsjägerhof Rominten, Jägerhof Rominten lub Emmyhall (od imienia drugiej żony Göringa, Emmy Göring), zaprojektowany przez niemieckiego architekta Friedricha Hetzelta (1903–1986), mający imitować starogermańską siedzibę książęcą, położony na wysokim brzegu rzeki Rominty. Znajdował się on ok. 2 km na północ od dawnej rezydencji cesarskiej. Budowę rozpoczęto w 1935 roku i obiekt oddano do użytku 26 września 1936 roku. Był kompletnie wyposażony. Przeważała stylistyka myśliwska i emblematy III Rzeszy.

Dzbanek do kawy

Kubek łowczego III Rzeszy

Reichsjägerhof Rominten

Aby ułatwić Göringowi dojazd do rezydencji, wybudowano przeznaczoną specjalnie dla niego niewielką stację kolejową w miejscowości Eichkamp (przed 1938 rokiem Schackummen, obecnie Jemieljanowka), w odległości ok. 10 km na północny-wschód od Romint, gdzie dojeżdżał swoim pociągiem specjalnym "Azja" (niem. Sonderzug "Asien"), przemianowanym 1 lutego 1943 roku na "Pomorze I" (niem. Sonderzug "Pommern I"). Właściwie Herman Göring miał do dyspozycji dwa pociągi: Asien oraz od 1 lutego 1943 roku Pommern I. Sztab Luftwaffe przebywający w pobliżu miejsca pobytu marszałka Göringa dysponował pociągiem specjalnym Robinson (od 1 lutego 1943 roku Pommern II). Pociągi specjalne, stale gotowe do wyjazdu, stacjonowały pod parą na dwóch stacjach kolejowych: Eichkamp oraz Kumiecie Wielkie. Po śmierci Wilhelma w 1941 r. Göring jednak zmusił  spadkobierców Cesarza by mu  sprzedali  cesarski dworek myśliwski - (żródło: Tomasz Krawczyk).

Stacja Kumiecie: 19.08.1943; pociąg specjalny „Pommern-I” lub „Pommern-II” przy charakterystycznym, drewnianym peronie stacji; w dali widoczny maszt z flagą opuszczoną do połowy z powodu śmierci gen. Hansa Jeschonka (fot.: Eitel Lange).

Gabinet Göringa w pociągu

Wagon jadalny w pociągu Göringa

Jego osobisty pociąg poprzedzał pociąg - pilot złożony z normalnych wagonów, a także platformy do transportu samochodów; następnie jechał własny pociąg Göringa z otwartymi platformami na każdym końcu, na których ustawione były działa przeciwlotnicze. Wagon, w którym podróżował Göring, miał dwie sypialnie, gabinet i luksusową toaletę, był też połączony bezpośrednio z następnym wagonem, przeznaczonym na pokój dzienny z aparaturą do wyświetlania filmów. Trzeci wagon zawierał stanowisko dowodzenia Göringa i pokój operacyjny, a w czwartym znajdowała się jadalnia. Inne wagony były dołączone dla wygody gości i starszych oficerów. Pociągi zazwyczaj stacjonowały tam, gdzie łatwo je było przetoczyć do tunelu w przypadku nalotu.

Göring z żoną Emmą w Romintach

Przed wybuchem II Wojny Światowej gośćmi rezydencji w Romintach byli m.in. Car Bułgarii Borys III, polski ambasador Józef Lipski i brytyjski ambasador sir Neville Henderson. Rominty odwiedził również Adolf Hitler. Niektóre źródła podają, że na początku lutego 1940 roku w dworze Göringa w Rominatch spotkali się Heinrich Himmler - Reichsführer SS, i Ławrientij Beria - szef NKWD; prowadzili tam tajne rozmowy na temat współpracy Gestapo i NKWD w eksterminacji społeczeństwa polskiego i zwalczaniu polskiego ruchu oporu. W spotkaniu tym uczestniczył gauleiter Prus Wschodnich Erich Koch.

W drugiej połowie 1940 roku Göring koordynował z Romint działania niemieckiego lotnictwa w czasie bitwy o Anglię W 1941 roku, po ataku Niemiec na ZSRR, Rominty stały się jego kwaterą główną na froncie wschodnim; dwór był wyposażony w bunkier zabezpieczający przed atakiem z powietrza, zbudowany w 1940 roku. Była to jedna z części systemu niemieckich kwater dowódczych współpracujących z kwaterą główną Hitlera w Wilczym Szańcu koło Kętrzyna, rozlokowanych w Prusach Wschodnich. W odległości ok. 14 km na południowy-zachód od rezydencji Göringa, w lesie Kumiecie koło jeziora Gołdap, znajdowała się kwatera główna dowództwa Luftwaffe o nazwie "Robinson" (niem. Oberbefehlshaber der Luftwaffe-Hauptquartier).

W latach 1936–1942 ochroną rezydencji Göringa zajmował się Batalion Wartowniczy Pułku "General Göring" (niem. Wach-Bataillon des Regiment General Göring). W 1942 roku został on przekształcony w Pułk Wartowniczy "Hermann Göring" (niem. Wachregiment Hermann Göring), a w kwietniu 1944 roku w Pułk Przyboczny "Hermann Göring" (niem. Begleit-Regiment Hermann Göring). Była to jednostka naziemna Luftwaffe o sile jednego batalionu, wyposażona w broń przeciwlotniczą, składająca się z grenadierów pancernych. 24 września 1944 roku Pułk Przyboczny "Hermann Göring" został rozformowany i na jego bazie utworzono 4 Pułk Pancerno-Spadochronowy "Hermann Göring" (niem. Fallschirm-Panzergrenadier-Regiment 4 Hermann Göring), o sile 2 batalionów, który w listopadzie 1944 roku przemianowano na 1 Pułk Pancerno-Spadochronowy "Hermann Göring" (niem. Fallschirm-Panzergrenadier-Regiment 1 Hermann Göring) i powiększono do 3 batalionów.

 

"W 1944 r. Armia Czerwona zaczęła zbliżać się do Prus Wschodnich. W październiku było już jasne, że Rosjanie zajmą Puszczę Romincką. Oficerowie niemieccy z kwatery Gӧringa zaczęli więc polować na dużą skalę, strzelając do wszystkiego co weszło pod lufę. Wychodzili z założenia, że im mniej zwierzyny zostawią „czerwonym” tym lepiej. Także Gӧring chciał zakończyć działalność łowiecką w Puszczy strzelając pięćdziesiątego piątego, puszczańskiego byka. Nie udało mu się jednak zrealizować zamiaru – byk został przez niego tylko zraniony i kilka dni później dostrzelony przez nadleśniczego.

Ostatnie wyjście Gӧringa na podchód miało miejsce tuż przed wejściem Rosjan. 16 października 1944 r. pojechał do lasu w swojej pancernej limuzynie, pod nadzorem Gestapo. Prosto stamtąd udał się do czekającego już, na specjalnie dla niego wybudowanej kilka lat wcześniej bocznicy kolejowej, swojego pociągu specjalnego o nazwie „Azja” i opuścił Puszczę Romincką na zawsze.

Już 1 sierpnia 1944 r. Gӧring Wydał rozkaz spalenia w całości zabudowań tak swego majątku myśliwskiego jak i rezydencji cesarskiej w przypadku gdyby groziło im wpadnięcie w ręce wroga. Rozkaz ten nie dotarł jednak do zarządcy majątku. Dlatego 20 października 1944 r., gdy rosyjskie wojska pancerne wjechały do Puszczy podpalił on tylko dom myśliwski Gӧringa, który wraz z zabudowaniami towarzyszącymi spłonął całkowicie. Rezydencja cesarska pozostała nienaruszona i przetrwała wojnę. W listopadzie Gӧring podjął jeszcze próbę odbicia Puszczy przy pomocy oddziału spadochroniarzy, która jednak skończyła się całkowitym niepowodzeniem.

Po wojnie na mocy układu poczdamskiego, Puszcza Romincka została podzielona granicą państwową pomiędzy Polskę  i Zawiązek Radziecki. Po stronie rosyjskiej zostały zarówno ruiny rezydencji Gӧringa jak i nienaruszony pałacyk myśliwski Wilhelma II. Od 1945 r. był on używany jako dom wypoczynkowy dla żołnierzy 3. Frontu Białoruskiego. Zmieniono nazwy okolicznych miejscowości. Rominty stały się Krasnolesiem. Dom cesarski został zdemontowany, pozbawiony ozdób i przeniesiony do Kaliningradu. Stoi do dziś przy głównej alei Centralnego Parku Kultury i Rekreacji (dawny Park Luisenwahl). Rzeźbę jelenia, która stała koło kaplicy św. Huberta na terenie byłej rezydencji cesarskiej, można podziwiać w parku im. M. Glinki w Smoleńsku".  (źródło: Witold Daniłowicz, Myśliwska historia Puszczy Rominckiej, Myśliwiec Warmińsko-Mazurski, nr 3 z września 2020 r.).

Według niemieckich historyków Volkera Knopfa i Stefana Martensa rezydencja została podpalona i zniszczona w dniu 20 października 1944 roku (tzw. "Akcja Ogień Świętojański", niem. Aktion "Johannisfeuer", obejmująca również zniszczenie kwatery "Robinson"). Pałacyk Wilhelma II nie został zniszczony, podobnie jak dom nadleśniczego przy rezydencji Göringa.

W nocy z 21 na 22 października 1944 roku wieś Rominty została zdobyta przez oddziały 18 Gwardyjskiej Dywizji Strzeleckiej Armii Czerwonej, wchodzącej w skład 11 Armii Gwardii (3 Front Białoruski).

Przejazd jednostek Armii Czerwonej przez Rominty w dniu 5 stycznia 1945 roku, rysunek G. Fiłatowa w zbiorach Muzeum Historii Sztuki w Kaliningradzie

Ze źródeł rosyjskich wynika, że przed nadejściem regularnych oddziałów Armii Czerwonej rezydencję Göringa opanowali zwiadowcy radzieckiej specjalnej grupy dywersyjno-wywiadowczej "Maksim", podlegającej 3 Oddziałowi (dywersyjnemu) Zarządu Wywiadu 3 Frontu Białoruskiego, przerzuconej 17 sierpnia 1944 roku na tyły linii niemieckich w Prusach Wschodnich. 27 października 1944 roku radziecki dziennik "Krasnaja Zwiezda", oficjalny organ Ministerstwa Obrony ZSRR, pisał, że rezydencja Göringa została zdobyta przez wojska radzieckie w stanie nienaruszonym. Rosyjskie źródła podają, że 2 listopada 1944 roku zwiadowcy radzieccy działający w Puszczy Romnickiej zameldowali przez radio, że odnaleźli rezydencję Göringa, i poinformowali, że "najbardziej wartościowe rzeczy wywieziono, wyłączono telefony i zdjęto ochronę". Później linia frontu ustabilizowała się i aż do rozpoczęcia przez Armię Czerwoną operacji wschodniopruskiej w styczniu 1945 roku przebiegała w odległości ok. 5 kilometrów na zachód od wsi Rominty. Według niektórych źródeł rosyjskich rezydencja Göringa nie została spalona i rozlokował się w niej sztab radziecki. Faktem jest, że obiekt uległ całkowitemu zniszczeniu i kto to zrobił nie wiadomo.

Ruiny Jagerhof

Historia budowli w Romintach

Jagerhof w budowie - 1935 r.

Makieta obiektu

W 1938 roku Puszczę przekształcono w państwowy rewir łowiecki. W tym okresie liczebność i jakość rominckich jeleni osiągnęły najwyższy poziom (około 1500 sztuk), a ustrzelony byk "Matador" miał poroże rekordowe w skali światowej.

 

W puszczy prowadzono prace nad odtworzeniem populacji tura. Warto przybliżyć tę historię ponieważ jest mało znana. Materiał powstał na podstawie artykułu pt. Bydło Hecka autorstwa Piotra Gulińskiego i Ewy Salamończyk (Przegląd Hodowlany nr 2/2016) oraz Piotra Bajko pt. "Bawoły" w Puszczy Białowieskiej (31 sierpnia 2016 by czasopis.pl).

 

Tur swoją siłą, wielkością i "trudnym charakterem" imponował już starożytnym, a jego zabicie uznawano za akt odwagi. Tura upamiętniają nie tylko malowidła naskalne we Francji, ale i folklor Teutonów, czyli jednego z ludów germańskich. Nic dziwnego, że Hitler zafascynowany germańska mitologią i próbami stworzenia rasy panów postanowił wskrzesić dzikiego przodka bydła. Zadania tego mieli podjąć się na jego rozkaz bracia Lutz i Heinz Heck – znani zoolodzy, a zarazem dyrektorzy największych niemieckich ogrodów zoologicznych. W efekcie kojarzenia różnych ras bydła, po kilku latach powstało zwierzę „turopodobne” znane dzisiaj jako bydło Hecka. O ile jednak rasa ta wyglądem przypomina tura, o tyle genetycznie ze swoim dzikim przodkiem ma mało wspólnego. Bydło to jest dziś ozdobą kilkunastu safari parków i prywatnych hodowli w całej Europie.

Z lewej Heinz Heck, z prawej Lutz Heck. W środku ich ojciec Ludwig

W 1920 roku niemieccy zoologowie, bracia Heinz i Lutz Heck, rozpoczęli próby odtworzenia tura. Obydwaj byli dyrektorami ogrodów zoologicznych – Lutz w Berlinie, Heinz w Monachium, a ich ojciec prowadził badania na żubrach. Zwłaszcza Lutz Heck był pod wielkim urokiem romantycznych mitów zawierających opisy walk wielkich bestii z bohaterami germańskimi. Zabiegał o przychylność Göringa, jednego z twórców i głównych postaci III Rzeszy, jako najlepszego kandydata na mecenasa i sponsora programu odtworzenia tura. Bracia Heck pracowali oddzielnie, jeden w Berlinie, drugi w Monachium. Tylko program realizowany w Monachium przetrwał II Wojnę Światową. Gdy w 1933 roku w Niemczech władzę przejmowali poplecznicy Hitlera Lutz Heck błyskawicznie związał swój los i swój projekt odtworzenia tura z partią nazistowską. Potężne, pierwotne zwierzę, które słynęło z dzikiego i agresywnego usposobienia błyskawicznie zawładnęło wyobraźnią wielkiego łowczego Rzeszy, Hermana Göringa. Jako jeden z najwyżej postawionych dworzan Adolfa Hitlera uczynił z myślistwa niemal narodowy sport, wplótł je do ideologii rasowej, propagował na każdym kroku. A cóż lepiej pasowało do zmitologizowanej wersji pierwotnych aryjskich myśliwych niż potężny i agresywny tur? Wielu naukowców oczywiście podśmiewało się z doświadczeń Hecków. Jednak po dojściu nazistów do władzy (1933 r.) patronat nad tymi eksperymentami objął marszałek Hermann Göring, naczelny łowczy III Rzeszy. Prace nad odtworzeniem tura nabrały przyspieszenia, finansowane były ze specjalnego funduszu SS. Nazistowski aparat władzy dopatrywał się w "odtworzonym turze" symbolu germańskiej siły. Göring szykował się już do polowań na "tura". Kilkakrotnie zapraszał Lutza Hecka na łowy do Puszczy Rominckiej.

Z prawej Lutz Heck na polowaniu z Göringiem

Projekt odtworzenia tura oparty był na założeniu, że gatunek nie wyginął tak długo, jak długo żyją wszystkie jego geny, a geny tura są nadal obecne w populacjach różnych ras bydła. Na drodze krzyżowania i selekcji bracia Heck chcieli otrzymać zwierzę posiadające wszystkie pierwotne cechy typowe dla tura. Miał to być zrekonstruowany fenotypowo wizerunek dzikiego gatunku, także pod względem behawioru. Poprzez krzyżowanie szeregu prymitywnych ras europejskich udało się wytworzyć zwierzęta nazywane „bydłem Hecka”, „odtworzonym turem” lub ”krowami Hitlera”. W eksperymencie, łącznie na różnych jego etapach, udział wzięło 15 ras bydła pochodzących z Hiszpanii, Francji, Korsyki, Węgier i Wielkiej Brytanii. W 1932 roku urodził się pierwszy buhaj tej rasy, o imieniu Glachi.

Zwolennicy bydła Hecka uważają, że rezultaty uzyskane w ośrodku w Berlinie i w Monachium były identyczne. W rzeczywistości wyhodowane bydło nie było do siebie podobne. W zasadzie wyglądem przypominało tury z czasów paleolitu, miało olbrzymie rogi i dymorfizm płciowy w umaszczeniu, ale było mniejsze i niższe w kłębie. Miało też niewiele wspólnego z pradawnym, wymarłym królem puszczy. Było chorowite, miało kruche kości, brak mu było siły i umiejętności przetrwania – wymagało karmienia przez człowieka. To należało zmienić. Jesienią 1938 roku stado przewieziono do pruskiego rezerwatu leśnego Rominten, należącego do Göringa, i wypuszczono na wolność. Z relacji mieszkańców wiadomo, że zwierzęta były bardzo agresywne, atakowały ludzi przychodzących do lasu. Podobno Göringa najbardziej drażnił fakt, że przeszkadzały w dokarmianiu jeleni. Lutz Heck wziął się też za żubry, które wydały mu się nieco zdegenerowane. Postanowił dodać im nieco witalności poprzez krzyżowanie z bizonami. Nad żubrem zawisło poważne niebezpieczeństwo. Po pewnym czasie okazało się, że uzyskane w Schorfheide krzyżówki nie wyglądają ani jak żubry, ani jak bizony. Heck oddzielił więc samice krzyżówek i jeszcze raz krzyżował je z samcami żubrów. W końcu stado żubrów i krzyżówek urosło do 200 sztuk. Heck, choć nie było do tego żadnych powodów, triumfował, twierdził że "pragermańskie zwierzę" zostało odtworzone.

Bydło Hecka

Wystawa łowiecka Berlin 1937 r. Makieta Puszczy Białowieskiej. Pierwszy z lewej Lutz Heck. Pierwszy z prawej Hermann Göring

W styczniu 1942 roku Lutz i Heinz Heckowie przyjechali do Białowieży, gdzie zainteresowali się prowadzoną tutaj od 1936 roku przez prof. Tadeusza Vetulaniego regeneracją tarpana leśnego. W rezultacie tej wizyty, do Niemiec wywieziono w latach 1942-1944 aż 32 koniki, które trafiły do ogrodów zoologicznych w Berlinie, Monachium i Królewcu. W 1942 roku, po zajęciu przez Niemców wschodnich obszarów Europy, "pseudotury" przetransportowano z Puszczy Rominckiej i wypuszczono na wolność w Puszczy Białowieskiej. W zamysłach hitlerowców Puszcza Białowieska, po połączeniu z Puszczą Augustowską i Puszczą Knyszyńską, miała stanowić największy na świecie naturalny obszar leśny. Puszcza miała być całkowicie dzika i pierwotna – wstęp do niej mieli mieć tylko nazistowscy myśliwi. Dlatego właśnie po zajęciu Polski znalazła się w granicach Rzeszy, a nie w Generalnym Gubernatorstwie. Dzikie bydło błyskawicznie zaadaptowało się do nowych warunków. Zwierzęta przetrzymywały bez dokarmiania mroźne zimy. Liczne było także potomstwo, pojawiające się w kolejnych latach. Niestety nie zachowały się żadne fotografie przedstawiające bydło Hecka w Puszczy Białowieskiej. Zatem do Puszczy Białowieskiej, uważanej przez nazistów za "najlepiej zachowany starogermański las", przywieziono w 1942 roku pierwszą partię fałszywych turów. Później trafiały tutaj prawdopodobnie kolejne sztuki, zarówno samce jak i samice. Zwierzęta te trzymały się głównie północnej części Puszczy. Dobrze się czuły w puszczańskim środowisku. Miały pod dostatkiem soczystej trawy. Wychodziły często na łąki, które nie były koszone, gdyż większość okolicznych wsi została wcześniej przez Niemców spacyfikowana.

Uważa się, że Sowieci wybili po wojnie całe stado, kończąc nazistowski wysiłek wskrzeszenia tura, choć okoliczni mieszkańcy jeszcze w 1946 roku widywali pojedyncze sztuki tego bydła. Pod koniec wojny utracono kontrolę nad bydłem Hecka. Pomimo braku jakiejkolwiek opieki, potrafiło ono jednak samodzielnie przetrwać. Mieszkańcy Puszczy Białowieskiej nie bardzo wiedzieli, co to są za zwierzęta. Ktoś rzucił nazwę "bawół", inni ją podchwycili i tak już zostało. O "bydle Hecka" w owym czasie na tym terenie nikt nie wspominał. Nic też nie wiedziano o eksperymentach dokonywanych przez braci Hecków. Ci, którzy podczas okupacji pracowali w administracji leśnej, mówili tylko tyle, że zwierzęta te przysłał do Puszczy Göring. Tutejsi mieszkańcy zaczęli kłusować na "bawoły" już pod koniec okupacji niemieckiej. Zwierzęta nie były płochliwe, na widok człowieka nie uciekały, tak jak np. jelenie. Broń kłusownicy przechowywali w lesie owiniętą w jakąś szmatę w dziupli w drzewie. Mięso tego dziwnego zwierzęcia było podobno bardzo smaczne. Solono je i przechowywano w drewnianych beczułkach, nazywanych na tym terenie "raszkami". Obecnie, w Holandii znajduje się ok. 600 sztuk bydła Hecka, niewielkie stada utrzymywane są w pobliżu Berlina, Jeny i Auerbach na terenie Niemiec, a także we Francji, Anglii i innych krajach. W Polsce znajduje się jedno stado w Dobrosułowie w woj. lubuskim. Stado to liczy 45 sztuk, a zostało zakupione przez właścicieli w Niemczech.

Podczas II wojny światowej Heck wziął udział w grabieży warszawskiego ZOO, najcenniejsze okazy zwierząt zabierając do niemieckich ogrodów zoologicznych. Był członkiem SS i zagorzałym nazistą. Zmarł  6 kwietnia 1983 r. w Wiesbaden.

Warszawskie ZOO, które, gdyby nie wybuchła wojna, byłoby w 1940 roku gospodarzem kongresu Międzynarodowego Stowarzyszenia Ogrodów Zoologicznych, poważnie ucierpiało nie tylko od bombardowania, ale i od wywiezienia rzadkich okazów do ogrodów zoologicznych w Niemczech. Heck szybko wysłał słoniczkę Tuzinkę do Królewca, wielbłądy i lamy do Hanoweru, hipopotamy do Norymbergi, konie Przewalskiego do Wiednia, a rysie i zebry do Schorfheide. Podczas pierwszej zimy okupacji, pomimo obietnic Hecka, kilku gestapowców nie powstrzymało się przed grasowaniem na terenie ZOO i polowaniem na resztki zwierzyny.

Tur uznawany był za symbol germańskiej potęgi, nawiązywał do czasów starożytnych, w których Germanię pokrywały ciemne puszcze. Jego postura, siła i dzikość imponowały nazistom. Misja odtworzenia tura polegała na przywołaniu go do życia nie za pomocą sklonowania próbek zachowanych sprzed lat, ale dzięki genetycznym krzyżówkom istniejących jego krewnych, czyli bydła. W rezultacie Lutz Heck uzyskał stado zwierząt bardzo podobnych wyglądem do dawnych turów. Bydło Hecka wyglądało jak tury, ale w gruncie rzeczy genetycznie nie różniło się od pastwiskowych krów. Jednak zewnętrzne podobieństwo daje wyobrażenie jak wyglądało to mityczne zwierzę. Bydło Hecka miało w kłębie wysokość (buhaje) 1,6 metra a tury 2 metry. Już to prównanie uzmysławia nam moc turów.

.

Bydło Hecka

Tur (Bos primigenius) był jednym z największych zwierząt jakie kiedykolwiek zamieszkiwały Europę. Jego wygląd i biologię odtworzono częściowo dzięki bogatej dokumentacji historycznej, zapiskom starożytnym i średniowiecznym, rysunkom oraz analizie materiałów kostnych z wykopalisk. Cechował go wyraźny dymorfizm płciowy: samce były znacznie większe od samic i miały silnie rozwinięte rogi. Dorosły samiec osiągał do 3 metrów długości i 2 metrów wysokości, ważył 800-1000 kg. Miał muskularny kark i dość masywny przód ciała. Duże, ostro zakończone rogi rosły na boki i ku przodowi, a ich czarne końce były lekko zawinięte do góry. Samiec tura prawdopodobnie był czarny, a po jego grzbiecie biegła jasna pręga. Na głowie miał coś, co przypominało rudą czuprynkę.

Porównanie zrekonstruowanego wyglądu tura (na górze) i bydła Hecka (na dole). Choć bydło Hecka jest nieco mniejsze, ale równie silne i muskularne jak tury. Jak widać bracia Heck rozminęli się dość mocno z oryginałem.

 

Herman Göring, dowódca Luftwaffe, Łowczy III Rzeszy, od 1940 roku Marszałek III Rzeszy znany był z wystawnego trybu życia, Herman Göring, urządzał tutaj prawdziwe uczty. Przede wszystkim jednak polował. Strzelił tutaj legendarnego byka „Matadora”. Za jego czasów Puszcza była właściwie tylko do dyspozycji Göringa. Polował w niej nawet na dwa dni przed wejściem wojsk radzieckich.

W aranżowaniu wnętrza brał udział sam Goring

Przygotowanie do przyjęcia w Reichsjagerhof

Przyjazd wielkiego łowczego, marszałka Rzeszy i naczelnego dowódcy Luftwaffe do jägerhofu zapowiadał napływ zapasów i wzmocnioną krzAtaninę sług. Gdy pocią „Azja” zatrzymywał się na stacji Tollmingehmten (Tollmingkehmen czyli Tolmingiany,obecnie Czystyje Prudy, miasteczko w południowo – wschodniej części Obwodu Kaliningradzkiego ( Rosja ), niedaleko granicy z Polską, około 25 km od Żytkiejm.), zajeżdżał mercedes z proporczykami i błyskawicznie unosił grubasa ku baśniowej rezydencji, gdzie ogień piekielny huczał w monumentalnym kominku. Oberkelnerzy w białych rękawiczkach rozstawiali kępy świec na długim klasztornym stole, nakrytym wykwintnym obrusem i lśniącym Zytą zastawą stołową; kamerdynerzy ogrzewali wielkie łoże pana domu, ubrane w jedwabie i futra, podczas gdy w zapleczu kuchennym tradycyjny prosiak nadziewany, pieczony na węglu drzewnym, wypacał swój tłuszcz do brytfanny. (źródlo: „ Puszcza Romincka bez granic”, T. Krzywicki).

 

Narada z udziałem Goringa

Oto kilka fotografii z polowań Hermanna Göringa w Rominten. Pełno w nich symboliki faszystowskiej, jakże obco wyglądającej na polowaniu.

Jak już wspomniałem Hermann Göring strzelił, 22 września 1942 r., właśnie w Rominten byka "Matadora", który wówczas był rekordem świata w punktacji CIC. Był to dwudwudziestak o wadze wieńca 11,6 kg., obwód róży 27,7 cm. i długości tyki 113,7 cm.

Kolejny kamień w Puszczy z 1903 r. Fot. R. Simoni

 

Powracamy zatem do cesarskich polowań. Wilhelm II bardzo lubił łowy w prywatnych zwierzyńcach. Podczas polowania w 1885 roku, koło Skierniewic i Lubochni w zaborze rosyjskim, podczas 10 dni ubito około 400 sztuk zwierzyny grubej, głównie dzików i danieli. Wilhelm II polował tam w towarzystwie dwóch monarchów: Rosji i Austro-Węgier: Cara Mikołaja II i Cesarza Franciszka Józefa I.

 

Filmik z polowania Wilhelma II w ogrodzonym zwierzyńcu

 

 

 Przyjazd Cesarza na polowanie - scena z filmiku

Strzał do byka - scena z filmiku

Oglądanie trofeum - scena z filmiku

Polowanie z Carem Mikołajem II w 1910 r.

 

Polowania u Christiana Krafta von Hohenlohe - Oehringen

 

Christian Kraft von Hohenlohe - Oehringen

Christian Kraft, Fürst zu Hohenlohe-Öhringen, Herzog von Ujest (ur. 21 III 1848 -  Öhringen, Niemcy – zm. 14 V 1926, Somogyszob, Węgry, poch. 22 V 1926 w Jaworzynie Spiskiej). Książę niemiecki, generał-major, właściciel rozległych dóbr na Śląsku (wtedy pruskim) i w głębi Węgier oraz w Tatrach (w ich części węgierskiej, potem słowackiej).

Urodzony w 1848 r. książę Chrystian otrzymał staranne wykształcenie - po renomowanej akademii rycerskiej w Legnicy skończył studia prawnicze na uniwersytecie w Bonn. Potem - wzorem ówczesnej młodzieży z arystokratycznych rodzin - przeszedł przez kolejne szczeble kariery wojskowej, której uwieńczeniem był stopień generała, nadany w czasie wojny francusko-pruskiej z lat 1870-1871. Swoistym wyróżnieniem było też przyznanie mu statusu honorowego członka zakonu joannitów.

Zamek w Sławęcicach

Własnością księcia pozostały blisko 42 tys. ha ziemi oraz pakiet większościowy spółki Zakłady Hohenlohe. W 1908 r. jego majątek oszacowano na ponad 150 mln marek.

W Sławięcicach stanął trzypiętrowy pałac w stylu włoskiego baroku otoczony parkiem angielskim z rzadkimi gatunkami drzew i krzewów

Hrabia żył tak, jak lubił (stać go było na to - dop. autora). Urządzał bale i wystawne polowania, a wszyscy znaczący w regionie arystokraci podlizywali mu się i intrygowali za jego plecami. Zielenieli wprost z zazdrości, gdy aż przez dwa lata z rzędu, w grudniu 1901 r. i 1902 r., Cesarz Wilhelm II był gościem honorowym urządzanych z wielką oprawą polowań. Trzeci raz Wilhelm II gościł w Sławięcicach w grudniu 1906 r. Sława urządzanych z rozmachem bankietów dotarła również do Moskwy i skusiła Cara Mikołaja II, który nie omieszkał złożyć wizyty księciu Hohenlohe i napić się sławięcickiej gorzałki.

Po I Wojnie Światowej, aby uniknąć wpłacenia specjalnego podatku, przekazał 15% akcji Hohenlohe Werke A.G. polsko-francuskiej spółce Skarboferm.

W swoich dobrach jaworzyńsko-lendackich, do własnych celów myśliwskich utworzył wielki zwierzyniec, obejmujący prawie całe Tatry Jaworzyńskie tzw.  Zwierzyniec Jaworzyński. W zwierzyńcu tym i na inych swoich terenach tatrzańskich urządzał częste polowania, a także na sąsiednich terenach, na których dzierżawił prawo do polowań, np. w Kiezmarskiej Dolinie.  Sam książę, w ciągu przeszło 40 lat, upolował tysiąc kozic, napędzanych mu pod strzał przez góralskich naganiaczy. W Hawraniej Dolinie upamiętniono to pomnikiem (duża stojąca kamienna płyta) z wykutym przez jurgowskiego górala napisem po polsku: "Najjaśniejszy Książę Christian Kraft Hohenlohe na tem miesci zastrczelił dnia 5ego Septembra 1924 r. tysiącego capa." - pisownia oryginalna. Na swoim terenie tatrzańskim stopniowo ograniczał pasterstwo, zwłaszcza owcze, ale nie zniósł go całkowicie.

 

Christian Kraft von Hohenlohe - Oehringen poluje na terenie Zwierzyńca Jaworzyńskiego

Zwierzyniec Jaworzyński lub zwierzyniec Hohenlohego. Po zakupie dóbr jaworzyńsko-lendackich w 1879 r. Christian Hohenlohe utworzył na ich terenie w swych prywatnych celach myśliwskich wielki zwierzyniec obejmujący prawie całe Tatry Jaworzyńskie (ok. 2000 morgów). Zwierzyniec ten został otoczony wysokim płotem i strzegli go liczni strażnicy, częściowo sprowadzeni z Tyrolu, a przez polskich górali zwani jegrami.

Poza rodzimą fauną (jak kozice, sarny, niedźwiedzie, rysie itd.) Hohenlohe hodował w swym tatrzańskim. zwierzyńcu także zwierzęta sprowadzane, np. jelenie z Kaukazu, Siedmiogrodu i Ameryki, koziorożce z Kaukazu i Alp, żubry z Kaukazu, bizony z Ameryki.

Zwierzyna była w zimie dokarmiana, ale w obrębie zwierzyńca żyła na swobodzie osiągając najwyższe pogłowie w 1912 r. Na ogrodzonym obszarze żyło wtedy ok. 600 kozic, 1200 jeleni, 150 koziorożców, 21 bizonów i żubrów, 30 niedźwiedzi. Po 1912 r., z powodu trudności finansowych, Hohenlohe zmniejszył liczbę strażników i stan zwierzyny, wzmogło się kłusownictwo (m.in. górali podhalańskich), ale liczba zwierzyny była nadal pokaźna. Na terenie tego zwierzyńca Hohenlohe zbudował liczne drogi leśne oraz myśliwskie ścieżki i domki. Urządzał tu często polowania.

Polowanie na niedźwiedzie w Zwierzyńcu Jaworzyńskim

Polowanie w Zwierzyńcu Jaworzyńskim i książę z ubitym bizonem

Hohenlohe zabronił turystom wstępu na ten obszar. Dopiero po licznych protestach turystów w prasie i interwencji węgierskich władz państwowych Hohenlohe zezwolił przechodzić przez zwierzyniec, ale jedynie trzema znakowanymi szlakami: przez Polski Grzebień, Lodową Przełęcz i Przełęcz pod Kopą, natomiast gospodę w Jaworzynie Spiskiej i Schronisko Salamona na Polanie pod Wysoką zamknął dla turystów. Na poruszanie się poza owymi dozwolonymi szlakami w celach taterniczych  czy naukowych trzeba było uzyskać od dyrektora dóbr w Jaworzynie Spiskiej specjalne pozwolenie (z Polaków otrzymał je bodaj jedynie Walery Goetel, geolog i taternik), ale polscy taternicy o to przeważnie nawet się nie starali, tylko unikali strażników. Po śmierci Hohenlohego w 1926 r. jego dobra tatrzańskie odziedziczył jego bratanek, książę August Hohenlohe, który w 1936 r. sprzedał dobra jaworzyńsko-lendackie (z owym zwierzyńcem) państwu czechosłowackiemu.

Christian Kraft z żoną Otylią  Lubraniec - Dąmbską z domu Brauns

Jak donosił „Łowiec Wielkopolski”, w trakcie jednego z polowań w śląskich Sławęcicach Cesarz strzelił w trakcie sześciogodzinnego polowania 1001 sztuk zwierzyny. Cesarz przyjeżdżał do Sławięcic na polowania trzykrotnie. Był tam 10 grudnia 1901 roku, 3 grudnia 1902 r. i jeden raz w 1906 r. Okoliczne lasy, pełne zwierzyny, słynne były na całą Europę.

 

Ostatnio na portalu lokalna24.pl znalazłem fragment tekstu podpisanego inicjałami AR dotyczącego wizyt Wilhelma II w Sławęcicach. Link do portalu przesłał mi Pan Tomasz Krawczyk. Oto fragment tego artykułu "(...) w 1897 roku posiadłość Sławięcice, obejmująca w owym czasie 41587 hektarów gruntów ornych, łąk i lasów, odziedziczył Christian Kraft von Hohenlohe-Oehringen. Jako najstarszy syn księcia Hugona zu Hohenlohe-Öhringen i Pauliny von Fürstenberg, ukończył akademię rycerską w Legnicy, a później studiował prawo w Bonn. Walczył w wojnie z Francją w latach 1870/1871 i awansował na stopień generała-majora w kawalerii. Został też honorowym kawalerem w zakonie joannitów. Za czasów rządów Christiana Sławięcice stały się centrum rolniczym i leśniczym na Górnym Śląsku. Okoliczne lasy kusiły największych myśliwych w państwie pruskim. Dzięki staraniom Krafta odżyły przyjazne stosunki rodu Hohenlohe-Oehringen z dworem cesarskim. Wcześniej, przez blisko sto lat, były one dość oziębłe po niepowodzeniach militarnych Friedricha Augusta von Hohenlohe-Oehringen podczas walk z wojskami napoleońskimi w latach 1806-1807. Na zaproszenie księcia Christiana Sławięcice trzykrotnie odwiedził Cesarz Wilhelm II Hohenzollern. Gościł on w posiadłości w grudniu 1901 oraz 1902 roku, a także cztery lata później w 1906 r. Król Prus nie tylko odpoczywał i bawił się na zamku, ale jako rasowy myśliwy, uczestniczył w specjalnie organizowanych dla niego polowaniach – głównie na jelenie. Przyjazdy Wilhelma do Sławięcic zawsze miały doniosła oprawę. Cesarz przyjeżdżał tu specjalnym pociągiem. Na stacji witał go książę Kraft odświętnie ubrany w mundur gwardzisty pułku ułanów. Towarzyszyli mu bracia – Hans wystrojony w mundur badeńskiego oficera artylerii oraz Max w stroju gwardzisty pułku ułanów. Trzykilometrowemu przejazdowi ze stacji kolejowej do posiadłości towarzyszył szpaler zapalonych pochodni w rękach żołnierzy i członków organizacji kombatanckich. Na pewno było to widowiskowe powitanie znakomitego gościa. W bankiecie powitalnym, odbywającym się w pałacu, uczestniczyli przedstawiciele największych i najbogatszych śląskich rodów – Solm-Baruth, Donnersmark, Lichnowski, Welczek, a także przedstawiciele administracji państwowej i znaczniejsi duchowni".

Sławęcice 1902 r. Wizyta Wilhelma II u Christiana Kraft von Hohenlohe - Oehringen (żródło: Tomasz Krawczyk)

Łowiec Polski - 1902 r.

Z końcem XIX stulecia stworzono zasady racjonalnej gospodarki leśnej, w celu ograniczenia dewastacji i nadmiernej eksploatacji. Właścicielami tych lasów były dwa najzamożniejsze rody górnośląskie. Obszar leśny w obrębie gmin Świerklaniec, Tarnowskie Góry i Miasteczko stanowił własność księcia Henckel von Donnersmarck ze Świerklańca, zaś lasy dzisiejszej gminy Tworóg, Kalety aż po Koszęcin, Boronów i Woźniki, należały do przedstawicieli rodu Hohenlohe ze Sławięcic i Koszęcina. Lasy te obfitowały w dziką zwierzynę, toteż odbywały się tu wielkie polowania.

Częstym gościem śląskich magnatów był Cesarz Wilhelm II. Wielokrotnie uczestniczył w polowaniach u księcia Hohenlohe w Sławięcicach, u księcia Hochberga w Pszczynie, hrabiego Renarda w Strzelcach czy hrabiego Thiele-Wincklera w Mosznej. Kilkakrotnie gościł także w Świerklańcu. Szczególnie rozpisywano się o cesarskim polowaniu w 1904 r.

 

Cesarz przybył 26 listopada specjalnym pociągiem do Radzionkowa, a następnie udał się do Świerklańca. W dniu następnym odbyło się polowanie w lasach między Świerklańcem a Miasteczkiem Śląskim. Jeśli wierzyć ówczesnej prasie, Cesarz zastrzelił 945 sztuk zwierzyny!

 

Skoro Cesarz upodobał sobie polowania w górnośląskich lasach, należało wykazywać troskę o pogłowie zwierzyny. Niestety, wielkim zmartwieniem właścicieli lasów była plaga kłusownictwa. We włościach Donnersmarcków, za zabicie kłusownika leśniczy otrzymywał premię w wysokości 10 marek. W równie bezwzględny sposób rozprawiano się z kłusownikami w dobrach księcia Hohenlohe. Mimo to, szczególną sławę zyskał sobie kłusownik z Tworoga, Karol Sobczyk zwany Rabsikiem. Znakomity strzelec, doskonale obeznany w terenie, szczęśliwie uchodził kolejnym obławom. Zarząd Dóbr Książęcych w Koszęcinie, wyznaczył nagrodę w wysokości 500 marek za ujęcie Sobczyka. W styczniu 1895 r. z powodu silnych mrozów Sobczyk szukał schronienia u znajomego gospodarza w Nowej Wsi, ten jednak skuszony nagrodą zadenuncjował go.

Nocą 20 stycznia żandarm Fieber z Tworoga, wraz z kilkoma miejscowymi leśnikami zorganizował obławę. Otoczyli dom, wzywając Sobczyka do poddania się. Ten jednak ani myślał kapitulować. Z okna poddasza padły dwa celne strzały. Na miejscu zginęli żandarm Fieber i leśnik Broll. Pozostali uczestnicy obławy uciekli, a Sobczyk jak zwykle zapadł się pod ziemię. Nie na długo wprawdzie, w marcu zastrzelił donosiciela. Sprawa stała się niesłychanie głośna. Cała prasa w cesarstwie rozpisywała się o wydarzeniach w Nowej Wsi. Sędzia sądu krajowego w Bytomiu rozesłał list gończy, książe Karl Gottfried zu Hohenlohe Ingelfingen wyznaczył za ujęcie zabójcy niewiarygodną nagrodę - 5 tysięcy marek!

 

Próba ucieczki do Rosji nie powiodła się. Sobczyka ujęto i wyrokiem sądu w Bytomiu ścięto 8 stycznia 1896r. na dziedzińcu bytomskiego więzienia. Ale na tym nie koniec. Czas jakiś po śmierci Sobczyka, sprawą zajął się kontrwywiad wojskowy. Z raportu sporządzonego na podstawie przesłuchań uczestników wydarzeń w Nowej Wsi wynikało , że strzały oddane przez Sobczyka nastąpiły w bardzo krótkim odstępie czasu. Siła rażenia pocisków była tak duża, że przeszły na wylot ciał ofiar. Pocisków nie odnaleziono . Wiele zatem wskazywało, że kłusownik strzelał z karabinu wojskowego. W czasie śledztwa Sobczyk nie wydał nikogo, ani też nie wskazał miejsca ukrycia broni. W tym okresie armia niemiecka wyposażona była w doskonałe, powtarzalne karabiny kalibru 7,92 mm, konstrukcji niemieckich inżynierów Wilhelma i Paula Mauserów. Karabiny te cieszyły się znakomitą opinią, nic zatem dziwnego, że zamawiały je różne armie. W 1893 roku Hiszpania, zagrożona w swych koloniach ekspansją Stanów Zjednoczonych, przystąpiła do generalnej modernizacji sił zbrojnych. Broń strzelecką i artylerię zamówiono w Niemczech. Na potrzeby hiszpańskie opracowano nowy, udoskonalony karabin (Mauser wz 1893) z pięcionabojowym magazynkiem. Całej tej transakcji patronował międzynarodowy handlarz bronią i aferzysta Bazyli Zacharow. I jak to zwykle z Zacharowem bywało, nie obeszło się bez skandalu.

 

Pewna część karabinów po prostu nie dotarła do Hiszpanii. Wywiad niemiecki od razu powiązał ten fakt z informacjami strony rosyjskiej, iż z Niemiec, a zwłaszcza przez śląską granicę dociera broń dla rosyjskich organizacji rewolucyjnych oraz do polskich ugrupowań niepodległościowych. Rosjanie interweniowali zresztą nie po raz pierwszy. W czasie powstania styczniowego w 1863 r.  wręcz żądali uszczelnienia granicy, zwłaszcza na odcinku rzeki Brynicy, gdyż przenikali tam ochotnicy, broń i zaopatrzenie dla oddziałów powstańczych. O fakcie, że mieszkańcy przygranicznych wiosek Bibieli i Brynicy trudnili się przemytem, władze niemieckie wiedziały doskonale. Jednak śledztwo nie zdołało ustalić, by ktokolwiek z mieszkańców organizował poważną kontrabandę. Najwyżej mogli służyć za odpowiednim wynagrodzeniem, jako przewodnicy. Nie ustalono też, czy Sobczyk miał powiązania z przemytnikami i czy rzeczywiście posiadał karabin Mauser wz 1893. Tę tajemnicę zabrał ze sobą do grobu. (źródło: Weronika Silczak).

 

Polowania Wilhelma II u śląskich magnatów von Donnersmarck

 

Najznakomitsze rody Niemiec usilnie starały się o możliwość zaproszenia tak znakomitego gościa do swoich posiadłości. Taka wizyta niebywale podnosiła prestiż pałacu, w którym władca raczył przybywać i gospodarza, który go gościł. Przy okazji zaś była okazją do zebrania grona największych osobistości danej prowincji i, być może, zyskania przychylności Cesarza dla planowanych interesów.
 
Dynamicznie rozwijający się przemysł na Śląsku wywindował w drugiej połowie XIX wieku tę prowincję do miana jednego z centrów gospodarczych Niemiec. Tutejsi magnaci przemysłowi  majątkiem wkrótce zaczęli dościgać największe pruskie rody szlacheckie, jednak stara arystokracja wciąż lekceważącym okiem patrzyła na „nowobogackich prowincjuszy”. Ci nie odpuszczali, starając się zadomowić w najlepszych salonach Berlina. Najpotężniejsi magnaci wymogli w końcu na samym Cesarzu, aby raczył odwiedzić ich śląskie posiadłości. Wilhelm II gościł więc u Hohbergów w Pszczynie, Henckel-Donnersmarcków w Świerklańcu, Renardów w Strzelcach Opolskich, czy Franken-Sierstorpfów w Żyrowej. Najbardziej upodobał sobie jednak polowania u hrabiego Franza Huberta von Thiele-Wincklera w Mosznej, gdzie przebywał aż cztery razy w latach 1901–1912.

 

Panami ziem wokół Bytomia i Tarnowskich Gór zostali w pierwszej połowie XVII w. przedstawiciele rodu Henckel von Donnersmarck. Bogactwa naturalne i umiejętne nimi zarządzanie sprawiły, że Donnersmarckowie stali się magnatami przemysłowymi. Zaliczani do grona najbogatszych rodzin Europy, Donnersmarckowie inwestowali swój kapitał w różne dochodowe przedsięwzięcia na całym kontynencie. Świerklaniec i Nakło pozostawały w ich rękach aż do 1945 r.

Zamek w Reptach zwany Starym Zamkiem

Właścicielem Rept był Karol Łazarz Henckel von Donnersmarck (1772-1864), baron i hrabia cesarstwa niemieckiego, który postanowił przekształcić cały teren Rept w Tier Garten (zwierzyniec) przeznaczony do polowań. Dookoła lasu postawiono mur z kamienia wapiennego. W 1840 roku na wschodnim krańcu zbudowano zameczek myśliwski (Jagdschloss). Środkową część lasu wycięto, aby ułatwić polowania.

Zameczek myśliwski (Jagdschloss)

Z inicjatywy syna Karola Łazarza, Guidona, w centralnej części założenia wybudowano w latach 1893–1898 nowy, okazały pałac w stylu neorenesansu niemieckiego, zwierzyniec natomiast przekształcony został w park w stylu angielskim. Autorem projektu był bawarski architekt Gabriel von Seidl, pod którego kierunkiem w tym samym czasie powstał budynek Bawarskiego Muzeum Narodowego w Monachium.

W maju 1895 roku rozpoczęła się budowa usytuowanej na północ od pałacu masztalni. Prowadzonymi przy niej pracami kierował architekt Adolf Seiffhart, również pochodzący z Monachium.

Masztalnia

Park w stylu angielskim założony wokół pałacu. Na początku XX wieku pałac został rozbudowany od południowego zachodu. Powstała duża sala balowa, nad której wnętrzem prace trwały do 1910 roku. Wykonawcą była założona w 1867 roku firma Martina Kimbla z Wrocławia.

Wnętrze gabinetu książęcego w pałacu w Reptach - fotografia z ok. 1908 roku

Po śmierci Guidona w 1916 roku pałac odziedziczył jego młodszy syn, Kraft. W 1922 roku wytyczono nową granicę niemiecko-polską, która przebiegała obrzeżami repeckiego parku. Znalazł się on wraz z pałacem po stronie polskiej.

W czasie II Wojny Światowej w pałacu urządzono lazaret dla żołnierzy Wehrmachtu. W 1945 roku, pod koniec wojny, pałac został spalony, a przez kolejne lata ulegał dewastacji i niszczeniu przez warunki atmosferyczne. Mimo ekspertyz wskazujących ruiny jako nadające się do odbudowania oraz sporządzenia planów odbudowy, 3 czerwca 1966 roku pozostałości pałacu zostały wysadzone w powietrze.

Polowanie w Reptach z udziałem Wilhelma II

Guido Henckel von Donnersmarck

Fascynująca jest historia rodu ale też historia wielkiej miłości Guido Henckela von Donnersmarck i budowy w Świerklańcu „Małego Wersalu”. (źródło: Dariusz Pietrucha "Mały Wersal" w Świerklańcu).

 

Femme fatale paryskich salonów

W latach 50. XIX w. Guido Henckel von Donnersmarck przebywał w Paryżu. Tam poznał markizę Blanche de Paiva. Urodziła się w 1819 r. w Moskwie w rodzinie ubogiego, żydowskiego krawca jako Esther (wg. innych źródeł Teresa Paulina) Lachmann. Tak naprawdę nazywała się Teresa Paulina Blanche Lachmann i prawdopodobnie pochodziła ze Śląska. Urodziła się w 1819 r. w żydowskiej rodzinie. Niektórzy twierdzą, że w Nysie. Historia jej życia to prawdziwa esencja Europy w czasach ponapoleońskich. Co na jej temat jest prawdą, a co wymysłem plotkarzy tamtych czasów lub nawet jej samej, nie wiadomo. Była jedną z tych kobiet, które lubią wymyślać legendy na własny temat. Wiadomo, że była niezwykle piękną dziewczyną, która żyjąc w biedzie, marzyła o sławie i bogactwie. Podobno jej ojcem był Natan Lachmann, krawiec, który w poszukiwaniu lepszego życia wyjechał z rodziną z Nysy do Wrocławia. Gdy nie odnalazł tam tego, czego szukał, rodzina wróciła do Nysy.

Markiza La Paiva

Teresa, wówczas 16 latka, zasmakowała jednak życia w wielkim mieście, rychło więc uciekła do Wrocławia. Związała się z młodym czeladnikiem krawieckim, i wspólnie podjęli decyzję o wyjeździe do Moskwy. Jej partner znalazł zatrudnienie w zakładzie krawieckim niejakiego Vilaina (lub Villoinga). Po jakimś czasie Vilain "odbił" swojemu pracownikowi dziewczynę i w 1836 r. ożenił się z Teresą. Wkrótce urodził im się syn. Niebawem Teresa poznaje koncertującego w Moskwie austriackiego pianistę Henri Herza. Romans przerywa jego wyjazd do Francji. Rychło wyjeżdża tam i Teresa. Bynajmniej nie do niego. Zamieszkuje w Paryżu, krótko w Ems, by znowu powrócić do stolicy Francji. Czerpie z życia pełnymi garściami. Po jakimś czasie spotyka Herza i ponownie się z nim związuje. Dzięki jego funduszom otwiera salon, w którym pojawia się ówczesna śmietanka artystyczna i intelektualna Paryża, m.in. pisarz Theophil Gautier, Ryszard Wagner, czy nawet Julius Verne.

     

Blanche de Paiva

Tadeusz Boy-Żeleński pisał: są dziś tylko dwa salony (w Paryżu), w których bywa literatura: salon księżniczki Matyldy i salon pani Païva.

Wzbudzała zachwyt u jednych, innych szokowała. Osoba ponad przeciętna, władająca kilkoma językami, błyskotliwa, doskonale grająca na fortepianie.  Potrafiąca prowadzić konwersacje zarówno na temat sztuki jak i polityki. Słowem: doskonała towarzyszka. Według Dzienników braci Edmonda i Jules’a Goncourtów była najsłynniejszą kurtyzaną swoich czasów. Obdarzona niezwykłą urodą, z burzą rudych loków bardzo szybko zwróciła na siebie uwagę we francuskiej stolicy.

Goście są oczarowani niezwykłą urodą gospodyni. W tym czasie Herz koncertuje w Ameryce zdobywając coraz większą popularność. Nieobecność pianisty wykorzystuje jego rodzina. Oskarżając Teresę o trwonienie majątku Hertza, wyrzuca ją z domu. Pozbawiona środków do życia, znajduje zatrudnienie u niejakiego Girardino. Tam zwraca na nią uwagę Charles Worth, znany projektant strojów, który angażuje ją jako modelkę. Ma nie tylko prezentować stroje szyte dla dam z innego, bogatego świata - dla Teresy nieosiągalnego - ma zachęcić je do ich kupna. Kolejną szansą w jej życiu staje się brytyjski lord Edward Stanley, który ściągnął ją do Londynu. Na krótko jednak.

Wraca do Paryża z kolejnym mężczyzną, księciem Gramont Antoine Agenorem i znacznym majątkiem. Zakupuje rezydencję na Placu Saint Georges, która staje się miejscem spotkań elity paryskiej. W 1849 r. umiera jej mąż Vilain. Podczas kolejnej wyprawy, w Baden-Baden, poznaje portugalskiego arystokratę markiza Albino Francesco de Paiva. Mąż jednak nie cieszył się zbytnimi względami u małżonki. Po dwóch latach markiz wrócił do Portugalii, a żona płaciła mu 200 dolarów miesięcznie na pocieszenie.

 

Historię można by już uznać za zakończoną. Biedna dziewczyna znalazła księcia z bajki i stała się bogatą księżniczką. W tym momencie następuje gwałtowny zwrot akcji. Na scenę wkracza młody i przystojny hrabia. Milioner, najbogatszy człowiek ówczesnej Europy - Guido Henckel von Donnersmarck. Guido oszalał na punkcie Blanche. Była od niego o 11 lat starsza. Hrabia zakochał się i od razu poprosił ją o rękę. "Nie mogę ci jej dać" – odpowiedziała podobno markiza. "Byłam mężatką trzykrotnie". "Nie szkodzi, poczekam" – podobno brzmiała odpowiedź hrabiego.

 

Zakochany w markizie, zaproponował jej małżeństwo, jednak było ono niemożliwe aż do sierpnia 1871, kiedy to Therese Blanche i Albino Francesco de Paiva Araujo uzyskali rozwód. 28 października tego samego roku markiza wzięła ślub z Guido Henckel von Donnersmarck. Markiz Albino de Paiva nie potrafił się z tym pogodzić i 9 listopada 1872 roku zastrzelił się w Paryżu.

Guido Jerzy Fryderyk Erdmann Henryk Adalbert Henckel von Donnersmarck auf Gföhl und Vesendorf (ur. 10 sierpnia 1830 r. we Wrocławiu, zm. 19 grudnia 1916 r. wBerlinie) — górnośląski hrabia węgierskiego pochodzenia, 13. Wolny Pan Stanowy Bytomia, potentat przemysłowy, od 1901 pruski książę.

Jeszcze przed ślubem wybudował dla niej w Paryżu pałac przy Avenue des Champs-Èlysées, zatrudniając do tego słynnego architekta Pierre Manguina.  Po czasie przenieśli się do zakupionego przez Guido zamku Pontchartrain (niedaleko Rambouillet), gdzie zjeżdżała się arystokratyczna i artystyczna elita. Była to jedna z najwspanialszych posiadłości we Francji (pałac miał tyle okien ile dni w roku) oraz na jego zlecenie wybudowano ekskluzywny dom przy Polach Elizejskich (pod nr 25) w Paryżu. Pałac wzbudzał wielkie emocje w ówczesnym świecie. Do jego budowy oraz wykończenia zatrudniono najlepszych mistrzów swojej epoki. Nie oszczędzano na niczym. W pałacu znajdowały się wspaniałe schody, których każdy stopień był wykonany z malachitu wartego 20 tys. funtów. Łóżko w sypialni kosztowało 100 tys. franków. Markiza kazała w łazienkach zamontować 3 kurki: na ciepłą i zimną wodę oraz na szampana, w którym uwielbiała się kąpać. Kurki wykonane były ze złota ozdobionego drogimi kamieniami.

Pierwsza z prawej Blanche

Ponownie otworzyła towarzyski salon w Paryżu zapraszając najświetniejsze osobistości ze świata polityki i sztuki (gościem był m.in. francuski minister wojny Leon Gambetta). Liczyła, iż w ten sposób załagodzi narastającą wrogość wobec Guido i doprowadzi do pogodzenia się Francuzów z Niemcami. Była jednak żoną znienawidzonego Guido, a jemu Francja nie chciała wybaczyć. Ostatnią próbą Blanche była chęć doprowadzenia do spotkania Gambetty z Bismarckiem.

Liczyła, że dwaj tak ważni politycy będą w stanie coś zmienić we wzajemnych francusko-pruskich stosunkach. Do spotkania nie doszło, gdyż zrezygnował Gambetta. Dla Francuzów Guido stawał się persona non grata. Ostatecznie zasugerowano mu, by wyjechał z Paryża. I tak też się stało. Przeprowadzili się na Śląsk do posiadłości hrabiego w Świerklańcu. W 1870 roku, Guido wywiózł La Paivę do Świerklańca, bojąc się o jej życie (była przez Francuzów posądzana o szpiegostwo). Przeżyła z nim 28 lat, w tym 13 lat w związku małżeńskim, aż do śmierci.

 

"Mały Wersal"

Górny Śląsk nie przypominał Paryża, a Świerklaniec był miejscem cichym i spokojnym. Kamienny XIII-wieczny zamek, w którym zamieszkali, nie gwarantował paryskich warunków do jakich Blanche miała okazję przywyknąć. Wokół podmokły teren powodujący reumatyzm i wszechobecne komary. Pokochała jednak to miejsce, choć zapewne zdarzało się jej narzekać na nudę. Wówczas zakochany w swojej żonie Guido podejmuje karkołomną decyzję. Na tyłach Starego Zamku (niem. Alte Schloss) postanawia wybudować dla niej nowy, wspaniały pałac (niem. Neue Schloss) w stylu Ludwika XIII zwany "Małym Wersalem".

Stary zamek w Świerklańcu

Nowy zamek tzw. Mały Wersal

Mały Wersal

 

Od tego pomysłu nie odwiódł go nawet podmokły teren. Kazał go…osuszyć. Wbito więc w ziemię 2 tys. dębowych pali, każdy o długości 10 m. Projekt pałacu nawiązywał do Wersalu (choć niektóre źródła mówią że miał być kopią nieistniejącego dziś pałacu Tuileries w Paryżu).

Zaprojektował go wybitny francuski architekt Hector Lefuel (1810-1880), nadworny architekt Napoleona III, jeden z twórców Luwru. Sława cesarskiego architekta przyniosła mu zlecenie budowy pałacu w Świerklańcu. Do fazy projektowania przystąpił jeszcze w 1868 roku, czyli przed wybuchem wojny francusko-pruskiej. Budowa została zakończona w 1876 roku. Podstawowym środkiem wyrazu zewnętrznej elewacji świerklanieckiego pałacu, stało się zastosowanie dwubarwnego wątku muru, w którym czerwona cegła lica ścian kontrastowała z bielą obramowań narożników i okiennych otworów. W projekcie Lefuel zastosował różnorodność kształtów pałacu.

Efekt dynamizmu osiągnięto przez sylwetkę dachu i brył kształtujących fasady, które symetrycznie cofały się i występowały w formie ryzalitów. Świerklaniecki pałac został zaprojektowany jako kompleks składający się z korpusu głównego z ryzalitem środkowym, przekrytym wypiętrzonym do góry dachem. Każdy z członów kompleksu odznaczał się wyrafinowanymi proporcjami, wyeksponowanymi dodatkowo za pomocą tarasu, idealnie wpisującego pałac w jego parkowe otoczenie. Całość budowli była utrzymana w stylu francuskiego neorenesansu. Korpus budowli na osi północ-południe miał 92 m długości. W narożach pałacu, od strony ogrodu, wzniesiono dwa kolejne ryzality, a od strony podjazdu dwa płytkie skrzydła z alkierzami, które tworzyły wewnętrzny dziedziniec.

Dowód miłości Guida do Blanche - Nowy Pałac (Neue Schloss) zwany Małym Wersalem - rekonstrukcja. Źródło A. Kuzio-Podrucki, M. Ogiński, Rezydencje śląskiej szlachty. Bytom, Piekary Śląskie, powiat lubliniecki.jpg

Niestety, do dzisiaj udało się odnaleźć iewiele fotografii wnętrz pałacu. Istniała tam m.in. Sala Czerwona udekorowana dziełami znanych malarzy, ale najbardziej reprezentacyjna była trzyczęściowa sala balowa z emporami, gobelinami, mozaikami i okładzinami z malachitu. W pałacu znajdowały się 34 bogato wyposażone komnaty, 6 odrębnych apartamentów z ekskluzywnymi łazienkami (złocona armatura, włoskie i hiszpańskie kafelki, marmurowe okładziny i kryształowe lustra), nowoczesne systemy ogrzewania i wentylacji. Pałacowa biblioteka słynęła z dzieł wybitnych autorów, m.in. Droysen, Schlosser, Goethe i Schiller. Urządzeniem wystroju wnętrz w Neue Schloss zajmowała się francuska firma Dom Christofle.

Ich dziełem jest m.in. wielki kominek z postacią Diany, autorstwa rzeźbiarza Ernesta Eugéne’a Hiolle’go, a także balustrada z pełnoplastyczną rzeźbą pawia z żelaza i złoconego brązu. Pracowali tu również wybitni francuscy artyści. Niestety nie ocalało żadne zdjęcie ich dzieł, a elementy pałacowego wyposażenia zostały rozkradzione w trakcie wojny lub zaraz po niej.

Gabinet księcia Guido Henckel von Donnersmarck w Świerklanieckim pałacu

Salon Myśliwski w Małym Wersalu

Duży Salon w pałacu w Świerklańcu

Korytarz pałacowy

Pałac zachwycał. Wokół niego powstał wspaniały park i dziedziniec bogato i gustownie zdobiony. Obok sporych rozmiarów staw z wysepką na środku. Na pałacowym dziedzińcu umieszczono cztery rzeźby autorstwa Emmanuela Fremieta. Wykonane na zlecenie Guido rzeźby są dowodem zafascynowania tematyką zwierząt i imponują dynamizmem ukazania swoich postaci.

Na uwagę zasługuje fakt, iż świerklaniecki park jest jedynym miejscem skupiającym tak wiele rzeźb tego sławnego francuskiego rzeźbiarza. Jego dzieła znajdują się tam do dzisiaj, choć niewiele osób zdaje sobie sprawę, kto jest ich twórcą. W centralnym miejscu dziedzińca stoi fontanna będąca kopią paryskiej z Obserwatorium Astronomicznego

Częstym gościem w Świerklańcu był Cesarz Wilhelm II (w 1900, 1904, 1906 i 1910 r.), który co prawda nie przepadał za Guido, jednakże ten był bardzo poważany w kręgach politycznych cesarstwa. Guido stał się prawdziwym śląskim potentatem przemysłowym. Był właścicielem hut "Donnersmarck" (Zabrze), "Bethlen-Falva" i "Deutschland" (Świętochłowice), huty cynku "Guidotto" w Chwałowicach, kopalń "Schlesien" (Chropaczów), "Donnersmarck" (Chwałowice), "Karsten-Centrum" (Bytom), "Andaluzja" (Piekary Śląskie) i fabryki celulozy w Kaletach. Był także założycielem pierwszej na Śląsku spółki akcyjnej "Śląskie Kopalnie i Cynkownie" z siedzibą w Lipinach. Wsparł finansowo budowę katolickich kościołów w Reptach, Mikulczycach, Wieszowej, Kamieniu, Starych Tarnowicach, Świerklańcu, Zabrzu i Tarnowskich Górach, choć sam był protestantem. 2,5 miliona marek przeznaczył na istniejącą do dzisiaj fundację "Fürst-Donnersmarck-Stiftung" wspierającą edukację jego urzędników, pracowników oraz ich dzieci. Był szanowany i podziwiany. Miał swoje rezydencje w Paryżu, Berlinie, Rottach-Egern, Reptach oraz Świerklańcu, gdzie był piastowski zamek i nowy pałac zwany „Małym Wersalem”.

Biała dama ze Świerklańca

Blanche Henckel von Donnersmarck

Ogromną miłośniczką wspaniałych klejnotów była markiza de Paiva, pierwsza żona Guido Henckel von Donnersmarck. Zaopatrywała się w biżuterię w założonej w 1780 r. firmie jubilerskiej Chaumet, zlokalizowanej w Paryżu na placu Vendome pod nr 12. Klientami tej firmy były koronowane głowy z całej Europy. Znany jest piękny diadem wykonany w firmie Chaumet dla markizy de Paiva. Jednak zdecydowana większość znanych, należących do Niej klejnotów pochodzi z firmy jubilerskiej Boucheron.  Co ciekawe, zachowały się w archiwach firmy zapiski świadczące o poszczególnych transakcjach. W okresie między 1878 a 1883 r. markiza de Paiva 30 razy odwiedziła jubilera, zamawiając wspaniałe klejnoty. W archiwach zachował się zapis o jej wizycie w dniu 27 października 1882 r., kiedy to zakupiła: 1 perłę za 60 000 franków, 2 szmaragdy 144 karatowe za 14 256 franków, 1 szmaragd 59 karatowy za 4 974 franków, 2 rubiny 10 karatowe  za 17 540 franków, dwa  inne rubiny 12 karatowe za 8 050 franków,  1 szafir 43 karatowy za  23 000 franków i 23 perły za 30 107 franków. Markiza wydała tego dnia 157 957 złotych franków. W wymienionych wyżej latach Markiza de Paiva – hrabina Donnersmarck wydawała rocznie u Buocherona 100 000 franków na swoją biżuterię. Jednym z ważniejszych zakupów była wspaniała obręcz zawierająca kilkaset diamentów, zaprezentowana w 1878 r. na Światowej Wystawie. Ostatnia wizyta u Boucherona miała miejsce 14 marca 1883 roku, podczas której markiza oświadczyła, że za kilka tygodni wyjeżdżają do Świerklańca i już tutaj nie wrócą, a podróż jest długa i  jej biżuteria potrzebuje największego komfortu. Frederic Boucheron bez dyskusji zaoferował wykonanie trzech pudeł z narożnikami stalowymi i zamkami, jednego na biżuterię z pereł, drugiego na diamenty i trzeciego na pozostałe klejnoty z szafirów, rubinów i szmaragdów. Ponadto wykonał torbę z marokańskiej skóry na skrzynki z biżuterią. I z tym cennym skarbem markiza udała się na stałe na Śląsk, do swojej pięknej posiadłości w Świerklańcu, wybudowanej dla niej przez jej męża hrabiego (późniejszego księcia) Guido Henckel von Donnersmarck. Większość biżuterii po śmierci markizy otrzymała druga żona księcia – Katarzyna Slepcov, a później ich spadkobiercy. Przez wiele lat ten wspaniały skarb pozostawał w ukryciu,  w ostatnich latach w najlepszych domach aukcyjnych pojawiają się elementy biżuterii Paivy i osiągają zawrotne ceny.

Słynna tiara (diadem) Blanche

Przepiękny pałac w Świerklańcu, otoczony parkiem stanowił nową siedzibę rodu Donnersmarck. Stał się miejscem spotkań towarzyskich. Niestety, wilgotny klimat Świerklańca nie służył Blance. Chorowała na reumatyzm, a to z kolei spowodowało kłopoty z sercem. Zmarła jednak na skutek wypadku w 1884 roku. Podczas konnej przejażdżki szal zaplątał się w gałęzie drzew i udusił ją. Została pochowana w rodzinnym mauzoleum Donnersmarcków w Świerklańcu. Jednak zanim to nastąpiło Guido Henckel von Donnersmarck, nie mogąc pogodzić się ze śmiercią ukochanej żony, zakonserwował (podobno) jej zwłoki i umieścił w jednej z komnat. Dopiero jego druga żona Katarzyna Slepcov kazała przenieść zwłoki do mauzoleum.

Stare Mauzoleum Donnersmarcków - ostatnią pochowaną tam osobą była markiza de Paiva czyli Blanka Donnersmarck - ukochana pierwsza żona późniejszego księcia Guido

Niestety, w 1945 roku mauzoleum zostało splądrowane, doczesne szczątki markizy okrutnie sprofanowano. Rozrzucone wokół mauzoleum kości zostały skrupulatnie pozbierane przez księdza ze Świerklańca i powtórnie pochowane na starym cmentarzu ewangelickim w lesie na granicy Świerklańca i Chechła. Cmentarz ten jest aktualnie haniebnie zaniedbany i nie wiadomo gdzie spoczywają „resztki” tej przewspaniałej kobiety.

O śmierci markizy de Paiva, żony hrabiego Guido Henckel von Donnersmarck donosiły gazety na całym świecie. Już 24 stycznia 1884 roku w Paryżu "La vie parisienne" doniosła, że „księżna Donnersmarck (to błąd autorów – zmarła jako Hrabina - zanim jej mąż w 1901 roku otrzymał tytuł Księcia), znana bardziej jako markiza de Paiva zmarła w rezydencji Neudeck (Świerklaniec) we wtorek wieczorem, o godzinie 16:00". W obszernym artykule przypomniano życiorys zmarłej. Świerklaniec zapisał się na stałe w historii XIX wieku. Blanche Henckel von Donnersmarck zmarła w 1884 roku, mając ok. 67 lat. Nie ma już dzisiaj śladu po niej. Miejsce, gdzie spoczęło ciało Blanche też już nie istnieje. Zmarła w  1884 roku, nie zostawiając Guidonowi potomstwa. W 1885 roku Rosalie Coleman (z d. Pareut, 1835–1915) urodziła mu nieślubnego syna - Oda Deodatusa I (1885-1926).

Podobno w 1945 r. zmumifikowane zwłoki markizy de Paiva (Guido po jej śmierci nakazał mumifikację) wywleczono z krypty i oparto o uszkodzoną kratę broniącą wejścia. Wokół walały się drobne przedmioty, kiedyś należące do niej. Potem jej resztki rozwleczono po parku, a ktoś z litości zakopał gdzieś to, co z niej pozostało. Ale pamięć o tej niecodziennej kobiecie przetrwała. Narodziły się też legendy o "Białej damie ze Świerklańca". Podobno Blanche była pierwowzorem dla postaci Nany w powieści Emila Zoli, a także panny Mimi w "Cyganerii" Pucciniego. Jej portret malował sam Eugene Delacroix czy też Franz von Lenbach. Hrabina Blanche Henckel von Donnesmarck była również wielbicielką klejnotów, na które nie szczędziła pieniędzy. 27 października 1882 r. zakupiła klejnoty za sumę 157 957 franków w złocie. W jej szkatule znajdowała się biżuteria należąca niegdyś do koronowanych głów. W dniu ślubu z hrabią miała na sobie diamentowe kolczyki, kosztujące łącznie 300 tys. dolarów.

 

Po śmierci markizy de Paiva Guido Henckel von Donnersmarck ożenił się ponownie w 1887 r. Jego wybranką została   Katarzyna Slepcow.

Guido ponownie się ożenił. Drugą żoną (1887) była Katarzyna Slepcow (1862-1929), pochodząca z Rosji szlachcianka, z którą miał dwóch synów. Guidotto (1888-1959) był 2. księciem von Donnersmarck, a hrabia Kraft (1890-1977) 16. wolnym panem stanowym Bytomia.

 

Z lewej hrabia Kraft, z prawej książę Guidotto - ostatni właściciel Świerklańca

Hrabia Kraft Henckel von Donnersmarck (ur. 12 marca 1890 r., zm. 1 września 1977 r.) – ostatni pan Rept i Starych Tarnowic, najstarszych dzielnic dzisiejszych Tarnowskich Gór. Był także jedynym panem rezydencji pałacowej w Reptach.

Po śmierci ojca w 1916 r. wspólnie z bratem księciem Guidottem zarządzali odziedziczoną fortuną. Zgodnie z wolą ojca, jego osobistym majątkiem stał się fideikomis repecko-tarnowicki.

Jego rezydencją był pałac w Reptach wybudowany w latach 1893-1896 wg projektu bawarskiego architekta Gabriela von Seidla w stylu neorenesansu niemieckiego.

W 1945 r. Kraft, jak i reszta rodziny, stracił swój pałac i śląską fortunę. Przeniósł się do Bawarii. Później mieszkał także w Berlinie Zachodnim. Od tamtejszego Uniwersytetu Technicznego uzyskał godność Honorowego Senatora. W 1959 r. po swym starszym bracie, księciu Guidotto odziedziczył tytularną godność 16. wolnego pana stanowego Bytomia.

Pałac w Reptach spłonął w 1945 r. Zachowane mury coraz bardziej niszczały, by ostatecznie zniknąć. Na jego miejscu w l. 70. XX w. wybudowano kompleks obecnego Górnośląskiego Centrum Rehabilitacji. Z całego zespołu pałacowo-parkowego przetrwał tylko park i mocno przebudowana masztalarnia.  Hrabia Kraft zmarł w Rottach-Egern. Został pochowany na tamtejszym cmentarzu obok brata i jego żony.

 

Guidotto Henckel von Donnersmarck (ur. 23 maja 1888, zm. 23 grudnia 1959) – niemiecki magnat ziemski i przemysłowy, hrabia Henckel, 2. książę von Donnersmarck, ostatni pan Świerklańca, tytularny pan Tarnowskich Gór. Do końca życia był kawalerem.

W lutym 1909 r. ożenił się ze starszą o cztery lata bawarską księżniczką Anną zu Sayn-Wittgenstein-Berleburg. Rodzina panny młodej należała do najlepszej niemieckiej arystokracji. Wywodzili się z rodu hrabiów von Sponheim i książąt Karyntii. Swymi początkami sięgają XI w.

Książę z rodziną zamieszkali w Rottach-Egern w bawarskich Alpach, niedaleko granicy z Austrią. Guidotto zmarł pod koniec 1959 r. Jego żona, Anna zmarła niecałe sześć lat później. Pałac w Świerklańcu  został splądrowany i podpalony w 1945 r. i ostatecznie zniszczony w czasach PRL.

Portret Katarzyny Slepcov

Katarzyna Slepcov - druga żona księcia Guido Henckel von Donnersmarck - Pani na Świerklańcu (w starszym wieku zamieszkała w pałacu w Kozłowej Górze) - zapamiętana przez mieszkańców Świerklańca jako osoba o bardzo dobrym sercu, chętnie niosąca pomoc ubogim, chorym i cierpiącym.

Pałac Kozłowa Góra - po śmierci męża zamieszkała w nim Katarzyna Slepcov

„Slovenski narod” w dniu 7 grudnia 1907r. donosił:
 
„Najdrogocenniejszą kolię na całym świecie ma żona niemieckiego księcia Henckel von Donnersmarck. Książę Donnersmarck jest najbogatszym niemieckim arystokratą, który ma wiele przedsiębiorstw przemysłowych. Jego żoną jest Rosjanka, Katarzyna z domu Slepcov. Wspomniana kolia jest zestawiona z trzech części pochodzących z różnych okresów. Jeden naszyjnik należał kiedyś do Królowej Marii, siostry zmarłej austriackiej Cesarzowej Elżbiety ( Sissi),  drugi naszyjnik nosiła onegdaj żona pierwszego hiszpańskiego granda, trzeci natomiast był własnością Cesarzowej Eugenii.  Z powodu tych historycznych uwarunkowań wartość tej kolii jest trzykrotnie wyższa niż wartość samych klejnotów. Była Cesarzowa Niemiec miała kolię z 32 pereł o wartości 800 000 marek." Co do klejnotów, to większość z nich Katarzyna odziedziczyła po Paivie, która była wielką miłośniczką biżuterii. Perły Cesarzowej Eugenii otrzymała jako dar od zakochanego Guido w noc poślubną.

Zielone szmaragdy w tiarze Katarzyny

W nocy z 6 na 7 listopada 1917 r. wybuchła w Piotrogrodzie (Petersburgu) Wielka Socjalistyczna Rewolucja Październikowa. Pomimo dystansu dzielącego Górny Śląsk i Rosję, również Donnersmarckowie zetknęli się z tymi dramatycznymi wydarzeniami. Druga żona księcia Guido - Rosjanka Katarzyna Slepcow zaangażowała się w pomoc uciekającym przed bolszewikami Białym Rosjanom, udzielając im tymczasowego azylu w świerklanieckim pałacu.

Guido Henckel von Donnersmarck i Katharina Slepcow przed zamkiem w Reptach

Guido i Katarzyna w Reptach

Zamek Repty

Smutny los spotkał pałac w Świerklańcu. Przetrwał obie wojny światowe, ale niestety nie przetrwał spotkania z Armią Czerwoną i szabrownikami. Rok 1945 położył kres ponad 300 - letniej obecności Donnersmarcków na Śląsku. Zamek i pałac zostały splądrowane i podpalone w 1945 roku i ostatecznie zniszczone w czasach PRL. Nadający się budulec uzyskany z ruin oraz marmury i kamienne bloki posłużyły do budowy Pałacu Kultury Zagłębia w latach 1951-1958. W 1962 bez wiedzy ówczesnego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków wysadzono resztki ruin zamku. Z zespołu pałacowego do dzisiaj ocalały baseny, tarasy i fontanny, Pałac Kawalera oraz kościół z grobowcami rodziny. Autorem rzeźb na tarasie, które ocalały do dziś, był Emanuel Fremiet. Dwie pochodzące z parku pałacowego rzeźby lwów znajdują się w Zabrzu (zdobią wejście do parku przy ulicy 3 Maja), natomiast brama do pałacu zdobi dziś wejście do ogrodu zoologicznego w chorzowskim parku rozrywki. 

 

Pałac Kawalera powstał w latach 1903-1906 jako reprezentacyjna rezydencja dla gości Guido. Jednym z pierwszych był sam Cesarz Wilhelm II Hohenzollern. Cesarz Wilhelm II (polował w 1900, 1904, 1906 i 1910 r.), który co prawda nie przepadał za Guido, jednakże ten był bardzo poważany w kręgach politycznych cesarstwa.

Pałac Kawalera

Rezydencja rodu Donnersmarcków została wybudowana specjalnie dla Wilhelma II, który przyjeżdżał do Świerklańca na polowania. Budowlę wzniesiono w parku świerklanieckim w pobliżu nieistniejącego już pałacu zwanego "Małym Wersalem" lub "Śląskim Wersalem". Obiekt w stylu francuskiego neobaroku został zaprojektowany przez Ernesta von Ihne. Wewnątrz znajdowały się amerykańskie wanny Royal, podłogi z dębowego parkietu, posadzki z marmuru, oraz doskonale działające centralne ogrzewanie. Na frontonie pałacu wyryto napis: "Memento vivere" (Pamiętaj o życiu), napis miał zachęcać do zabawy. Rezydencję rodu Henckel von Donnersmarck otacza 185-hektarowy park w stylu francuskim. Ernst von Ihne stworzył budowlę na planie zbliżonym do kwadratu z ryzalitami na osiach elewacji. Ze względu na podmokły teren pałac postawiono na ołowianej płycie.

 

W innej części parku stoi przepiękny kościół wraz z mauzoleum. Jest kopią znajdującego się niegdyś w Berlinie kościoła St. George’s Anglican Church w kompleksie pałacowym Monbijou - zniszczonych w trakcie alianckich nalotów. Projektantem obydwu był urodzony w Pszczynie Julius Carl Raschdorff, ulubiony architekt Cesarza Niemiec. Świerklaniecki kościół, jako świątynia ewangelicka, został założony na planie prostokąta i zorientowany na kierunku wsch.-zach., gdzie umieszczono wejście główne. Od strony północnej dostawiono zakrystię, od południowej boczną kruchtę. Wnętrze kaplicy ukształtowane zostało tradycyjnie dla świątyń ewangelickich, czyli bez podziału na nawy i prezbiterium.

Do północnej ściany przylega neogotycki krużganek założony na planie litery "L", który łączy bryłę kościoła z mauzoleum Donnersmarcków. Zostało ono założone na planie krzyża i jest budowlą dwukondygnacyjną. W podziemnej części powstała krypta grobowa z 19 komorami grobowymi wykonanymi z betonu. Co ciekawe, podłoga była wykonana w taki sposób, by możliwy był pochówek w ziemi. Stało się tak z powodu drugiej żony księcia Guido, Rosjanki Katarzyny von Slepcow, która jako greko-katoliczka, zgodnie z zasadami swojej wiary, zobowiązana była do takiej formy wiecznego spoczynku. Na szczycie dachu mauzoleum znajduje się przepiękna figura anioła prawdy i pokoju.

Pogrzeb Księcia von Donnersmarck w parkowym kościele-mauzoleum - grudzień 1916 r.

Księżna spoczywa w Mauzoleum przy Kościele w Parku w Świerklańcu, gdzie pochowana została jako druga (po księciu Guido) i ostatnia Osoba. Księżna zmarła 10.02.1929 r. w wieku 67 lat w pałacu w Kozłowej Górze, w którym mieszkała po śmierci swojego męża.

Pogrzeb księżnej Katarzyny Slepcov, drugiej żony księcia Guido H.v Donnersmarck w 1929 r.

Hrabia zapraszał do swojej posiadłości na polowania znakomitych gości. Przebywał tu czterokrotnie Cesarz Wilhelm II. W parku posadzono drzewa i rośliny sprowadzane z całego świata. Rosną tu między innymi: buki japońskie, tulipanowce, chojna kanadyjska, różne odmiany dębów, buków, kasztanowców oraz sosny wejmutki, platanowce oraz wiele innych. Guido jako przyjaciel Alfreda Kruppa i Ottona von Bismarcka posiadał także spore wpływy polityczne. Po Alfredzie Kruppie był najbogatszym człowiekiem w ówczesnych Niemczech. Cesarz niemiecki Wilhelm II, 18 stycznia 1901 r., nadał mu dziedziczną godność pruskiego księcia von Donnersmarck (Primogenitur) z tytułem "Książęca Mość". Gościł tu także syn Cesarza Wilhelma II, kronprinz Wilhelm z żoną Cecylią.

Polowanie z udziałem księcia Wilhelma, następcy tronu Prus i Niemiec. Ilustracja z czasopisma „Sport im Bild” z 1914 r.

Następca tronu Wilhelm i Księżniczka Cecylia z księciem Guido Henckel von Donnersmarck w Świerklańcu, grudzień 1906 r.

 

Kronprinz Wilhelm i książę Guido Henckel von Donnersmarck

Guido Henckel von Donnersmarck

Wiemy czym podejmował Cesarza Wilhelma II gospodarz Świerklańca podczas uczt - tekst pochodzi ze strony internetowej www.kliczkow.com.pl/uploads/ZastolemwKliczkowie.pdf:

Zamek w Świerklańcu

 "Najwykwintniej, by nie rzec - po cesarsku, jadał Wilhelm II na Śląsku podczas odwiedzin księcia Guido Henckela von Donnersmarcka w Świerklańcu, u którego był częstym gościem i którego bardzo cenił - jednego z największych magnatów przemysłowych w Niemczech, właściciela wielu kopalń, hut i stalowni na Górnym Śląsku, posiadającego też liczne inwestycje w Zagłębiu Ruhry, we Francji, na Sardynii, w Karyntii, na Morawach i w Królestwie Polskim na ziemiach zaboru rosyjskiego. Książę hołdował kuchni francuskiej, co znalazło odzwierciedlenie na stole podczas przyjęcia wydanego z okazji przyjazdu Cesarza w listopadzie 1910 roku. W karcie dań znalazły się tego dnia: consomme a la Souvaroff, pączki a la Magador, karp na niebiesko, polędwica wołowa po włosku, filet z bażanta a la Montignano, kaczka pieczona na ruszcie, sałatka orientalna, zielone szparagi po parysku, ananas a la Palermo, rożki z ciasta francuskiego a la Rubino. Menu o tyle wykwintne, iż nawet dziś nie sposób odnaleźć w dawnych książkach kucharskich receptur na wszystkie wymienione specjały. Książę von Donnersmarck nie przejmował się najpewniej przywiązaniem Cesarza do swoiście pojętej prostoty na talerzu. Dodajmy jednak - zielone szparagi po parysku oraz ananas a la Palermo były głębokim ukłonem księcia w stronę Jego Wysokości".

Jedna z ciekawszych fotografii wykonana przez tarnogórskiego fotografa Otto Reiche przed pałacem w Świerklańcu - na zdjęciu właściciel Małego Wersalu Guido Henckel von Donnersmarck i jego znamienity gość Cesarz Wilhelm II.

Powitanie Cesarza Wilhelma II przez księcia Gwidona Henckel von Donnersmarck na starym dworcu w Radzionkowie. Cyframi oznaczeni: 1) Cesarz Wilhelm II Hohenzollern, 2) książę Gwidon Henckel von Donnersmarck, 3) marszałek dworu, hrabia Eulenburg, 4) starosta tarnogórski von Schwerin, 5) książę Krystian Kraft Hohenlohe, 6) hrabia Cuno Moltke, 7) książę von Schönburg, 8) tajny radca dworu Schwerin, 9) hrabia Wollff-Metternich, 10) hrabia Görtz-Schlitz, 11) generał von Scholl. Mamy opis tej wizyty:

 

"Wilhelm II uwielbiał polowania i m.in. z tych powodów odwiedzał śląskich arystokratów, którzy swym bogactwem niejednokrotnie mu dorównywali. Jedna z takich wizyt miała miejsce jesienią 1900 r., gdy zawitał do hrabiego Guido Henckel von Donnersmarcka ze Świerklańca. Upolowaną zwierzynę liczono w setki, a nawet tysiące. Dokładnie dwa miesiące później Cesarz nadał tytuł księcia świerklanieckiemu gospodarzowi hrabiemu Guido. Gdy Wilhelm przyjechał 26 listopada 1904 r. zamieszkał w dopiero co wybudowanym Domu Kawalera, niewielkim pałacyku położonym tuż obok Małego Wersalu. Był tam pierwszym gościem. Plan kolejnej wizyty w 1906 r. opisała ówczesna Gazeta Katolicka: W sobotę 1 - go grudnia br. przyjedzie Cesarz pociągiem osobnym w nocy na dworzec radzionkowski, gdzie zostanie przyjętym przez księcia Donnersmarcka i zaprowadzonym do pałacu w Świerklańcu. Tam odbędzie się w niedzielę 2 - go grudnia nabożeństwo, które będzie odprawiał superintendent Bojanowski z Tarnowskich Gór. Następnie odbędzie się uczta familijna, przechadzki, itd. W poniedziałek o godz. 3/4 8 rozpoczyna się polowanie. We wtorek 4 - go grudnia nastąpi po śniadaniu wyjazd Cesarza osobnym pociągiem z dworca radzionkowskiego."

Przed pałacem w 1910 roku w trakcie cesarskiej wizyty

Wracając do tematu polowań w lasach wokół Świerklańca pocztówka z przełomu wieku XIX i XX

Pałac w Świerklańcu oraz zaprzęg księcia na pocztówce z początku XX wieku

Ostatni raz Cesarz przebywał w Świerklańcu 24-26 listopada 1910 r. Wówczas celem wizyty było odsłonięcie pomnika Króla Fryderyka II Wielkiego w pobliskim Bytomiu oraz oczywiście polowanie.

Grafika, przedstawiająca wizytę Cesarza Wilhelma II Hohenzollerna w Świerklańcu (Cesarz i Książę Guido widoczni są z lewej strony).

 

Podczas polowań w dobrach księcia Guido przestrzegano tradycji i zwyczajów łowieckich. m.in. honorowano szczęśliwego strzelca i ubitą zwierzynę gałązką złomu. Stanisław Cenker (leśnik, myśliwy, śląski działacz polonijny dop. autora) relacjonował:

"(...) Zgodnie z łowieckim zwyczajem podszedłem do kępy świerczyny, uciąłem dwie gałęzie. I jedną z nich złożyłem na jeleniej komorze, w miejscu wlotu kuli. Drugi złom świerczyny, po lekkim zanurzeniu w farbie jelenia wręczyłem przepisowo na kordelasie uszczęśliwionemu myśliwemu. Pułkownik zdjął swój myśliwski kapelusz i odebrał symboliczny złom jako wyraz gratulacji".

Służby leśne Donnersmarcków dbały o zwierzynę łowną w swoich lasach. Na załączonej pocztówce akcja dokarmiania dzików w lesie w okolicach miasteczka (tzw. Tylina)

Takie jelenie strzelano w łowiskach księcia

 Wilhelm II był lubiany przez jednych, a nienawidzony przez drugich. Bywał na Śląsku często i zawsze polował. Uchodził za kobieciarza. Często się to powtarza w przekazach o jego wizytach. Pokazywany był jako myśliwy, odwiedzający zamki i pałace. Bywał u księcia Donnersmarcka w Świerklańcu i Reptach, u książąt pszczyńskich: Hochberga XI i XV, u hrabiego von Tiele-Wincklera w Mosznej. Mówiono o nim, że był "kobieciarzem" - tak pisze o nim Gabriela Horzela-Szubińska na http://www.montes.pl . Nie wiem czy był kobieciarzem. Prawdę mówiąc nic na to nie wskazuje - dop. autora.

Polowania u Tiele-Wincklerów w Reptach i Mosznej

Zamek  w Mosznej

Moszna położona jest na szlaku komunikacyjnym łączącym Prudnik z Krapkowicami. Nazwa wioski pochodzi prawdopodobnie od nazwiska Moschin, rodziny przybyłej do parafii Łącznik w XIV wieku. Jak głosi legenda, Moszna w średniowieczu należała do Zakonu Templariuszy

 

Najstarsze informacje o wsi pochodzą z XIV wieku. W drugiej połowie XVII stulecia majątek był własnością rodziny von Skall. W 1695 roku Urszula Maria von Skall (z domu von Reiswitz) spisała testament, w którym na spadkobiercę wyznaczyła syna Wilhelma Leopolda. Hrabina zmarła w 1725 roku a majątek przeszedł w ręce kuzyna - hrabiego Georga Wilhelma von Reiswitz, marszałka dworu Fryderyka Wielkiego. Barokowy pałac powstał prawdopodobnie w drugiej połowie XVIII wieku. Była to wówczas niewielka budowla pozbawiona skrzydeł bocznych. Po śmierci Georga w 1764 roku, kolejnym panem na włościach został jego syn, Heinrich Wenzel. W 1771 roku z nieznanych bliżej powodów rodzina von Reiswitz musiała rozstać się z Moszną. Po licytacji nowym właścicielem został Henryk Leopold von Seherr-Thoss. W rękach rodziny majątek pozostał do 1854 roku, kiedy hrabia Karol odsprzedał go Henrykowi von Erdmansdorf. W 1866 roku Mosznę zakupił śląski potentat przemysłowy Hubert von Tiele-Winckler.

Hubert Gustaw Wiktor von Tiele-Winckler (ur. 8 czerwca 1823 roku w Kominkach koło Reszla, zm. 12 września 1893 roku w Partenkirchen) – niemiecki szlachcic, właściciel dóbr katowickich.

Franz von Winckler - teść Huberta, właściciel m.in. pałacu w Miechowicach

Franz Winckler, urodził się w niezamożnej rodzinie zarządcy majątku ziemskiego, miał ośmioro rodzeństwa. Uczęszczał do szkół w Kłodzku, Nysie oraz szkoły górniczej w Tarnowskich Górach. W tarnowickiej szkole poznał Friedricha Wilhelma Grundmana. Pracował jako górnik w kopalniach węgla kamiennego w Zabrzu i Królewskiej Hucie. Był sztygarem w kopalni Maria w Miechowicach (obecnie dzielnica Bytomia), której po pewnym czasie zostaje zarządcą. Po śmierci właściciela – Franza Aresina zostaje zarządcą jego całych dóbr.

 

Już jako współwłaściciel (poślubił wdowę po Franzu Aresinie) powiększa je poprzez zakup dóbr rycerskich Bogucice-Katowice z osadami Karbowa i Brynów (1839, od Karla F. Lehmanna) oraz Ordynacji Dóbr Mysłowickich po Mieroszewskich (1841, od rządu pruskiego). Przedsiębiorca w Katowicach ustanawia zarząd swoich dóbr a zarządcą Katowic swojego przyjaciela Friedricha Grundmana, który wraz z Richardem Holtzem przyczynili się do rozwoju Katowic i nadania im praw miejskich.

 

Zgromadził duży majątek, między innymi był właścicielem lub współwłaścicielem 69 kopalń węgla kamiennego, 14 kopalń rud, wielu hut cynku i żelaza. Za swoje zasługi dla rozwoju regionu w 1840 został mu nadany przez Króla Prus tytuł szlachecki.

Nieistniejący pomnik Franza von Wincklera w Katowicach

Był dwukrotnie żonaty, po raz pierwszy z Alwiną Kalide, siostrą śląskiego rzeźbiarza Theodora Erdmanna Kalide oraz po jej śmierci z Marią Aresin, wdową po Franzu Aresinie. Jego córka z pierwszego małżeństwa – Valeska razem ze swoim mężem Hubertem von Tiele kontynuowała dzieło swojego ojca. Wnuczką Franza von Wincklera była Ewa von Thiele-Winckler, zwana Matką Ewą, zakonnicą i zasłużoną dla Śląska działaczką socjalną.

Pałac w Miechowicach

W 1854 roku żoną Huberta Tiele została Waleska von Winckler – córka Franza von Wincklera, właściciela m.in. Miechowic i Katowic. Dzięki temu uzyskał prawo używania nazwiska i herbu żony (połączenie nazwisk i herbów von Tiele-Winckler według nadania ks. von Mecklemburg-Schwerin z 6 grudnia 1854 r. Od 1863 roku był właścicielem Kujaw k. Prudnika; od 1866 roku – miejscowości Moszna. W 1892 roku wielki książę meklemburski Fryderyk Wilhelm zatwierdził utworzenie przez Huberta majoratu, w którego skład weszły 33 górnośląskie posiadłości ziemskie. Po śmierci żony ożenił się powtórnie 14 marca 1883 r. z Różą von der Schulenberg. Umarł w Partenkirchen, pochowano go w Miechowicach (obecnie dzielnica Bytomia), następnie grób przeniesiono do Mosznej. Hubert był teściem pruskiego ministra i starosty katowickiego Hansa Hermanna von Berlepscha.

 

Valeska Franciszka Charlotta Florentyna Maria Luiza von Winckler (ur. 26 sierpnia 1829 roku w Miechowicach, zm. 18 maja 1881 roku w Berlinie) — górnośląska szlachcianka wywodząca się z klasy robotniczej. Prapraprababcia księcia Schaumburg-Lippe Aleksandra.

Valeska von Tiele-Winckler

Nazwisko Tiele-Winckler jest wynikiem połączenia dwóch rodzin - von Tiele oraz Winckler. Porucznik Hubert Gustaw von Tiele w 1854 roku poślubił Valeskę Winckler, córkę Marii i Franza Winckler, jedyną spadkobierczynię ogromnego majątku.

Dziwne imię Valeska wywodzi się od czeskiego określenia "zlatovláska", czyli złotowłosa, które w języku niemieckim przybrało właśnie tę formę. Valeska, córka niegdysiejszego górnika, stanie się jedną z najbogatszych panien na wydaniu w Europie. Jest nastolatką, gdy jej ojciec Franz Winkler dostaje tytuł szlachecki za wybitne pomnażanie majątku. Córka odziedziczy po nim i Marii, która umiera w kilka lat po Franzu Wincklerze, dziesiątki kopalń węgla, galmanu, rud żelaza i hut. Bajeczny majątek.

Hubert von Tiele

Valeska ma legendarne powodzenie. Wybiera jednak przystojnego pruskiego oficera Huberta von Tiele, którego błyskawicznie poślubia. Mają dziewięcioro dzieci:

1. Franziska  ( 29.10.1855 - 02.05.1927 ).
2. Franz-Hubert ( 10.03.1857 - 14.12.1922 ) - pochowany ma cmentarzu w Mosznej.
3. Walther ( 09.10.1858 - 07.02.1909 ).
4. Günther ( 14.03.1860 - 18.06.1918 ).
5. Helene ( 27.09.1861 - 26.04.1933 ).
6. Hildegard ( 03.10.1863 - 19.02.1940 ).
7. Hans-Werner ( 28.02.1865 - 20.10.1914 ).
8. Eva ( 31.10.1866 - 21.06.1930 ).
9. Klara ( 05.11.1868 - 27.09.1946 ).

 

Uroda Valeski szybko więdnie z powodu nieustannych ciąż. Tymczasem Hubert poświęca się pracy i tak jak teść pomnaża majątek. Zwiększył go pięciokrotnie, ale Valeska już nie cieszy się bogactwem. Bardzo pomaga biednym i chorym, sama choruje. Umiera w wieku 50 lat. Wskutek ciężkiej choroby Valeska zmarła 18 marca 1880 roku w Berlinie.

Hubert trzy lata później ożenił się po raz drugi. Jego wybranką została Róża von Schullenburg, młodsza o prawie 25 lat.  Z hrabianką Różą von der Schullenburg  miał jeszcze jednego syna Rabana (ur. 28.10.1887 r., zm.   23.04.1936 r.). Małżeństwo przetrwało dziesięć lat, bowiem 12 września 1893 roku w Partenkirchen zmarł Hubert.

Hubert von Tiele-Winkler i jego dwie żony

Hubert zmarł 2.09.1893 r. w Partenkirchen i został pochowany w Miechowicach. W 1907 r. jego szczątki przeniesiono do Mosznej (wraz ze szczątkami jego pierwszej żony Valeski). Oboje spoczęli obok grobu Rose (zmarła w 1930 r.). Był pierwszym właścicielem tej miejscowości z rodu von Tiele-Winckler. W 1892 roku Hubert podpisał akt utworzenia majoratu, potwierdzony w Poczdamie przez Króla.

Nieistniejący już pomnik Huberta von Tiele-Wincler w parku w Mosznej, którego był założycielem

 

Portret Huberta von Tiele-Wincklera

Po jego śmierci majątek przeszedł w ręce najstarszego z synów, czyli Franza Huberta. Przed wybuchem I Wojny Światowej majątek rodziny Tiele-Winckler stawiał go na siódmym miejscu wśród najbogatszych rodzin w Cesarstwie Niemieckim.

Franz Hubert Peter von Tiele-Winckler - syn Huberta 

Franz Hubert Peter von Tiele-Winckler - syn Huberta i Valeski. Urodzony 10.03.1857 r. w Miechowicach. Jego małżonką została Marka Jelka, z d. von Lepel (1857-1942).

Marka Jelka, z domu von Lepel

Franz Hubert ożenił się latem 1886 roku z Jelką von Lepel. Po ślubie i powrocie z Chorwacji młoda para zamieszkała w pałacu w Miechowicach. W Prudniku Franzowi zaproponowano urząd starosty (1886-92). Trzy lata później Cesarz Wilhelm II nadał właścicielowi Mosznej tytuł hrabiego. Wtedy wówczas zmienił się także herb rodziny von Tiele-Winckler z 1854 roku. Do starszej wersji dodano trzymacze w postaci złotych lwów oraz koronę nad tarczą. Pod herbem widniała wstęga, na której umieszczono napis „FEST UND GETREU”, co w tłumaczeniu oznaczało MOCNY I WIERNY.

 

Jelka Marka Clementine Georgine von Tiele-Winckler (von Lepel), Gräfin – urodzona 20 czerwca 1857 r., zm. 5 września 1942 r. Córka Friedricha Wilhelma Karla von Lepel i Jelka /Helene von Lepel. Żona hrabiego Franza Huberta Petera von Tiele-Winckler. Matka:

1. Jelka ( 12.07.1887 - 08.01.1922 ) - pochowana na cmentarzu w Mosznej.
2. Huberta ( 14.04.1889 - 19.06.1974 ).
3. Claus-Hubert ( 27.01.1892 - 14.11.1938 ) - pochowany na cmentarzu w Mosznej.
4. Valeska ( 18.02.1893 - 15.06.1949 ).
5. Peter ( 18.11.1894 - 24.11.1894 ) - pochowany na cmentarzu w Mosznej.

 

Dzieci Jelki i Franza Huberta von Tiele-Winckler

Jelka z synem

Rodzina Franza Huberta von Tiele-Winckler - obraz Bartłomieja Trzosa

Decydującym argumentem do rozbudowy pałacu w Mosznej był pożar, który wybuchł w nocy z 2 na 3 czerwca 1896 roku. Uszkodzeniu uległy dachy, wnętrza oraz część ścian budynku. Rodzina zamieszkała tymczasem w rezydencji w Miechowicach a w Mosznej rozpoczęła się wielka przebudowa. Prace, jak się później okazało, podzielono na dwa etapy. Pierwszym z nich był remont ocalałego budynku oraz budowa całkowicie od podstaw skrzydła wschodniego razem z palmiarnią. Jak pokazało kilkanaście lat budowy obiekt stał się niezwykle zróżnicowanym architektonicznie pomnikiem fantazji hrabiego von Tiele-Winckler. Pierwsza rozbudowa trwała od 1896 do 1900 roku. W starym budynku pozostawiono jedynie główny hall wejściowy. Po lewej i prawej stronie mieściły się korytarze do bocznych skrzydeł pałacu.

Nowe skrzydło po prawej stronie założenia otrzymało reprezentacyjny wygląd, w którym dominowały wieże, wieżyczki, wykusze i liczne detale architektoniczne. Po dziś dzień jest to najbardziej eksponowana część pałacu, której wygląd nasuwa nam dawne opowieści o niemal bajkowej rezydencji.

Ukończenie pierwszej części prac miało miejsce w 1900 roku. Jak twierdzili złośliwi, chęć szybkiego zakończenia prac nie była spowodowana brakiem miejsca zamieszkania, lecz chęcią pokazania się Cesarzowi Wilhelmowi II, o którego względy Franz Hubert szczególnie zabiegał. Publiczne okazanie łaski przez władcę oraz chęć osobistego goszczenia Cesarza w swoich dobrach była tak wielka, że hrabia nie skąpił pieniędzy na szybkie ukończenie budowy. W 1904 roku spełniło się jedno z marzeń hrabiego Tiele-Winckler. Po trzydniowej wizycie i polowaniu w Strzelcach u hrabiego Mortimera von Tschirschky – Renard, Cesarz pojawił się w Mosznej.

Około 1911 roku rozpoczął się drugi etap rozbudowy pałacu, który trwał do 1913 roku. Między 27 a 29 września 1911 roku hrabia Franz Hubert po raz drugi gościł Wilhelma II i w tym czasie trwały prace przy budowie zachodniego skrzydła. Ostatnia część rozbudowy zaowocowała wspaniałym budynkiem nawiązującym do niemieckiego renesansu. Wydaje się, że powstał on z myślą o poszerzeniu ilości pokoi gościnnych, przede wszystkim dla licznej rodziny przybywającej na zjazdy jak i polowania oraz dla okazałej świty cesarskiej, gdyż sympatia okazywana przez władcę hrabiemu von Tiele-Winckler była powszechnie znana. Część mieszkalna starego i nowego budynku zostały połączone ze sobą w sposób, który ujednolicił i zatarł granice między nimi. Różnica poziomów widoczna na zewnątrz została zatarta poprzez niewysokie schody na korytarzach. Oprócz apartamentów gościnnych w części tej znalazła się sala myśliwska, cesarska oraz pokój biały i czarny. Dla służby przydzielono parter i trzecie piętro oraz pomieszczenia w północnej część na wszystkich kondygnacjach.

Park i pałac w Mosznej

W 1922 roku hrabia wybrał się w podróż po Egipcie i Szwajcarii. Celem wyprawy była próba poprawienia stanu swego zdrowia. Niestety, Franz Hubert nie powrócił już żywy na Śląsk. Wielki budowniczy rezydencji w Mosznej zmarł 14 grudnia 1922 roku w szwajcarskiej Lucernie. Pogrzeb odbył się w Mosznej i tu, na cmentarzu rodowym spoczęły zwłoki hrabiego. Jelka, żona Franza Huberta przeżyła męża o dwadzieścia lat i zmarła w 1942 roku.

Franz Hubert von Tiele-Winckler

Zdjęcie cmentarza sprzed 1930 r. Samotne groby Huberta i Valeski von Tiele - Winckler

Cmentarz w Mosznej - widok współczesny

Ciekawostką architektoniczną jest również fakt, że w rezydencji w Mosznej znajduje się dokładnie 365 pomieszczeń, a ponadto 99 wież i wieżyczek, symbolizujących posiadaną przez Franza Huberta liczbę majątków. Wokół pałacu utworzono rozległy park, współcześnie należący do najcenniejszych przyrodniczo kompleksów tego typu w regionie.

Na początku XX wieku w ogrodzie badacze natknęli się na pozostałości dwóch średniowiecznych grodzisk, a w późniejszych latach fragment drewnianej palisady. Odkrycie to traktuje się jako potwierdzenie hipotezy, że kilka stuleci wcześniej w tym miejscu znajdowała się siedziba Templariuszy.

 

Głównym spadkobiercą był jedyny syn Klaus Hubert i to on został właścicielem Mosznej. Ze względu na brak dzieci, a co za tym idzie brak swojego spadkobiercy w 1932 roku adoptował kuzyna Hansa Wernera von Tiele-Winckler. Schorowany hrabia umarł 14 listopada 1938 roku w Mosznej, gdzie został pochowany na rodowym cmentarzu. Ostatnim więc właścicielem pałacu w Mosznej i spadkobiercą wielkiej fortuny był Klaus Hubert (Peter), najstarszy syn Franza Huberta i Jelki, urodzony 27.01.1892 roku. Nie był zainteresowany pomnażaniem majątku, a raczej jego trwonieniem. Zmarł bezpotomnie w 1938 r., choć był trzykrotnie żonaty. Pochowano go w Mosznej. Żony Klausa:

1. 1919/1924 - Alexandra Bally (08.09.1896 - 21.01.1968).
2. 1924/1929 - Marissa Freiin  von Wolff (23.09.1902 - 18.01.1975).
3. 1933/1938 - Marie Anna von Quistorp (28.06.1894 - 26.02.1977).

Klaus Hubert Peter von Tiele-Winckler

Spadkobiercą fortuny Wincklerów był Klaus Peter, syn Franciszka i Jelki, hulaka i lubieżnik, który w wieku 30 lat odziedziczył cały majątek po zmarłym w 1922 r. Franciszku. Klaus miał trzy żony i niezliczoną liczbę kochanek. Specjalnie ku swawolom wystawił w parku drewniany pawilon. Jak mówią legendy, przynajmniej dwie z goszczących w nim panien popełniły samobójstwo. Pierwsza była ubogą, wiejską dziewczyną, która zaszła z hrabią w ciążę. Winckler nie chciał jednak uznać dziecka. Załamana kobieta, wyśmiana przez całą wieś, powiesiła się na dębie koło pałacu. Druga (podobno guwernantka dzieci ojca) również była w ciąży i w rozpaczy rzuciła się z jednej z wież.

 

Trudno powiedzieć, ile prawdy jest w tych opowieściach, ponieważ Klaus von Tiele-Winckler był prawdopodobnie bezpłodny. Zmarł w 1938 r. na syfilis, zostawiając po sobie złe wspomnienia. Rodzinny majątek prawie przegrał w karty, zadłużył, posprzedawał, co się sprzedać dało.

W ostatnich miesiącach II Wojny Światowej rodzina uciekła przed frontem w głąb Niemiec.

Pozostanie na zawsze zagadką, jak to się stało, że pałac nie został zniszczony przez Armię Radziecką w 1945 roku. „Wyzwoliciele” ziem polskich pozostawiali za sobą w zgliszczach niemal każdą rezydencję należącą do niemieckiej szlachty. Można uznać to naprawdę za cud, iż taki sam los nie spotkał siedziby rodziny Tiele-Winckler. W 1972 roku w pałacu urządzono Wojewódzki Ośrodek – Profilaktyczno Sanatoryjny, który w XXI wieku został przeniesiony do nowo powstałych budynków w dalszej części parku. Dziś w pałacowych murach można zamieszkać, gdyż mieści się tu również hotel. Corocznie park przyciąga dziesiątki tysięcy zwiedzających, którzy podziwiają kwitnące azalie i rododendrony. (źródło: Marek Gaworski).

 

W 1945 roku rodzina von Tiele Winckler ewakuowała się z pałacu, który stał się łupem Armii Czerwonej. Z tego okresu pochodzą największe zdewastowania i zniszczenia. Rosjanie wywieźli też wyposażenie i dzieła sztuki znajdujące się w pałacu.

Pałac w Mosznej słynął  z zasobności w dzieła sztuki, gromadzone z niezwykłym znawstwem i starannością  przez protoplastę rodu, hrabiego Huberta von Tiele Winckler'a oraz uzupełniane przez jego następców. Wojna sprawiła, że prawie całe wyposażenie pałacu, łącznie z galerią sztuki, "zniknęło", tuż po przejściu rosyjskiego frontu - relacje jednego ze świadków, jednak szokują i trochę inaczej przedstawiają grabież dóbr hrabiowskich.

Dawny pracownik Stadniny Koni w Mosznej,  który wiele lat temu wyjechał do Niemiec i w 2009 roku  odwiedził Moszną, stwierdził, że większość wyposażenia pałacu została zabrana  przez mieszkańców okolicznych wiosek, tuż po przejściu frontu. Widział, jako dziecko, całe rzędy furmanek, które ustawiały się w kolejce pod pałacem, by załadować i wywieźć hrabiowski dobytek. Twierdził również, że niewiele pozostało Rosjanom, którzy nieco później zajęli się  dalszym opróżnianiem pałacowych wnętrz. Wyjaśnił przy okazji historię groźnego pożaru, który został wzniecony przez szabrowników. Pożar miał miejsce w hrabiowskim archiwum rodzinnym, zlokalizowanym w jednym z pomieszczeń piwnicznych, zablokowanych potężnymi stalowymi drzwiami, niemożliwymi do sforsowania. Dlatego też szabrownicy postanowili przebić się przez sufit, gdyż solidny sposób  zabezpieczenia sugerował, że natrafią tam na jakieś niezwykłe skarby.

Na skarby o wartości historycznej, w postaci dokumentów, natrafili z pewnością, lecz nie takie walory spodziewali się tam znaleźć. Miejsce z dokumentami było wielokrotnie plądrowane, aż w końcu zostało bezmyślnie podpalone. Pożar wzniecił, wg słów tego świadka, syn jednego z pierwszych nauczycieli, którzy tuż po wojnie zjawili się w Mosznej. Wspomniał również, że pałac pełnił w pewnym okresie również rolę ośrodka kolonijnego dla dzieci i w tym czasie brązowy odlew pomnika hrabiego Huberta (z końca alei lipowej) leżał w kącie pałacowego holu i często bywał przez dzieci traktowany  jako przeszkoda na sprawnościowej "ścieżce zdrowia". Zabrany więc został z tego miejsca dopiero kilka lat po wojnie i była nawet szansa go uratować, jednakże  zabrakło zainteresowanych.

Okazuje się np. że ksiądz proboszcz w Racławiczkach, o nazwisku BOREK, zagroził mieszkańcom wioski niedopuszczeniem  dzieci do, pierwszej po wojnie, uroczystości Pierwszej Komunii Świętej, jeśli nie zwrócą Kościołowi rzeczy, które zabrali z pałacu w Mosznej. Zagrabione przedmioty parafianie furmankami zwozili na plebanię, skąd proboszcz wyekspediował je, innymi zaprzęgami, w niewiadomym kierunku. Niewykluczone, że jego intencją było zebranie wartościowych przedmiotów i zabezpieczenie ich przed szabrownikami i zniszczeniem, poprzez rozlokowanie po okolicznych parafiach ( ...  ale to już są tylko domysły). 

          
Z pałacowych wnętrz pozrywano przy tej okazji barwne wykładziny ścienne, z których miejscowe wieśniaczki, np.  z pobliskich Chrzelic, szyły sobie m.in.  barwne, dekoracyjne dodatki strojów ludowych ( tzw. jup ).

Jako materiał izolacyjny na strychu jednego z mieszkańców, znaleziono grubą i gęsto plecioną matę  (ryżową, sizalową), która stanowiła kiedyś wyposażenie hrabiowskiej stajni - rozwijana była w przejściach, na posadzkach, by tłumić tupot końskich kopyt oraz zabezpieczyć je przed poślizgiem.

Huberta von Tiele-Wincklera stać było na zakup posiadłości w Mosznej, natomiast jego syna, Franza, na pełne i doskonale przemyślane zagospodarowanie posiadanych dóbr oraz rozbudowę do imponujących rozmiarów istniejącego dotychczas w Mosznej, skromnego, barokowego pałacyku. Interwencja i pomoc w budowie  "legendarnego diabła" była tutaj na pewno zbędna, tym bardziej, że Franz von Tiele-Winckler, jako pragmatyczny protestant, oprócz wiary w Boga, zachował również nieograniczoną wiarę w twórczy potencjał ludzkiego umysłu oraz siłę sprawczą własnych rąk.

Zachowane zdjęcie biura Franza Huberta Tiele-Wincklera

Epizod afrykański w historii rodu von Tiele-Wincklerów został kilkakrotnie odnotowany, lecz nigdy nie miał on nic wspólnego z nabyciem kopalni złota. Hubert von Tiele-Winckler miał 9. dzieci z pierwszą żoną, Valeską orazjedno dziecko, Rabana, z drugą żoną, Różą von Schulenburg. Raban von Tiele-Winckler był zainteresowany Afryką, więc sprzedał odziedziczone dobra i przeniósł się do Tanganiki (umiera podczas jednej z podróży na kanale Sueskim w 1936 r.). Do Afryki wyjeżdża również jego żona, baronowa Gustawa z córką Moniką (uprawia plantacje w okolicy Gór Usambara) oraz syn Raab-Hubertus (kupuje hotel "Meru" w Arusha). Wątek afrykański możemy również dostrzec w życiorysie Klausa-Huberta, syna Franza von Tiele-Winckler, którego ślub z trzecią żoną (Marią Anną von Quistorp ) miał miejsce w Tugennon-Hill, Lumbawa, Afryka Wschodnia (Tanzania)  w 1933 r. Interesy afrykańskie von Tiele-Wincklerów związane były z rolnictwem oraz hotelarstwem.

W pałacu w Mosznej na pewno nic nie straszy, natomiast "białą damę" wymyślił, zatrudniony w pałacu ( lata 70. ub.w. ) pałacowy stróż i palacz C.O. z pobliskich Kujaw (p. Strzoda), który, wracając z pracy rowerem, po nocnej zmianie, bardzo często jechał zygzakiem, co zawsze tłumaczył tym, że jest to efekt głębokich przeżyć po nocnym spotkaniu ze szklaną, zamkową ... "białą damą".

 

Franz Hubert, syn Huberta von Tiele - Winckler,  był pomysłodawcą i budowniczym zamku, wzniesionego po tym, jak w 1896 roku częściowo spłonął barokowy pałac. Niektórzy historycy uważają, że Franz Hubert, ówczesny właściciel zamku, a zarazem pomysłodawca niekonwencjonalnego projektu, rozmachem przedsięwzięcia i oryginalną architekturą chciał zaimponować Cesarzowi Wilhelmowi II. Jeśli istotnie taki był jego cel, udało mu się go osiągnąć. Władca Prus był nie tylko pod wielkim wrażeniem budowli, ale także gościł w Mosznej czterokrotnie przy okazji polowania.

Łowiec Polski - 1902 r.

 

W tym miejscu zacytuję obszerne fragmenty artykułu "Zamek pod patronatem diabła" Joanny Banik:

 

"Unikalny klimat Mosznej zapewne zrobił ogromne wrażenie na Hubercie, gdyż postanowił zmienić ją w pyszną siedzibę rodu. Z planów nic jednak nie wyszło. Nie dość, że pałacyku nie udało się rozbudować, to jeszcze spustoszył go pożar, który wybuchł w niezwykle tajemniczych okolicznościach w nocy 2/3 czerwca 1896 r. Zgliszcza przypadły w sukcesji najstarszemu synowi Huberta - Franciszkowi, który wkrótce zmienił je w architektoniczną bajkę. Szatańska firma budowlana Hubert i Valeska mieli ośmioro dzieci: czworo synów, tj. wspomnianego już Franciszka Huberta oraz Hansa Wernera i dwóch o nieznanych imionach, a także cztery córki - Helenę, Hildegardę, Klarę i Ewę. Ta ostatnia została zakonnicą i założyła w Miechowicach przytułek miłosierdzia dla ubogich, na który przeznaczyła swój spadek po matce. Najstarszy z rodu, wspomniany już Franciszek odziedziczył cały niepodzielny majątek ziemski wraz z kopalniami, a Cesarz nadał mu tytuł hrabiowski. Moszna natomiast miała stać się siedzibą rodu, miejscem dorocznych zjazdów familijnych. W tym celu w 1896 r. zaczął powstawać bajeczny budynek z dwoma skrzydłami i oranżerią.

Moszna - sień pałacowa

U góry widoczne gobeliny

Moszna - pokój hrabiego zwany Pokojem Pana

Jedna z najbardziej znanych serii gobelinów powstałych na podstawie projektów słynnego niderlandzkiego artysty Bernarda van Orley (znanego także pod imieniem Barend) pod koniec XIX wieku trafiła do zbiorów hrabiów Tiele-Winckler i była eksponowana w pałacu w Mosznej. Dziś jest chlubą Muzeów Królewskich w Brukseli.

 

Wykonany w warsztacie Willema De Kampeneere cykl tapiserii poświęcony biblijnym dziejom Jakuba i jego rodziny był ozdobą rzymskiego pałacu należącego do kardynała Lorenzo Campeggi (1474-1539), legata papieskiego na dworze Henryka VIII. Po powrocie z Anglii w 1527 roku w uznaniu zasług miał on otrzymać Palazzo d'Inghilterra i zapewne do jego dekoracji została zamówiona seria gobelinów. Po śmierci watykańskiego dyplomaty gobeliny trafiły do siedziby rodu Malvezzi-Campeggi w Bolonii przy via Zamboni 22, dziś mieszczącego Wydział Prawa tamtejszego Uniwersytetu.

 

Między 1898 a 1900 rokiem gobeliny zakupił hrabia Tiele-Winkler z Mosznej. Miały odtąd dekorować wnętrza przebudowanego pałacu. Ich duże rozmiary nie pozwoliły na ekspozycję cyklu w jednej sali. Kilka z nich dekorowało sień witając odwiedzających rezydencję. Pozostałe zawieszono w innych pomieszczeniach, w tym w tzw. Pokoju Pana. Na licznych archiwalnych fotografiach można rozpoznać poszczególne sceny cyklu, na który składało się dziesięć gobelinów:

 

1. Pobłogosławienie Jakuba przez Izaaka

2. Jakub opuszcza dom rodzinny. Drabina Jakubowa

3. Jakub wita się z Labanem po spotkaniu Racheli

4. Jakub i Laban dzielą trzodę

5. Jakub potajemnie wyrusza do Kanaanu

6. Laban zawiera przymierze z Jakubem

7. Ezaw przebacza Jakubowi

8. Sceny z historii Diny, córki Jakuba

9. Zakrwawiony płaszcz Józefa

10. Jakub odnajduje Józefa w Egipcie

 

W 1917 roku gobeliny zostały przeniesione do szwajcarskiej rezydencji rodziny Tiele-Winckler w Meggen, skąd w 1950 roku zostały zakupione przez rząd beligijski. Dziś znajdują się w Musées Royaux d'Art et d'Histoire w Brukseli. 

Niektóre z gobelinów

 Syn Franza Huberta, Klaus-Peter w okresie międzywojennym przehulał część fortuny przodków. Umierając bezdzietny, usynowił swojego kuzyna, którego syn miał dziedziczyć majątek i tytuł hrabiowski. Jego rodzina mieszkała do końca wojny w Zamku Moszna, uchodząc do Niemiec przed nadchodzącą Armią Czerwoną.

 

Moszna otworzyła wręcz Śląskie tournée monarchy. To właśnie tu, na specjalnie w tym celu zbudowanej stacji przy bramie zamku, zatrzymał się 4 grudnia 1901 roku cesarski pociąg z 12 luksusowymi salonkami. Hrabia Franz Hubert powitał najdostojniejszego gościa, by zaraz wraz z nim udać się powozem do pałacu. Tam oczekiwali już pozostali goście – wybrani arystokraci z okolicy. Nazajutrz o godzinie 9:00, przy pięknej słonecznej pogodzie i lekkim mrozie, odtrąbiono rozpoczęcie polowania. Do godziny 15:30 szesnastu myśliwych ustrzeliło 6 256 bażantów, 159 zajęcy oraz 16 sztuk innej zwierzyny, w tym sam Cesarz 927 bażantów i 12 zajęcy. Wieczorem Wilhelm II, wraz z pozostałymi strzelcami, stojąc na zamkowym balkonie odebrali pokot, rozłożony na rozświetlonym pochodniami podjeździe, następnie udali się na uroczystą kolację. 6 grudnia, o godzinie 14:30 Cesarska Mość zasiadł ponownie w swej salonce i pociąg ruszył w dalszą podróż – do Świerklańca, gdzie oczekiwał już książę Guido Henckel von Donnersmarck.

 

11  pędzeń w ciągu 5,5 godziny (efektywnego polowania), 1017 cesarskich strzałów w czasie 330 minut, daje statystycznie 3,08  a  więc  ponad 3 strzały na minutę, czyli oddawanie (niezwykle celnych) strzałów średnio co ... 20 sekund.

Pobyty Wilhelma II w Mosznej - Wolne tłumaczenie z czasopisma WILD UND HUND  -  Moschen,  Erich Reisch. Opracowano na podstawie informacji p. Rozwity Malec z Mosznej (pisownia oryginalna.

 

Są opisy jak to na pięknie udekorowanej stacyjce, niedaleko bramy gladiatorów witał go Franz Hubert von Thiele–Winkler i jak obaj w wytwornym powozie, jechali długą i prostą aleją, pośród wiwatującego tłumu, aż na zamkowy dziedziniec. Od tej pory wszystko podporządkowane tu było tylko polowaniu. W tym celu - na przykład - wybudowano niewielki drewniany budynek, w którym każdego ranka Cesarz jadał śniadania. Na ten czas tworzył się swoisty rytuał. Każde spotkanie przy stole to była cześć spektaklu. Zawsze rano, gdzieś około dziewiątej cisza odchodziła w zapomnienie; w jednej chwili rozbrzmiały trąbki i rogi. Sygnaliści grali na powitanie, a przed zamkiem powoli gromadzili się uczestnicy polowania. Najpierw ciszę wypełniał zgiełk coraz głośniejszych rozmów, a potem myśliwi wraz ze swoimi pomocnikami ruszali, w stronę wcześniej przygotowanych stanowisk strzeleckich. Wraz z odchodzącymi - na polanę przed zamkiem powracała cisza, przerywana od czasu do czasu, ujadaniem co bardziej zajadłych psów. Dopiero po sygnałach dla naganki, dało się słyszeć dochodzące z rożnych stron pojedyncze strzały, które zlewały się chwilami w kanonady. Po każdym polowaniu - wieczorem - Cesarz i hrabia wychodzili na balkon i w świetle palących się pochodni, dokonywali odbioru raportu z polowania. Zawsze było to tak, że sprawozdanie - donośnym głosem - odczytywał miejscowy łowczy. I tak dzień po dniu. Cesarz uwielbiał polowania i uwielbiał te spektakle.

 

1901 rok

Kolejność polowań, dla których Jego Wysokość przybył na Śląsk i które przyobiecał śląskim magnatom, otwiera MOSZNA - posiadłość harbiego von Thiele Wincklera. Cesarz przybył do Mosznej 4. grudnia, wieczorem, pociągiem o godz. 6.35, który zatrzymał się na stacji, specjalnie na tę okoliczność przygotowanej - przy zamku. Tu najważniejszego gościa polowania wita hrabia Franz Hubert von Thiele Wincker i natychmiast udaje się powozem z eskortą do zamku, oddalonego o 5 minut drogi, trasą, w całości oświetloną palącymi się pochodniami. W zamku miało miejsce powitanie z resztą zaproszonych gości. Następnego dnia, rano o godz. 9.00 odtrąbiono rozpoczęcie polowania na bażanty. Dzień był słoneczny, niebo przeźroczyste, wiał lekki wiatr, przy temperaturze minus 3 st.C. W trakcie polowania odbyło się 11 pędzeń, przy udziale 16. myśliwych - strzelców. Szesnastu myśliwych ustrzeliło 6 256 bażantów, 159 zajęcy oraz 16 sztuk innej zwierzyny - w sumie 6 431 sztuk zwierzyny. Biorący udział w polowaniu Cesarz strzelał wyłącznie do bażantów - kogutów i odstrzelił ich 927 sztuk, ponadto 12 zajęcy - w sumie 939 sztuk. Jego pomocnik zabrał ze sobą tylko 1017 sztuk naboi, co daje  wynik 94,37% (powinno być: 92,33% ) oddanych celnych strzałów. Przy kalibrze  broni (20), jakiej używał Cesarz, było to znakomite osiagnięcie, wskazujące na sprawność Cesarza. Pomiędzy szóstym i siódmym pędzeniem, udano się do zamku na śniadanie. Polowanie trwało do godziny 15.30, po czym wrócono do zamku, który był oświetlony pochodniami tak, jak poprzedniego dnia. Przy podjeździe do zamku wyłożono dziczyznę  (pokot) - Jego Wysokość Cesarz oraz pozostali zaproszeni goście, przed kolacją, z balkonu, odebrali pokot, po czym udano się na uroczystą kolację. Następnego dnia, tj. 6. grudnia, po południu,o godz. 2.30, Cesarz wyruszył w dalszą podróż, do hrabiego Henckel von Donnersmarck  (Neudeck - Świerklaniec).

 

1904 rok

Po trzydniowej wizycie i polowaniu w Strzelcach Opolskich, u hrabiego Martimera von Tschirschky - Renard, Cesarz pojawił się w Mosznej. Pobyt u hrabiego von Thiele Winckler'a trwał od 3 do 4 grudnia. W polowaniu, oprócz gospodarza i Cesarza Wilhelma II ze świtą, brali udział także m.in. hrabia generał von Holenau, hrabia von Moltke, właściciel Strzelec - hrabia von Tschirschky oraz książę von Donnersmarck. Cesarz ofiarował Franz - Hubert'owi von Thiele Winckler'owi wiele prezentów i drobiazgów, m.in. swoje zdjęcie z autografem i dedykacją, upamiętniającą  jego wizytę w Mosznej.

 

1911 rok

 

W dniach od 27 do 29 września, hrabia Franz Hubert von Thiele Winckler w swoim pałacu ponownie gości Cesarza Wilhelma II. W polowaniu wzięli udział, m.in. hrabia von Seherr Thoss z Dobrej, hrabia von Puclerz Korfantowa, hrabia Gunter von Thiele Winckler z Meklemburgii, książę von Trachenberg i major von Coprivi. Specjalny pociąg, którym podróżował Cesarz wraz z osobami towarzyszącymi, zatrzymał się w Mosznej na specjalnie przygotowanej na tę okazję i wspaniale udekorowanej stacji, gdzie Wilhelma II przywitał hrabia Frantz Hubert von Thiele Winckler, ubrany w odświetny, kompletny strój myśliwski  (długa marynarka wraz z kapeluszem, udekorowanym trofeum - kępką jeleniego włosia,  tzw. "Hirschfonger"). Cesarz również ubrany był w dworski strój myśliwski, a jego kapelusz, przyozdobiony piórami głuszca. Z wagonu, jak zwykle,  jako pierwsze wybiegły dwa czerwone, krótkowłose charty. Cesarz zasiadł w powozie, zaprzężonym we wspaniałe konie, który zawiózł ich prostą jak sznurek aleją, do zamku. Po obydwu stronach drogi, stały dzieci szkolne z nauczycielami, tworząc szpaler. W tym polowaniu, oprócz Cesarza, wzięło udział również pięciu zaproszonych gości, których listę z wybranymi nazwiskami, należało obowiazkowo przedłożyć w Berlinie, na parę tygodni przed polowaniem. W dniu polowania, wcześnie rano, zaczynało się przeganianie bażantów z pól i tych części lasu, które nie będą objęte polowaniem, w miejsca gdzie przejdzie nagonka podczas polowania. Tych "uciekinierów" wypłaszalii naganiacze małymi, kolorowymi chorągiewkami. Naganiaczami i kierował "Fasanenmeister" Reisch i  była to najważniejsza część przygotowań, od której zależał wynik polowania. Dla samego Reisch'a było to bardzo odpowiedzialne zadanie, z kolei naganiacze byli ludźmi doświadczonymi i godnymi zaufania i byli kierowani do tej pracy przez administrację leśną (Forstbeamtem). Około godziny dziewiatej przyjechali (myśliwi) goście polowania. Po sygnale (na powitanie), odegranym przez brać myśliwską na trąbkach - rogach, ruszyli strzelcy wraz ze swoimi pomocnikami oraz osoby niosące amunicję, do starannie przygotowanych stanowisk strzeleckich, schronień - parasoli. Szczególnie był piekny ten, gdzie stał Cesarz - istne dzieło sztuki. Przy tym stanowisku miał swoje miejsce również hrabiowski pomocnik do spraw polowań (Leibjager) o nazwisku Nordhausen, który był odpowiedzialny za liczenie zestrzelonych bażantów. Cesarz posługiwał się strzelbą o kalibrze 20 oraz stosował do niej żółte naboje marki WOLF. Strzelał wyłacznie z prawej ręki, jedną serię po drugiej. Hrabia Thiele Winckler, jako gospodarz, nie brał w tych dniach udziału w polowaniach. Pojedynczy naganiacze, prowadzeni byli przez cały czas sygnałem z rogu i poruszali się dokładnie "jak po sznurku". Śniadanie było przygotowane w jednym, specjalnie do tego celu zbudowanym, bardzo ładnym drewnianym budynku. Wieczorem, po każdym dniu polowania, obok zamku, wyłożona była "cenna" dziczyzna. Przy oświetleniu z  pochodni, wychodził hrabia z Jego Wysokością Cesarzem na balkon i patrząc z podziwem na upolowaną zwierzynę, odbierali pokot. Wynik polowania odczytywał podniesionym głosem, pełniący funkcję łowczego,  Wildmeister  Gnerlich - strzelono dwa do trzech tysięcy sztuk zwierzyny drobnej, z czego większą część (ilość), stanowiły bażanty. Sam Cesarz, w ciagu dwóch dni,  ustrzelił 1007  bażantów. Jednak oprócz tych zliczonych bażantów wyłożonych do pokotu, nie doliczono tych, które pozostały w lesie nie pozbierane. Takie cesarskie polowania były zawsze bardzo emocjonujące i kosztowne. Tak brzmiały pożegnalne, słowa Jego Wysokości Cesarza, przed odjazdem pociągu  "Mój kochany Thiele, u Ciebie podoba mi się zawsze, jest nadzwyczaj dobrze, dlatego, że wszystko tak łatwo przebiega", którymi gospodarz mógł być nawet nieco (przyjemnie) zaskoczony i wzruszony. Po dniach polowań miejscowi myśliwi z dobrymi psami powtórnie przeszukiwali opolowany wcześniej teren. Niektóre postrzelone i już padłe bażanty przynosiły psy, natomiast część jeszcze żywych postrzałków dostrzeliwano. Wynik samego przeszukania terenu, po takich polowaniach, bywał o wiele wyższy niż efekty obecnie prowadzonych tu polowań przez związek łowiecki. Takie rewiry do polowań jak w Mosznej i innych śląskich posiadłościach, nie napełniały  się zwierzyną naturalnie i efekty polowań, które "rzucały na kolana", nie powstawały samoistnie, lecz były owocem bardzo wytężonej i intensywnej hodowli, pracy i pięlegnacji ... ale to już odrębna historia. (por. WILD UND HUND, Moschen, Erich Reisch; PAŁAC W MOSZNEJ, Marek Gaworski - tekst skompletowała i przetłumaczyła p. Rozwita Malec z Mosznej).

 

W innym polowaniu, które miało miejsce w Mosznej w dniu 5 grudnia 1911 r. brał również udział minister von Podbielski.

 

1912 rok

Kolejny raz, Cesarz Wilhelma II, zawitał do Mosznej 14. listopada . Cesarz przyjechał specjalnym pociągiem, zszedł po dostawionych schodkach i czerwonym dywanie. Po oficjalnym przywitaniu z gospodarzem, obydwaj zasiedli w powozie i przez bramę z gladiatorami przyjechali do pałacu. Tu nastąpiło powitanie z małżonką hrabiego oraz z resztą zaproszonych gości. W polowaniu, oprócz naganiaczy i służących, brało udział około 12. uczestników, m.in. Książę  Raciborski oraz hrabiowie, specjalnie zaproszeni przez hrabiego Franz'a Hubert'a von Thiele Winckler'a. Ogółem ustrzelono 2839 sztuk zwierzyny, z czego, oczywiści  największa część przypadła na samego Cesarza - ok. 600 sztuk. Wynikało to z faktu, że naganiacze oraz leśnicy, niemalże podtykali władcy zwierzynę wprost pod lufę. Po polowaniu, zadowolony Ceszarz, opuścił pałac 15 listopada.

 

Śląskie rody magnackie zabiegały o względy panujących wtedy w Prusach Cesarzy i zapraszały gości z Berlina na reprezentacyjne polowania. Jedno z takich polowań opisuje w swoich wspomnieniach Walter Rocholl, późniejszy nadleśniczy w Kreuzburger - Hütte (Zagwiździe). Będąc uczniem ostatniej klasy gimnazjum, w 1912 roku brał udział w jednym z takich cesarskich polowań w majątku Moszna, jako uczestnik naganki. Polowanie na zwierzynę drobną trwało 2 dni. Dla gości ze stolicy przygotowano naziemne stanowiska wzdłuż remiz śródpolnych. Były one zbudowane z drewna, kryte chrustem i sięgały do połowy wysokości dorosłego człowieka. Stanowisko Cesarza było nieco wyższe, tak, że Wilhelm II mógł opierać dubeltówkę o brzeg stanowiska prawie na wysokości oczu. Wiązało się to z jego kalectwem, od dzieciństwa miał niewładną, krótką lewą rękę i posługiwał się tylko prawą. Opierając broń wysoko, łatwiej było mu ją podnieść do oddania strzału. Broń cesarska, tak kulowa jak i śrutowa była skonstruowana specjalnie dla niego. Miała krótszą kolbę i była lekka - śrutowa w kalibrze 20. Cesarz miał do dyspozycji trzy takie strzelby z eżektorami. Na stanowisku przeładowywał je i podawał władcy jego strzelec przyboczny (niem. leibjäger). Wilhelm II używał naboi rottweiler z żółtą łuską. Ponieważ ze względu na kalectwo strzelał tylko w lewą stronę, stanowisko sąsiada z lewej było oddalone dwukrotnie dalej jak z prawej. Młody Walter Rocholl miał za zadanie stać z tyłu cesarskiego stanowiska i liczyć oddane przez Cesarza strzały oraz ilość trafionej zwierzyny.

W pierwszym pędzeniu Wilhelm II oddał 80 strzałów, z czego 70 było trafnych, a w drugim pędzeniu na 85 strzałów, celnych było 78. Były to głównie koguty bażanta. Zające i króliki uchodziły przed cesarskim stanowiskiem nie strzelane na pozycje sąsiadów z prawej. Biorąc pod uwagę, że Cesarz był jednoręczny, skuteczność strzałów była zadziwiająca i wynosiła ok. 90 procent. Wyniki te nie wzięły się tak całkiem przypadkowo. Przed stanowiskiem cesarskim przygotowano sztuczny młodnik i w pierwszej fazie pędzenia bażanty cieknąc, chowały się tam i były skoncentrowane w większej liczbie. Wynik tego 2 - dniowego polowania w majątku Moszna był imponujący. W 10 strzelb strzelono 3500 bażantów kogutów, 480 kur bażanta, 120 zajęcy i 70 królików. Cesarz upolował 670 sztuk zwierzyny, bez kur bażanta, których nigdy nie strzelał. Uroczysty pokot w świetle pochodni odtrąbiła miejscowa służba leśna na dziedzińcu zamku, a Wilhelm II odebrał go z balkonu. Jednym z bohaterów tego polowania był hrabia Dankelmann. Miał opinię najlepszego śląskiego strzelca i na 55 strzałów oddanych w jednym pędzeniu, ani razu nie spudłował. Jak możliwe były wtedy takie pokoty? Scenariusz tych reprezentacyjnych polowań był we wszystkich śląskich majątkach magnackich taki sam. Śląscy magnaci mieli po kilka bażantarni, gdzie hodowano te ptaki specjalnie do polowań. Na polach pozakładane były długie zadrzewione remizy i laski śródpolne, chroniące zarazem uprawy przed zimnymi wiatrami. W remizach były liczne podsypy dla zwierzyny drobnej. Bażanty wypuszczano z wolier dużo wcześniej, partiami i rozchodziły się po polach. oczywiście zadaniem służby leśnej w tych prywatnych majątkach była bezwzględna eliminacja wszelkich drapieżników. W dniu polowania gęsta naganka przeczesywała pola i koncentrowała zwierzynę drobną w tych polnych zadrzewieniach z bogatym podszytem. Gdy myśliwi zostali rozprowadzeni na stanowiska, naganka ruszała bardzo wolno, by zwierzyny nie płoszyć gwałtownie. w chwili gdy linia naganki zbliżyła się do pierwszych stanowisk myśliwskich, na sygnał zatrzymywała się. Dalej szli bardzo wolno pojedynczy naganiacze, by bażanty zrywały się możliwie pojedynczo, a nie całymi grupami, Rocholl pisze bukietami. Myśliwy i strzelec na stanowisku musieli być bardzo zgrani. konieczne były minimum dwie strzelby. Paski z broni musiały być zdjęte, bo przeszkadzały przy wymianie strzelb. Strzelby wielostrzałowe były zabronione. w pewnej odległości od stanowisk myśliwych - z tyłu stała druga linia służby leśnej z psami, której zadaniem było wyłapywanie lub dostrzeliwanie postrzałków.

 

Na stanowisku towarzyszyło mu dwóch ludzi - strzelec przyboczny (niem. leibjäger) i z lewej Josef Rolling. Ten miał ciekawe stanowisko - po niemiecku nazywało się Büchsenspanner. Wyraz ten nie ma odpowiednika w języku polskim, a oznacza napinającego karabin (sztucer). Podczas polowań przeładowywał jednorękiemu władcy sztucer - stąd nazwa. (źrodło: Jerzy Szołtys, Kultura Łowiecka, Nr 79/).2016).

Cesarz Wilhelm II jako ten, który nadal rodzinie tytuł szlachecki, był tutaj traktowany z najwyższymi honorami. Historia głosi, iż podcza polowań Cesarz strzelał setki sztuk zwierzyny, co nawet dla wytrawnego strzelca było liczbą nieprawdopodobną. Tajemnica kryła się w sprytnym zabiegu zastosowanym przez wdzięcznego właściciela dóbr – zatrudnił on naganiacza, który miał sprawić, aby zwierzyna wbiegała wprost pod strzelbę Cesarza.

Polowanie w Mosznej

Fotografie z albumu Franza Huberta von Tiele-Winckler

 

 

Polowania u książąt von Ratibor w Rudach Śląskich

 

Wiktor I Maurycy von Ratibor (właśc. Viktor I Moritz Karl, 1. Herzog von Ratibor und 1. Fürst von Corvey, Prinz zu Hohenlohe-Schillingsfürst; ur. 10 lutego 1818 r. w Langenburg, zm. 30 stycznia 1893 w Rudach r.) - książę Raciborza i książę Corvey. Wiktor Maurycy I stał się właścicielem dóbr raciborskich i corveyowskich w wieku 16 lat. W tym czasie nie było wcale pewne czy spadek po landgrafie Wiktorze pozostanie przy spadkobiercy. Proces o te dobra wszczął rząd Hesji, ale w 1837 roku wycofał pozew. Przez pewien czas zarządzał więc nimi jego ojciec Franciszek Józef. On sam zaś zajął się studiami w Getyndze, Bonn i Heidelbergu. Za pełnoletniego uznano go w 1840 roku, kiedy to złożył hołd Królowi Fryderykowi Wilhelmowi IV. Otrzymał wówczas godność książęcą Herzog von Ratibor und Fürst von Corvey. Zarówno on, jak i jego pierworodni mogli też nosić tytuł Wasza Książęca Mość (Seine Durchlaucht). Jako że Wiktor I. był drugim księciem raciborskim o tym imieniu, więc wszyscy jego potomkowie również je przyjmowali.

Książę zasiadał w 1847 roku w Kurii Panów w Sejmie Zjednoczeniowym, w 1849 roku w pruskiej drugiej Kamerze, a w 1850 roku w parlamencie Unii w Erfurcie. Od 1854 roku był dziedzicznym członkiem, zaś od 1877 roku prezydentem pruskiej Izby Panów. W latach 1867-1890 reprezentował w Reichstagu Partię Wolnokonserwatywną Okręgu Wrocławskiego. Swego czasu poświęcił się także karierze wojskowej. Doszedł nawet do honorowego stopnia generała kawalerii a la suite. Odznaczono go Krzyżem Wielkim Suwerennego Zakonu Rycerzy Maltańskich.

 

W 1845 roku Wiktor I. ożenił się z księżniczką Amalią von Fürstenberg, córką księcia Karola Egona II von Fürstenberg (1796–1854). Para uczyniła z Rud swą główną siedzibę. Wioska stała się znanym centrum towarzyskim odwiedzanym chętnie przez europejskie elity. Książęta dbali także o mieszkańców wsi. Po epidemii z lat 1847-1849 książę przeznaczył część pałacu dla sierot. Spośród dzieci najbardziej znani byli Maksymilian von Ratibor, Karol von Ratibor i oczywiście Wiktor II von Ratibor, następca Wiktora I. W sumie Wiktor I i Amalia mieli dziesięcioro dzieci:

•    Amalię (ur. 3 października 1846; zm. 25 sierpnia 1847)
•    Wiktora (ur. 6 września 1847; zm. 9 sierpnia 1923)
•    Franciszka Karola (ur. 6 kwietnia 1849; zm. 27 maja 1925)
•    Elżbietę (ur. 27 lutego 1851; zm. 5 października 1928)
•    Egona (ur. 4 stycznia 1853; zm. 10 lutego 1896)
•    Marię Teresę (ur. 27 czerwca 1854; zm. 29 maja 1928)
•    Maksymiliana (ur. 9 lutego 1856; zm. 12 stycznia 1924)
•    Ernsta Emanuela (ur. 10 listopada 1857; zm. 25 lutego 1891)
•    Karola Egona (ur. 7 lipca 1860; zm. 11 kwietnia 1931)
•    Małgorzatę (ur. 3 lutego 1863; zm. 4 czerwca 1940)

Niestety urodzona 3 października 1846 roku, na zamku w Raciborzu  córka Amalia Wiktora zmarła w wieku 1,5 lat. Magistrat miejski polecił wybić z tej okazji medal patronacki. Chrzest pierwszego dziecka odbył się w Rudach. Wiktor Amadeusz II predestynowany został do objęcia majątku. Jego bracia: Franciszek, Egon, Maksymilian, Ernest i Karol otrzymali gruntowne wykształcenie i poświęcali się karierze dyplomatycznej albo wojskowej.

 

Książę Wiktor Maurycy I był także filantropem. W latach szalejącej na Górnym Śląsku zarazy (1847-1848) sprowadził do Rud lekarza Juliusza Rogera. Ten przyjaciel śląskiego ludu uprosił u księcia budowę szpitali w Rudach, Rybniku, Lyskach i modernizację szpitala bonifratrów w Pilchowicach. Książę nie ukrywał swojej pobożności oraz przywiązania do katolicyzmu na protestanckim dworze cesarskim, chociaż w tym względzie bliżej było mu do stylu życia „oświeconego władcy”, niż do „klęczącego cystersa”. Był przez wiele lat przewodniczącym Śląskiego Związku Kawalerów Maltańskich, a w dobrach rudzkich założył orkiestrę, powołał do życia kilka szkół, przywiózł z Paryża figurę maryjną, stojącą przy wjeździe do sanktuarium, wreszcie patronował wydaniu książki o rudzkich cystersach dzieła młodego doktoranta, a zarazem opiekuna jego starszych synów – Augusta Potthasta.

Rudy Śląskie - opactwo cystersów - siedziba rodu na Górnym Śląsku

Początki opactwa i klasztoru rudzkiego zakonu cystersów wiążą się z okresem lat 1252—1258. Pierwotne uposażenie klasztoru rudzkiego nie było duże. Około 1260 r. składało się nań siedem wsi oraz pewne, nie skolonizowane jeszcze tereny. Podstawą działalności rudzkich cystersów początkowo było rolnictwo, hodowla bydła i trzody Opactwo rozwijało warzywnictwo, sadownictwo, bartnictwo i leśnictwo, zajęło się również produkcją wełny owczej i pszczelarstwem. Produkowano wosk, miód pitny i likier; istotna była również gospodarka leśna i hodowla ryb w sztucznych stawach. Na terenie klasztoru i w dobrach klasztornych były winnice, kuźnie, smolarnie jak również klasztorna huta szkła, gdzie w latach 1712 – 1740 produkowano szkło okienne, karafki, zwierciadła, dzbanki, butelki, naczynia i perełki, a wyroby eksportowano w głąb Austrii. Ponadto Klasztor posiadał własne kopalnie rudy, które były czynne jeszcze w 1756 r. Opaci rudzcy stracili swoje uprawnienia dopiero po przejęciu większości Śląska przez Prusy. Wiktor I von Hohenlohe-Waldenburg-Schillingsfiirst, książę raciborski, zaczął przebudowywać klasztor na siedzibę magnacką. Zmiany dotyczyły bardziej otoczenia niż samej bryły klasztoru. Wyburzona została większość budynków gospodarczych. Wytyczono i założono park. 

Corvey - siedziba rodu w Niemczech

Wiktor I obrał opactwo na swoją główną rezydencję i nie miał bynajmniej zamiaru burzyć cysterskiej klauzury, a na jej miejscu wznosić nowej budowli wedle modnej podówczas klasycystycznej modły. Zdecydował, że wiekowe założenie zostanie zaadaptowane na okazały pałac książęcy w ulubionym przez niego neogotyckim duchu. W 1859 r. wytrawny niemiecki architekt Karl Lüdecke (1826-1894) skreślił pierwsze rysunki pomiarowe opisujące zamierzoną przebudowę. W 1863 r. architekt przedstawił projekty nowych aranżacji wnętrz oraz ujednolicenia w duchu neogotyku detali architektonicznych elewacji. Swoje zamiary zrealizował jednak tylko częściowo. Nie doszło np. do adaptacji piętra jednego ze skrzydeł na salę balową, nad którym miała się wznosić dodatkowa wieża. Według opisu z tych lat rudzki pałac magnacki liczył 120 sal, halsów, gabinetów, pokojów gościnnych z łazienkami, buduarów itp. Dobra te pozostały przy tym rodzie do 1945 r.

Orkiestra założona przez księcia Wiktora I von Ratibor

Wnętrza urządzono w myśliwskim rycie. Ściany zdobiły trofea, mające łowy za główny temat rysunki (m.in. bezcenne grafiki Johanna Eliasa Ridingera) oraz wypchane okazałe sztuki zwierzyny, w tym ostatni upolowany w tutejszych lasach niedźwiedź. W 1912 r., na łamach niemieckiego czasopisma „Wild und Hund”, nie kryto zachwytu po wizycie w Rudach: "Wewnętrzny charakter pałacu dostosował się do otaczającego krajobrazu i lasu. W domu przodującego myśliwego i łowcy zbiory jego trofeów są rozkoszą dla serca i oczu każdego znającego się na rzeczy myśliwego. Upolowana zwierzyna ukazuje się tam w wielkich bogactwie, na korytarzu i w komnatach pałacu. Jest bardzo stylowo uporządkowana, daleka od jakiejś przesady. Licznie spotykamy srebrne szyldy oraz brązowe, srebrne i złote medale będące perłą niejednej dawnej wystawy. Trofea i egzemplarze zwierząt są z własnych, śląskich i austro-węgierskich rewirów łowieckich. Nie występują egzemplarze egzotyczne. Prawdziwy myśliwy, który ma okazję zobaczyć pałac, z pewnością nie przepuści tej okazji. Na środku korytarza sęp rozpościera swe skrzydła, obok wisi nadzwyczajna głowa kozła".

Najlepsze trofea księcia znajdują się w hallu. Poza niedużym niedźwiedziem, którego książę upolował przed kilku laty w Krainie, jest tutaj największy jeleń upolowany w księstwie w 1902 r. To szesnastak, który na berlińskiej wystawie poroży w 1903 r. został odznaczony medalem. Dalej znajduje się szereg najsilniejszych jeleni węgierskich. Za hallem znajduje się rząd pokoi, w których Jego Majestat (Wilhelm II) zamieszkuje przy każdorazowym pobycie w Rudach. Korytarz ma w całości około pięćdziesiąt metrów długości. Jest bogato wyposażony w łopaty łosia, wieńce jeleni i parostki saren. Obraz uzupełnia kilka starych, bardzo pięknych szaf i skrzyń oraz głowa i futro żubra, którego książę upolował u księcia pszczyńskiego.

Otoczenie pałacu zagospodarowano na park z ogrodem i zwierzyńcem. "Thiergarten" (historyczna nazwa widoczna już tylko na starych mapach) to XIX-wieczny ogrodzony zwierzyniec książąt von Ratibor, urządzony w części lasów raciborskich między Jankowicami, Rudą Kozielską a Kuźnią Raciborską. Familia hodowała tu dorodne sztuki leśnej zwierzyny, które potem odstrzeliwali jej zacni goście. Mieszkańców obowiązywał zakaz wstępu. W 1886 r. podziw nad efektem tych prac wyrażał Konstanty Damrot. Porównał park do ogrodów cysterskich w Oliwie, pisząc: " ... nie dozwalają już następnym gospodarzom i panom zetrzeć z nich charakterystycznej cechy, a takową stanowią przecudne drzewa, cieniste ganki, obszerne murawy i wody, umiejętnie wciągnięte do ogólnego planu".

Kolejny interesujący opis pałacu wyszedł spod pióra Janusza Meissnera, autora książki „Jak dziś pamiętam”: "Jest to wielkie gmaszysko zbudowane w czworobok dokoła obszernego wewnętrznego dziedzińca. Ma tylko dwie kondygnacje, ale liczy ponad 120 sal, holów, gabinetów, pokojów gościnnych z łazienkami, buduarów itp., a prócz tego w facjatach odpowiednią ilość pomieszczeń dla służby, na książęcą garderobę, na broń myśliwską, na pościel, bieliznę itd. Kuchnie, spiżarnie, pralnie i inne urządzenia gospodarcze znajdują się w suterenach. Książęce apartamenty mieszkalne, olbrzymia jadalnia i salony reprezentacyjne umeblowane są z magnackim, pruskim brakiem dobrego smaku. Wszystko jest kolossal - ciężkie, solidne i przeważnie bardzo brzydkie. Wyjątek stanowią dywany: perskie, tureckie, chińskie a także bogata kolekcja trofeów myśliwskich: poroża jeleni, danieli i kozłów oraz szable i fajki dzików".

W dobrach książęcych znajduje się Góra Wiktorii, upamiętniająca wizytę w dobrach księcia raciborskiego księżnej Wiktorii, późniejszej Cesarzowej Niemiec. Prawdopodobnie góra pamięta czasy cysterskie. Nazywano ją Galgenberg, czyli Golgota. Być może w okresie Wielkiego Postu odbywały się tu cysterskie obrzędy, m.in. drogi krzyżowe. Niewykluczone, że było to szczególne miejsce odosobnienia i skupienia. Latem 1866 r., na polecenie księcia raciborskiego Wiktora I, zwieziono tu kamienie. Związane to było z zapowiadaną wizytą pruskiej następczyni tronu. Księżna Wiktoria, córka Królowej Anglii Wiktorii i księcia saskiego Alberta, miała wówczas 26 lat. Od sześciu lat była żoną Fryderyka, pruskiego następcy tronu, od 1888 r., póżniejszego  Cesarza Fryderyka III Wilhelma. Rok 1866 był dla niej tyle szczególny, co i tragiczny. Wraz z mężem, wskutek przywiązania do ideałów demokracji i liberalizmu, popadła w niełaski teścia, wówczas jeszcze Króla Wilhelma I, tradycjonalisty, zwolennika silnych rządów, które w Prusach wcielał w życie osławiony kanclerz Otto von Bismarck. Była nielubiana przez reakcyjne pruskie junkierstwo. Przez biografów określana jako inteligenta i oczytana. Prawdziwie zakochana we Fryderyku, co na królewskich dworach w całej Europie było ewenementem. 3 lipca 1866 r. Prusacy pokonali pod Sadową Austriaków, zyskując hegemonię wśród państw niemieckich. Król Wilhelm I i żelazny kanclerz triumfowali. Wcześniej, bo 18 kwietnia, zmarł dwuletni książę Zygmunt, trzeci syn Wiktorii i Fryderyka. "O, jakże kochałam to maleństwo, od momentu narodzin znaczyło dla mnie więcej niż wszyscy jego bracia i siostry. Był mądry, znacznie mądrzejszy niż jego rodzeństwo, i myślałam, że będzie taki jak Papa. Fritz i ja ubóstwialiśmy go" - pisała do swojej matki, królowej Angli.

Księżna przyjechała do Rud 19 października 1866 r. Na pewno była pogrążona w smutku po śmierci syna. Wypoczynek w Rudach miał jej pomóc zapomnieć o tragicznym wydarzeniu. Z pewnością spacerowała po parku przypałacowym i uroczysku, gdzie książęta raciborscy organizowali pikniki. 27 października na wzgórzu pokrytym już kamieniami posadziła lipę. Drzewo to rośnie do dziś. Wokół niego ułożony jest krąg kamieni. Na jednym z nich znajduje się pamiątkowa inskrypcja.

Lipa w kamiennym kręgu

Książęcy dwór w Rudach łączyły zażyłe stosunki z dworem królewskim a potem cesarskim. W Rudach, w 1866 r., gościł następca tronu Fryderyk Wilhelm, mąż Wiktorii. Na początku XX w. dwukrotnie na polowania przyjeżdżał tu syn Fryderyka, wspomniany Cesarz Wilhelm II. Z pewnością odwiedził miejsce w Buku, gdzie znajdowała się lipa zasadzona przez jego matkę Wiktorię.

Następca pruskiego tronu, wtedy książę Fryderyk, późniejszy Cesarz Fryderyk III, w Rudach i na Łężczoku

Cesarz Wilhelm II na dziedzińcu pałacu książęcego (dawniej opackiego) w Rudach i fragment spisanej przez niego korespondencji o charakterze dyplomatycznym

 

Wizytę Cesarza Wilhelma II w Rudach doskonale opisuje Grzegorz Wawoczny  w swojej książce: „Rudy. Magiczne miejsce”. Tak opisuje autor ową wizytę:

"Pod koniec listopada 1906 r. Cesarz Wilhelm II wraz z świtą przyjechał salonkami na raciborski dworzec. Tu czekały na niego automobile. Nimi to cesarska mość udała się do Rud. Zadbano, by automobilem nie trzęsło. Na polecenie księcia wszystkie drogi i ścieżki w jego dominiach doprowadzono do najlepszego stanu. Nawieziono tony żwiru, naprawiono mosty i przejścia między stawami. Raciborski dworzec jak i drogi wiodące do cysterskiej wioski były udekorowane.

Wizyta monarchy była wielkim wydarzeniem dla miejscowej ludności. Dla niektórych była to okazja by go obejrzeć. Cesarz początkowo nie życzył sobie tłumów podczas wjazdu do Rud. Po licznych prośbach zmienił jednak swoje stanowisko i zgodził się na ustawienie w szyku Powiatowego Związku Wojaków z Rybnika jak również stowarzyszeń i dziatwy szkolnej z Rud oraz utworzenie w Raciborzu szpaleru przez Powiatowy Związek Wojaków a także przez stowarzyszenia, cechy i szkoły raciborskie".

Najwięcej roboty miał książę raciborskie Wiktor Amadeusz i jego świta. Chodziło przecież o honor rodziny. Organizowane dla monarchy polowanie musiało być lepsze od wszystkich innych, w których uczestniczył. Sukces był gwarantowany, jeśli Cesarz ustrzeli więcej ptactwa niż gdzie indziej. Co więc zrobiono? Ano zdecydowano ponownie napełnić wodą stawy rybne, choć były już przygotowane do okresu zimowego. Jak zwykle zamierzano je napełnić dopiero wiosną następnego roku. Taki zabieg miał jednak swój sens. Dzięki niemu bażanty nie mogły się ukryć w – niedostępnej dla myśliwych- trzcinie porastającej gęsto pusty staw. Jednocześnie Cesarzowi oszczędzono brodzenia w szlamie pokrywającym dno. Ten gest kosztował księcia Wiktora Amadeusza sporo pieniędzy i kłótni ze swym zarządcą stawów, który przestrzegał, że działania te zakłócą gospodarkę rybną. Ponad wszystko liczyła się jednak tylko satysfakcja Cesarza.

Książęca bażanciarnia

Łężczok z pocysterskim pałacykiem myśliwskim, książęcą bażanciarnią oraz stawami hodowlanymi

Książęce stawy

Zabiegiem koniecznym było również wzmocnienie populacji ptactwa. Mnożeniem bażantów zajął się książęcy radca komory i leśny Schmidt. U barona von Reibnitza w Łanach, w powiecie kozielskim, zakupił, po 4,10 marki za sztukę, 350 bardzo silnych i zdrowych bażantów. Kolejne 200 chciano zakupić w Mosznej, ale dziedzic tamtejszego majątku zażądał za jednego ptaka aż 6 marek. Od zakupu więc odstąpiono. Sto bażantów udało się odłowić w remizach koło leśniczówki Brzeźnica i w remizie Cycon. Kolejnych 320 złapano w remizach: adamowickiej i raszczyckiej, Lipinia, koło zamku w Łubowicach oraz koło Ligoty i Ostrowa Łubowickiego. Kolejnych trzysta ptaków przywieziono z Brzezinki w powiecie gliwickim. Efekt był oszałamiający. Przed uzupełnieniem w Łężczoku było od 2 do 2,2 tys. bażantów. Po działaniach Schmidta ich liczba wzrosła do ponad 3 tys."

Polowanie na Łężczoku z 1906 roku i jego uczestnicy

 

Fotografie z polowań książąt raciborskich

 

Polowanie Karla von Ratibor

'

 Victor von Ratibor

Wizyta koronowanych głów to nie jedyne ciekawe epizody z historii uroczyska Buk i domku "Agathenhütte", niezwykle często pokazywanego na pocztówkach z przełomu XIX i XX w. Przed II Wojną Światową hitlerowcy zorganizowali tu ośrodek szkoleniowy dla Hitlerjugend. Po wybuchu wojny był tu obóz dla jeńców alianckich, m.in. wziętych do niewoli podczas desantu na Krecie. Obóz ten, jako tzw. reprezentacyjny, wizytowały organizacje międzynarodowe. Jeńcy cieszyli się tu dużymi swobodami. Zamieszkiwali w domku myśliwskim Agathenhütte.

To było ulubione miejsce wypoczynku rodziny ksiażąt von Ratibor, którzy stale rezydowali w pałacu w Rudach (dawny klasztor cystersów). Mieli tu leśniczówkę Agathenhütte i staw zasilany wodą przez leśny potok.

Pocztówka z wpisem księcia raciborskiego, świadcząca o ustrzeleniu przez niego aż 61 saren

W lasach rudzkich jest dużo kamiennych obelisków. Niektóre z nich są niewątpliwie związane z wydarzeniami myśliwskimi ale do końca nie jest wiadome czego dokładnie dotyczą.

Kamień w okolicach Rud. Napis to pozdrowienie myśliwskie - nasze Darz Bór
Położono go przy drodze do lasu w kierunku Zwonowic. Tak mogła być oznaczona droga dla książęcych gości - myśliwych udających się na polowanie.,

Pod koroną napis wskazujący na to, że kamień dotyczy księcia  Wiktora I. Natomiast data nie wiadomo jakie wydarzenie upamiętnia.

Ze źródeł historycznych wiadomo, że Wiktor I kupił w 1852 roku od barona Salomona Mayera von Rotschilda, bankiera żydowskiego i pana na Szylerzowicach, majątek Łubowice, w skład którego wchodziło 200 ha gruntów, pałace Eichendorffów oraz założenie parkowe. Wartość transakcji wyniosła 50 tys. talarów. W 1865 roku książę nabył Brzeźnicę koło Łubowic oraz Brzezinkę w powiecie gliwickim. Do gospodarki rolnej swoich dóbr wprowadził nowoczesne metody upraw i nawożenia. Sadzono nowe odmiany roślin. Na polach kopano rowy melioracyjne. Czy jednak to wydarzenie upamiętnia kamień? Osobiście wątpię.

Z napisu wynika, że książę Victor von Ratibor, 1 pażdziernika 1892 roku strzelił w tym miejscu jelenia

Napis oznacza, że jest to historyczny dom spotkań myśliwych na wzniesieniu Firsten, a może miejsce spotkań?

Kamień upamiętniający upolowanie ostatniego niedźwiedzia w tej okolicy. Zdarzenie miało miejsce 1 grudnia 1771 roku, a misiek ważył 4,5 cetnara czyli około 230 kg.

Jeżeli to prawda to dzik ważył ok. 280 kg.

Ten kamienny krzyż w środku lasu upamiętnia nieszczęśliwe wydarzenie, kiedy to ksiażę raciborski podczas polowania zastrzelil swojego stangreta Fabiana Hytrka, który wyszedł po księcia ale akurat znalazł się w miejscu gdzie spodziewano się dzika. Nieszczęście miało miejsce w lutym 1927 roku.

 

Informację o kamieniach i ich opisy zaczerpnąłem ze stron internetowych i czy są prawdziwe do końca nie wiem. (źródło: eksploratorzy.com.pl oraz http://jestemadrian.pl/lasy-rudzkie/ )

 

.

Łężczok 1906 r. Cesarz na polowaniu

Cesarskie polowania na Łężczoku

Łężczok  – dziś wodny rezerwat przyrody w województwie śląskim, w powiecie raciborskim położony pomiędzy Raciborzem, Nędzą, Zawadą Książęcą i Babicami.

W 1783 roku cystersi postawili przy drodze przebiegającej przez las dworek myśliwski. W 1810 roku w związku z kasacją zakonu cystersów ich majątek przeszedł w ręce landgrafa heskiego Amadeusza z Hesji-Rotenburga, a następnie w ręce książąt pruskich Hohenlohe-Waldenburg-Schillingsfürst, a właściwie siostrzeńca żony Amadeusza, Wiktora Maurycego von Hohenlohe-Waldenburg-Schillingsfürst. Nowi właściciele dokonali przebudowy stawów i lasów poprzez wprowadzenie monokultury świerkowej oraz założyli hodowlę bażantów w celach łowieckich. Kiedy te tereny były w posiadaniu rodu Hohenlohe prowadzone były tutaj badania, m.in. przez niemieckiego lekarza, badacza kultury i przyrody Juliusza Rogera oraz przyrodnika Emila Fieka. W 1906 i 1910 roku na tych terenach uczestniczył w polowaniach Cesarz niemiecki Wilhelm II wraz z księciem raciborskim, Wiktorem II. W 1922 roku szczególne walory przyrodnicze tych terenów spowodowały wpisanie ich do rejestru pomników przyrody.

 

O ogromnych rozkładach polowań na Śląsku i swoistej "wpadce" Cesarza podczas polowania na Łężczoku, na Śląsku mówi artykuł Grzegorza Wawocznego zamieszczony na stronie interntowej http://www.goraciborz.pl

 

"Przez górnośląskie polowanie Cesarz Wilhelm najadł się wielkiego wstydu. A wszystko za sprawą wścibskiego dziennikarza. Do zdarzenia doszło w Łężczoku, dzisiejszym rezerwacie leśno-stawowym. Cesarz nader często zaglądał na Górny Śląsk, gdzie dojeżdżał specjalnym składem kolejowym złożonym z czterech białych luksusowo wyposażonych wagonów. Odwiedził m.in.: Jankowice niedaleko Pszczyny (strzelał do żubrów), Świerklaniec, Rudy, Żyrową, Sławięcice i Strzelce Opolskie. Z tej ostatniej miejscowości pochodzi datowany na 1904 r. taki oto opis wielkiego łowczego: "Wilhelm II, z jedną ręką krótszą i nieruchomą, zwisającą jak proteza, z wąsami sterczącymi ku górze na kształt sztyletów, ubrany był w mundur cesarskiego gajowego, po którym spływała zielonkawa peleryna”. Ubitą na Górnym Śląsku zwierzynę (rogacze, zające, ptactwo łowne) liczono w setkach a nawet tysiącach sztuk. Jedną z wizyt u księcia von Ratibor w Rudach Cesarz jednak na długo zapamiętał i to nie z racji kolejnych sukcesów.

Rezydujący stale w pocysterskim opactwie w Rudach książę Wiktor von Ratibor, monarchista i konserwatysta, cieszył się dobrymi koneksjami w Berlinie. Jego brat Chlodwig był kanclerzem Niemiec, co otwierało drzwi na najważniejsze salony, gdzie zresztą Wiktor regularnie gościł, pielęgnując swoje kontakty i znajomości. Dowodem dobrych relacji z Cesarzem było przyjęcie przez kajzera zaproszenia do odwiedzenia pałacu w Rudach. Nie mogło się, rzecz jasna, obyć bez polowania. Na strzelanie obrano Łężczok, pocysterskie stawy hodowlane w starorzeczu Odry pod Raciborzem. Przyjazd kajzera zapowiedziano na końcówkę listopada 1906 r.

 

Cesarz Wilhelma II, pod koniec listopada 1906 r. wraz ze świtą przyjechał salonkami na raciborski dworzec. Wizyta monarchy była wielkim wydarzeniem dla ludności. Wiązała się z podjęciem wielu ważnych przedsięwzięć. Najwięcej roboty miał książę raciborski Wiktor Amadeusz i jego świta. Chodziło o zorganizowanie polowania, które miało przynieść naturalnie ogromny sukces. Stawką był honor rodziny książąt raciborskich. Starannie zatem dobierano kadrę, która miała towarzyszyć Cesarzowi. Zgodnie z poleceniem księcia dwudziestu tragarzy nabojów mówiło głównie po niemiecku, nieźle się prezentowało i prawie każdy był żołnierzem. Ostatecznie polowanie trwało od godz. 9:00 do około godz. 15:00. Po strzelaniu jego Cesarska Mość czekał na wyniki przy wielkim ognisku. Po przygotowaniu pokotu czyli ułożeniu upolowanej zwierzyny według jej łowieckiej hierarchii, już w obecności Cesarza i jego świty, naczelnik Urzędu Leśnego odczytał wyniki polowania, najpierw Cesarza,  a później reszty. Po odegraniu sygnału "Koniec polowania" monarcha odjechał automobilami do Rud, słysząc zapewne w oddali odgrywany przez strzelców "Marsz myśliwski". Wyniki polowania były wyśmienite. Absolutnym mistrzem okazał się, oczywiście, sam Cesarz Wilhelm II. W ciągu około pięciu godzin efektywnego strzelania jego ofiarą padło 738 bażantów, 3 głuszce, po jednym zającu i sójce. Cesarz trafiał więc celnie 2,5 razy na minutę. Jako że nie wszystkie strzały były zapewne celne, więc musiał zużyć ponad tysiąc naboi. Był to z pewnością wielki wysiłek (zważywszy na Jego kalectwo – dop. autora). Warto dodać, że tych kilka ustrzelonych głuszców było na Łężczoku towarem importowanym. Podobnie jak azjatycki bażant złocisty odstąpiony przez barona von Reibnitza. Tego pięknego ptaka nie udało się jednak nikomu upolować.

Przed polowaniem książęca administracja miała pełne ręce roboty. Największym problemem był brak wody w stawach. Zgodnie z regułami gospodarki rybackiej spuszczano ją jesienią. Obawiano się jednak, że kajzer nie będzie kontent brodząc w szlamie i wodząc lufą za ptactwem kryjącym się w gęstej trzcinie. Książę zdecydował więc, że stawy zostaną ponownie napełnione, co zresztą okupił awanturą z ich zarządcą, który tłumaczył, iż jest to kosztowny i mało rozsądny krok, grożący stratami w hodowli. Dla księcia liczyła się jednak satysfakcja kajzera, a ta dalej stała pod znakiem zapytania, bo na Łężczoku było zbyt mało bażantów. Kazano je więc odłowić w innych rewirach książęcego dominium, a część nawet dokupiono. Zabiegiem koniecznym było również wzmocnienie populacji ptactwa. Mnożeniem bażantów zajął się książęcy radca komory i leśny Schmidt. U barona von Reibnitza w Łanach, w powiecie kozielskim, zakupił, po 4,10 marki za sztukę, 350 bardzo silnych i zdrowych bażantów. Kolejne 200 chciano zakupić w Mosznej, ale dziedzic tamtejszego majątku zażądał za jednego ptaka aż 6 marek. Od zakupu więc odstąpiono. Sto bażantów udało się odłowić w remizach koło leśniczówki Brzeźnica i w remizie Cycon. Kolejnych 320 złapano w remizach: adamowickiej i raszczyckiej, Lipinia, koło zamku w Łubowicach oraz koło Ligoty i Ostrowa Łubowickiego. Kolejnych trzysta ptaków przywieziono z Brzezinki w powiecie gliwickim. Efekt był oszałamiający. Przed uzupełnieniem w Łężczoku było od 2 do 2,2 tys. bażantów. Po działaniach Schmidta ich liczba wzrosła do ponad 3 tys. Ostatecznie pod ostrzał Wilhelma wystawiono 3 tysiące ptaków.

Plan polowania z 1910 r., flaga cesarska pokazuje, gdzie stał Cesarz (Archiwum Państwowe w Raciborzu, akta Komory Książęcej)

Strzelanie było udane, bo cztery lata później, dokładnie 28 listopada 1910 r., Cesarz ponownie zawitał na Łężczok, a książę jak zwykle stanął na głowie, by szacowny gość dał upust swojej chuci jak należy. Po kilku godzinnej jatce rozpalono na grobli ognisko, przy którym Cesarz i jego świta spoglądali na rozkład pokotu. Po tym jak naczelnik książęcego urzędu leśnego odczytał wyniki, najpierw Cesarza a potem innych szlachetnie urodzonych myśliwych, całe towarzystwo wsiadło w automobile i odjechało na bal do Rud".

 

Prinz Victor II von Ratibor

Polowanie z 1910 r. nie wyróżniłoby się spośród innych łowów monarchy, gdyby nie pewien incydent. Wilhelm wiedział, że podążają za nim reporterzy, pozował do zdjęć, chętnie dzielił się wrażeniami ze strzelania, a jego urzędnicy dbali, by notatki zawierały wiarygodne dane o liczbie ustrzelonych rogaczy czy ptactwa. Wyniki z Łężczoka budziły zachwyt. Łowczych podzielono na trzy grupy. W pierwszej był książę Wiktor, jego dwóch synów i krewni. Ustrzelili raptem sto bażantów, co nie dziwi, bo jako gospodarzom nie wypadało więcej. Członkom cesarskiej świty zapisano na koncie 529 sztuk ptactwa. Więcej, bo ponad tysiąc dwieście bażantów, ustrzelili górnośląscy arystokraci. Najcelniej strzelał Henckel von Donnersmarck.

Jednakże krótko po wyjeździe monarchy z Rud, w czasopiśmie „Das Waidwerk in Wort und Bild” („Myślistwo w słowach i obrazach”), ukazała się relacja z polowań na Śląsku. Okazało się, że jej autor nie miał zamiaru wpisać się w ton dworskiej propagandy sukcesu. Ujawnił, iż podczas polowania w Łężczoku jeden z książęcych leśnych urzędników pochwalił się mu, że w Sławięcicach bażanty trzymano w koszach i jak tylko Cesarz zajął stanowisko natychmiast je wypuszczono. Dzięki temu Wilhelm miał znacznie ułatwione zadanie.

Po publikacji wybuchł skandal, bo kajzer stał się obiektem kpin. Książę Wiktor II popadł w niełaskę. Bezskutecznie szukał służącego, który rozmawiał bez upoważnienia z dziennikarzem. Zapowiedziano także, że na kolejne polowania fotoreporterzy nie będą zapraszani. Cóż z tego, skoro Wilhelm II omijał już rewiry Wiktora von Ratibor."

 

Wiktor II  Amadeusz von Ratibor jego żona Maria Breunner-Enkevoirth (ur. 23 sierpnia 1856 w Grafenegg, zm. 25 czerwca 1929 w Rudach) — austriacka hrabianka, księżna raciborska

Wiktor II Amadeusz von Ratibor i Maria von Breunner-Enkevoirth - portret ślubny

19 czerwca 1877 r. książę ożenił się w Wiedniu z hrabianką Marią, jedynym dzieckiem podkomorzego hr. Augusta von Breunner-Enckevoerta i hr. Agaty Széchényi von Sárvár-Felsövidék. Z małżeństwa z Marią miał dwoje dzieci- syna Wiktora III Augusta (1879-1945) i corkę  Agatę (1888-1960) i z innego związku syna Hansa Konstantyna.

 

Wiktor II  Amadeusz von Ratibor  (ur. 6 września 1847 r. w Rudach – zm. 9 sierpnia 1923 r. w Corvey) był najstarszym synem księcia Wiktora Maurycego i księżniczki Amalii von Fürstenberg. Naukę rozpoczął w 1861 r. pod kierunkiem ks. Hermana Schaffera, późniejszego proboszcza raciborskiej fary, autora licznych publikacji o historii Raciborza. W 1863 r. wstąpił do gimnazjum w Nysie, gdzie w 1865 r. uzyskał maturę. Następnie pod opieką nauczyciela odbył studia prawnicze w Berlinie, Bonn i Getyndze, gdzie uzyskał dyplom doktora obojga praw. Jesienią 1869 r. wstąpił do pułku huzarów gwardii  w Poczdamie, z którym to brał udział w wojnie francusko – pruskiej 1870 - 71 roku. Odznaczony został Krzyżem Żelaznym II klasy. Przez trzy lata, począwszy od 1873 r. pracował w Ambasadzie Niemiec w Wiedniu. Od  1877 r. miał prawo noszenia munduru swej jednostki, nie będąc w czynnej służbie wojskowej. Książę Wiktor był człowiekiem aktywnym. Należał do zakonu rycerzy maltańskich. Posiadał stopień podporucznika a później rotmistrza pułku huzarów. Za dzielność i męstwo w wojnie prusko-francuskiej (1870-1871) odznaczono go Krzyżem Żelaznym. Niedługo potem awansował do stopnia generała majora. Obok wojskowej, zdecydował się również na karierę dyplomatyczną. Był między innymi członkiem niemieckiej ambasady w Wiedniu. Po śmierci ojca 30 stycznia 1893 r. Wiktor Amadeusz II został księciem raciborskim. W 1913 r. przyznano mu tytuł honorowego obywatela Wrocławia. Podejmował wiele działań na rzecz Górnego Śląska. Był członkiem Rady Powiatu rybnickiego oraz deputowanym do rady powiatów: raciborskiego, gliwickiego i oleskiego. W 1891 r. objął posadę w administracji prowincjonalnej. Od 1893 r. był członkiem sejmiku prowincjonalnego. Od 1897 r. wybierany był na kolejne kadencje przez jego członków na przewodniczącego wspomnianego gremium. Książę Wiktor II rządził w czasie I wojny światowej, powstań śląskich i plebiscytu. Stan ziemskiego posiadania generalnie się nie zmienił. Rosła jedynie liczba książęcych urzędników. Książę Wiktor w odróżnieniu od swego następcy i najstarszego syna Wiktora III Augusta przejawiał dość znaczną aktywność polityczną, społeczną i gospodarczą. Dzięki małżeństwu książę raciborski pozyskał ogromne majątki ziemskie, lasy i słynne winnice. Książę był dobrym gospodarzem. Podstawą jego gospodarki był przemysł rolno-spożywczy, drzewny i produkcja materiałów budowlanych. Książę Wiktor II zmarł 9 sierpnia 1923 r. w Corvey po 30 latach władania księstwem w wieku 76 lat. Szczególne wysoko oceniana była praca księcia w Niemieckim Związku Łowieckim, (Allgemeine Deutsche Jagdschutzverein), któremu przewodniczył od roku 1895. Z okazji 70 rocznicy urodzin członkowie Związku podarowali księciu ilustrowane czasopismo pamiątkowe, w którym zamieszczono sceny z polowania w lasach książęcych. Jubilat otrzymał też zaszczytny tytuł „Jäger der Heimat” (dzisiaj moglibyśmy ów tytuł przetłumaczyć jako Myśliwy Małej Ojczyzny - Śląska). W piśmie skierowanym na ręce jubilata, podkreślano też jego zaangażowanie dla tzw. „zielonej sprawy”, w tym głównie dla ochrony lasów i zwierzyny. Allgemeine Deutsche Jagdschutzverein podejmował bowiem, jako jeden  z pierwszych związków łowieckich (myśliwskich) na świecie, różnorodne działania, w tym również badania naukowe, związane z ochroną przyrody i ekologią. Artykuł w Anzeigerze kończyły życzenia skierowane na ręce księcia Wiktora, nawiązujące do jego zamiłowania naturą: „Möge der grüne Wald auch fürderhin den Herzog so erhalten, Jahrzehnte noch!” (Niechaj te zielone puszcze, które książę tak umiłował, zachowają go jeszcze dziesiątki lat w zdrowiu). W listopadzie 1906 roku oraz w 1910 roku dobra książęce odwiedził Cesarz niemiecki Wilhelm II Hohenzollern.

Polowanie w 1910 r.

Książę Wiktor II zmarł 9 sierpnia 1923 r. w Corvey po 30 latach władania księstwem w wieku 76 lat

Książę Wiktor III August Maria von Ratibor (właśc. Viktor III. August Maria, 3. Herzog von Ratibor und 3. Fürst von Corvey, Prinz zu Hohenlohe-Schillingfürst-Breunner-Enkervoith, auf Grafenegg-Neuaigen, Asparn, Niederösterreich, auf Kieferstädtel und Zembowitz, Oberschlesien); ur. 2 lutego 1879 r. w Rudach, zm. 11 listopada 1945 r. w Corvey) – został po śmierci ojca księcia Wiktora II Amadeusza von Ratibor 9 sierpnia 1923 r. III księciem raciborskim.

Książę Wiktor III z żoną Elżbietą Oettingen-Oettingen und Oettingen-Spielberg

Z małżeństwa księcia Wiktora III i ks. Elżbiety wywodziło się pięcioro dzieci, wszyscy urodzeni w Rudach. Jako trzeci urodził się 12 lutego 1916 r. Wiktor IV Albrecht von Ratibor – książę następca (Erbprinz). Jako dowódca plutonu czołgów zginął 18 września 1939 r. w Puszczy Kampinoskiej. Ostatnim, piątym dzieckiem ks. Wiktora III i ks. Elżbiety, był Franciszek I Albrecht von Ratibor (imiona dziadka po kądzieli) Maksymilian, ur. 23 października 1920 r. Ponieważ nie miał on szans na odziedziczenie czegokolwiek z majątków górnośląskich i westfalskich, na mocy układu adopcyjnego, zawartego 6 lipca 1926 r. w Budapeszcie, a potwierdzonego 13 stycznia 1927 r. w Raciborzu, został on adoptowany przez swoją ciotkę – ks. Klementynę von Metternich-Sándor (1870–1963), bezdzietną właścicielkę olbrzymich majętności na Węgrzech i w Austrii, w tym słynnych austriackich winnic "Metternich".

 

W 1945 r. rodzina książęca opuściła Rudy i udała się do swojej siedziby westfalskiej w Corvey. Tam ks. Wiktor III August zmarł 11 listopada 1945 r. Jego żona Elżbieta zmarła 2 maja 1976 roku w swojej rodowej siedzibie w Oettingen.

 

W styczniu 1945 r. budynki podpalone zostały przez sowieckich żołnierzy. Pożar zniszczył rezydencję książęcą.

Polowanie w Strzelcach Opolskich u hrabiego Mortimera Tschirschky-Renarda

 

Pierwszy z prawej hrabia Mortimer Tschirschky-Renard

Cesarz Wilhelm II (z lewej) wraz z hrabią Mortimer’em von Tschirschky –Renard

Mortimer von Tschirschky został właścicielem pałacu w Strzelcach Opolskich po swoim dziadku - Andreasie von Renard, gdyż jego synowie, Hippolith i Johannes przedwcześnie zakończyli swój żywot. Mortimer urodził się 14 września 1844 roku w pałacu w Kobierzycach koło Wrocławia, był synem Marii i Bernarda Tschirschkiego – Reichell. Miał siostrę Eufemię Marię, żonę Ryszarda von Eulenburg oraz brata Hipolita, który zmarł mając lat siedem.

 

Z uwagi na wielkość otrzymanego po dziadku Andreasie majątku, władze pruskie zezwoliły dnia 18 czerwca 1877 roku baronowi honorowaniem się tytułem hrabiego i dołączenie do swojego nazwiska – Renard. Mortimer pełnił także obowiązki przewodniczącego sejmu prowincjonalnego, był również członkiem Izby Panów. Władze Strzelec przyznały mu tytuł honorowego obywatela miasta.

 

Tschirschky posiadał znaczną część udziałów w spółce Gwarectwo Hrabiego Renarda, mającej pozwolenie działania na terenie państwa rosyjskiego. Należały do niego dobra strzeleckie oraz majątek Krzyżowice, łącznie 17 000 hektarów. Po swoim swoim dziadku odziedziczył także upodobanie do polowań. Osobiście w Strzelcach nie mieszkał, tylko w swojej rodowej siedzibie odziedziczonej po ojcu w Krzyżowicach. Do Strzelec przyjeżdżał jedynie na czas polowań, więc oprócz doprowadzenia do pałacu wody oraz wybudowania wielu łazienek i toalet niczego w nim nie zmienił. Dla swoich gości wybudował niewielką willę w stylu myśliwskiego pałacyku, tuż obok zamku. Nastały czasy, kiedy to każdy szanujące się właściciel dużych dóbr ziemskich zabiegał o względy Cesarza Wilhelma II. Ten władca lubił umilać sobie czas polowaniami. W 1890 roku przybył po raz pierwszy do Strzelec na osobiste zaproszenie hrabiego Mortimera.

 

Mortimer von Tschirschky – Renard zmarł 18 marca 1908 roku we wrocławskim szpitalu mając 64 lata. Po mszy odprawionej w kościele św. Magdaleny hrabia został pochowany w rodzinnym grobowcu Tschirschkych w Domosławiu, koło Wrocławia. Mortimer nie był żonaty i nie pozostawił po sobie potomka, więc strzeleckie dobra przeszły na kolejnego wnuka Andreasa von Renard, na hrabiego Karla von Brühl.

Zamek w Strzelcach Opolskich

Zanim przyjdziemy do polowań Wilhelma II w Strzelcach Opolskich należy przedstawić postać dziadka hrabiego Mortimer’a von Tschryschky – Renarda, dzięki któremu powstał ogromny majątek w Strzelcach Opolskich, i dzięki któremu hrabia Mortimer von Tschryschky – Renard go odziedziczył.

Hrabia Andreas von Renard  - urodził się 12 stycznia 1795 roku jako syn Johannesa Baptysty II i Aloysy hrabiny Gaschin w czeskiej Opawie, i tam też uczęszczał do szkoły. Kiedy miał  4 lata zmarł jego ojciec, w wieku lat ośmiu odeszła jego matka. Wówczas opiekę nad ich dziećmi przejęła babka – hrabina Charlotta Gaschin. Andreas miał jeszcze jednego brata, Johannesa, który również przedwcześnie zmarł w wieku lat dziewiętnastu.

 

Studiował w Londynie i służył w austriackiej armii. Był nawet cesarsko-królewskim szambelanem na wiedeńskim dworze, a było to w 1819 roku. Został spadkobiercą miasta Strzelce oraz sporej ilości ziem na Śląsku już jako czteroletnie dziecko – po śmierci dziadka. Jednak dopiero w 1815 r. uzyskał prawo do samodzielnego sprawowania władzy, tuż po ukończeniu lat uprawniających go do objęcia majątku. Ożenił się w 1825 roku z Euphemią Anną von Rudziński. Z tego związku Renard miał dwie córki: Eufemię Barbarę (zmarła w niedługim czasie po swoim urodzeniu w 1827 r.) i Ludmiłę Gabrielę Marię (ur. 1830) oraz dwóch synów: Jana (ur. 1829) i Hipolita (ur.1831).

 

Ze względu na wielkość posiadanych ziem, Renard zdobył ogromy szacunek szlachty śląskiej. Obdarzono go wieloma tytułami, a w 1820 roku hrabiego przyjęto także do Zakonu Rycerzy Maltańskich na Śląsku.

 

Andreas Maria Renard powiększał swoje dobra o coraz to nowsze tereny, był bardzo dobrym gospodarzem. Uważał, że nie można się znęcać ani bić poddanych, ponieważ nie przyniesie to błogosławieństwa. Człowiek nie może być traktowany jak kanalia, natura sprzeciwia się takiemu traktowaniu. Stwierdził,  że każdego podwładnego należy traktować jak swojego przyjaciela, a wówczas przyniesie to odpowiednie rezultaty. Swoim postępowaniem oraz rozsądnym zarządzaniem gospodarką sam doprowadził do rozkwitu Strzelec Opolskich i okolic. W 1826 roku zainstalował młyn zbożowe m. in. w Zawadzkim, a w 1833 – pudlingarnię w Żędowicach. Zlikwidował bezrobocie, przygotował różne prace dla ludzi z miasta i rolników, zaczął budować kopalnie, huty, kolej oraz zamki. W 1842 roku rozbudował torfiarnię w Łaziskach, gdzie wytwarzano 77% całej produkcji torfu na Śląsku.

Był właścicielem jedenastu gorzelni, kamieniołomów, piaskowca, wapienników, browaru. Rozwinął na Śląsku przemysł metalowy. Na terenie ziemi strzeleckiej unowocześnił huty w Kolonowskim, Żędowicach i Fosowskim. W 1836 założył hutę w Zawadzkim. W 1851 roku kupił największy zakład hutniczy na Śląsku, hutę Pokój w Bytomiu. Rozbudował ją, wprowadzając najnowocześniejsze technologie. Po jakimś czasie stał się największym producentem surówki na Górnym Śląsku. Następną inwestycją Renarda było wybudowanie własnej drogi między Opolem, Strzelcami a Pyskowicami w 1835 r.

 

Hrabia inwestował w górnictwo, w nowo zakupionych dobrach sieleckich oraz w kolej warszawsko – wiedeńską. W jego rękach znajdowało się wówczas 41% akcji. Renard z myślą o potomkach przekształcił swoje majątki w majorat. Stało się to 14 marca 1857 roku i zgodnie z tym cały jego majątek przechodził na  najstarszego syna lub najbliższego krewnego. Dobra Renarda to nie tylko kopalnie i zakłady przemysłowe, ale także spora ilość zamków i pałaców. Oprócz zamku w Strzelcach, który stanowił jego główną siedzibę, w rękach hrabiego znajdowały się m. in. pałace w Wielowsi, Sielcach, Czechowicah, Biskupicach, Twarogu, Świbiu oraz Kravare w Czechach.

Wielką pasją hrabiego były konie. W 1825 roku założył stadninę w Olszowej. W bardzo krótkim czasie konie z jego hodowli stały się najpopularniejszymi w Europie. Hodował konie pełnej krwi angielskiej oraz konie pociągowe. Do hrabiego Renarda należały również tereny leśne obfitujące w zwierzynę łowną i niezliczone ptactwo. W związku ze swoim zamiłowaniem do łowiectwa w 1856 r. hrabia wybudował dla swoich gości pałac myśliwski w Kątach, koło Zawadzkiego. Pałac ten jest jednym z niewielu pozostałych zabytków tej specyficznej architektury. Moda na budowle typowo myśliwskie przyszła z Anglii, tak jak modne wówczas założenia ogrodowe. Zwykle nie pełniły one funkcji mieszkalnych, a były używane tylko podczas trwających polowań.

Pałac myśliwski w Kątach

Również strzelecki park, po którym i dziś możemy spacerować, powstał dzięki wspaniałomyślności hrabiego. To właśnie dzięki studiom w Anglii zapoznał się z modnymi wówczas w Europie parkami krajobrazowymi, które zwykle otaczały zamki i pałace magnatów. Początkowo w jego strzeleckiej posiadłości była jedynie aleja włoskich topoli, która prowadziła z pałacu do bramy na Suchych Łanach. Renard wysłał swojego ogrodnika Schmidta do Anglii, aby ten zapoznał się z tamtejszymi parkami. Po jego powrocie opracowano plany, a następnie w 1832 roku rozpoczęto prace związane z urządzeniem parku, które trwały prawie 30 lat.  Najstarszą częścią tego parku jest tzw. park mały.

 

Na teren parku sprowadzono drzewa z różnych okolic i lasów hrabstwa, m. in. z powiatu lublinieckiego. Sadzono je w miejscach najbardziej reprezentatywnych, np. przed południową częścią zamku, jak i również na obrzeżach parku, aby goście od razu mogli podziwiać ich naturalne piękno. Rosły tu również prawie trzystuletnie cisy. Wśród wielu innych okazów można było znaleźć białą topolę, daglezję, klony, choiny kanadyjskie, dęby błotne, magnolie, forsycje, drzewo tulipanowe, buki czerwone i graby, czy platany i ostrokrzewy cierniste. Koszt urządzenia tego parku wyniósł 200.000 marek, co na owe czasy było kwotą bardzo wysoką.

 

Za rządów Renarda również dobra zamkowe z roku na rok zaczynały pięknieć i nabierać nowych kształtów. Hrabia rozpoczął remont oraz przebudowę zamku w 1840 roku. Powiększono zachodnie skrzydło, w którym rozmieszczono wiele pokoi. Na piętrze znajdował się jego główny gabinet. Prowadzono praca adaptacyjne starszych części posiadłości. Rozpoczęto budowę zamkowej wieży, która stanowiła odrębną część połączoną jednak z zamkiem na wysokości parteru i pierwszego piętra. Jest to obecnie najlepiej zachowana część z pozostałych w parku ruin rezydencji Renarda.

 

W 1840 rozpoczęto remont i przebudowę zamku. Powiększono zachodnie skrzydło, położono nowy tynk, wybudowano wieżę zamkową. Przy zachodnim skrzydle wzniesiono dużą stajnię, tzw. masztalarnię. Trafiały do niej konie pełnej krwi angielskiej hodowane w Olszowej. Hrabia zlecił także urządzenie parku w stylu angielskim. Wybudowano w nim oranżerię, ananasarnię, bażanciarnię, neoklasycystyczną świątynię nawiązującą architektonicznie do starożytnej Grecji, wieżę Ischl. Planowane było wzniesienie zamku myśliwskiego inspirowanego architekturą średniowiecza. Do majątku należał także okazały budynek Dyrekcji Dóbr Hrabiowskich i tzw. czworaki dworskie.

Budynek Dyrekcji Dóbr Hrabiowskich

Wieża Ischl

Wieża Ischl została wzniesiona w 1840 roku przez hrabiego Renarda w pobliżu strzeleckiego parku (z parku do wieży prowadzi około 2-kilometrowa aleja z kasztanami). Neogotycka, czterokondygnacyjna wieża została wybudowana na wzór wieży Kolowrat w austriackim mieście Ischl w celu upamiętnienia siostry hrabiego Renarda – Margarethe von Kolowrat zamieszkałej w Austrii. Na szczycie znajdował się taras widokowy z balustradą oraz niewielką wieżyczką, skąd roztaczał się widok m.in. na Strzelce Opolskie i Górę św. Anny. Wieża była miejscem dumania, by w późniejszym okresie stać się punktem obserwacyjnym i łowieckim.

Bażanciarnia i pałac w Strzelcach Opolskich

Przebudowy były na tyle gruntowne, że przez długi czas architektura zamku uchodziła za XIX wieczne dzieło. W lecie 1841 roku rozpoczęto także prace nad wieżą Ischl, której ruiny do dnia dzisiejszego znajdują w tzw. dużym parku. Wieża miała być prezentem dla żony Euphemii. W tym samym czasie, nieopodal dzisiejszych ruin murów miasta rozpoczęto budowę kaplicy – mauzoleum Renardów. W 1853 roku umiera żona hrabiego - Euphemia, w 1855 r. po ciężkim postrzale w głowę podczas polowania w czarnocińskim lesie umiera najmłodszy syn Hipolit, a w 1874 r. na skutek zakażenia krwi po operacji ucha umiera najstarszy syn Jan.

 

Mauzoleum Renardów

Pomnik pamieci Hippolita hr Renarda

Pomnik w rezerwacie przyrody „Grafik” w Czarnocinie. Został on ustawiony w miejscu śmiertelnego postrzału w głowę syna strzeleckiego hrabiego Andrzeja Renarda – Hippolita. Nieszczęśliwe wydarzenie miało miejsce 7 października 1855 roku podczas polowania w tamtejszym lesie. Na kamiennym pomniku z krzyżem w jego górnej części został wykuty napis „Filio”, co znaczy „Synowi”.

 

Ród Renardów doświadczały ciągłe nieszczęścia. W 1855 r. doszło do tragedii podczas polowania w lesie Czarnocińskim. 7 października syn Andreasa Renarda - Hippolith Maria Graf Renard (ur. w 1831 r.) odbywał tam polowanie z dwoma przy-jaciółmi - Grafem Saurma-Jeltsch i Hugonem Grafem Henckel Donnersmarck. Ten drugi był ojcem żony Hippolitha – Laury, z którą ożenił się kilka miesięcy wcześniej. Zabawę rozpoczęto od pokazu dopiero co zakupionego ogiera pełnej krwi – Testatora, a potem towarzystwo udało się do lasu, by polować na słonki. Już podczas pierwszego zaganiania tych ptaków doszło do tragedii. Według jednej relacji Hippolith oddał stojącemu za nim strzelcowi nabitą strzelbę (druga wersja mówi, że zawiesił strzelbę na szyi) i przyklęknął przy swojej żony Laurze, która siedziała przy nim na krzesełku myśliwskim. Nagle padł strzał. Graf Hippolith trafiony w tył głowy padł na ziemię, pół godziny leżał nieprzytomny. Potem odzyskał świadomość, jednak stracił wzrok. Ojciec, Andreas (Andrzej) Renard, sprowadził z Wrocławia najlepszych medyków, którzy po pierwszych oględzinach rannego stwierdzili, że musi umrzeć. Stało się to po jedenastu dniach od wypadku, 18 października 1855 r. o godzinie 6 rano. Rozpoczęto dochodzenie wyjaśniające okoliczności wypadku. Szybko jednak je zamknięto stwierdzeniem, że hrabia powiesił sobie strzelbę na szyję i postrzelił się przypadkiem sam. Gdyby ustalono inny przebieg wypadków, młoda wdowa mogłaby zostać oskarżona o przyczynienie się do śmierci męża. W miejscu tragicznego wypadku Andreas Renard wystawił kamienny pomnik z napisem „Filio”, co oznacza „Synowi”. W pobliżu pomnika ustawiono także ławki. Miejsce od tego czasu było nazywane „Hyppolithplatz”. Pomnik istnieje do dziś, a teren ten obecnie jest rezerwatem przyrody o nazwie „Grafik” (między Leśnicą a Czarnocinem). Johannes Gabriel Maria Andreas Graf Renard (Jan Renard) był starszym synem Andreasa i Eufemii i bratem Hippolitha. W 1874 r. zrezygnował z dalszego posłowania, by zająć się ogromnym majątkiem. Tego samego roku, po operacji wrzodu ucha, przeprowadzonej przez profesora Billrotha, zmarł niespodziewanie w wieku 45 lat. Zabalsamowane zwłoki przetransportowano do rodzinnego zamku. Śmierć syna przybiła wiekowego Andreasa Renarda, Po ośmiu miesiącach od śmierci Jana umiera Andrzej po otrzymaniu sakramentów świętych na zamku strzeleckim 21 listopada 1874 r. w wieku 79 lat. Był ostatnim przedstawicielem męskiej linii hrabiowskich Renardów. Po jego śmierci w 1874 r. dobra strzeleckie przejął jego wnuk, baron Mortimer von Tschirschky-Renard.

Osamotniony i stroskany Andreas Renard umiera 21 listopada 1874 roku w swoim zamku w Strzelcach Opolskich, mając prawie 80 lat. Na nim kończy się hrabiowska linia Renardów.

Po jego śmierci nastąpił podział majątku. Grób wraz z pamiątkową tablicą hrabiego Andreasa M. Renarda znajduje się na cmentarzu miejskim w Strzelcach Opolskich.

Grob hrabiego Andreasa Renarda

Warto jeszcze wsp[omnieć o zameczku myśliwskich Renardów w Czarnocinie.

Przedwojenna pocztówka z Czarnocina, nazywanego niegdyś Górnośląską Szwajcarią. Na głównym planie widzimy charakterystyczny dla tego miejsca krajobraz, a w prawym górnym rogu – myśliwski pałacyk. Został on zbudowany ok. 1856 lub 1857 roku przez Andrzeja M. Renarda. Nie pełnił funkcji mieszkalnych, ale był używany tylko w czasie trwających polowań. Służył przeważnie do wieczornych spotkań, w trakcie których prezentowano upolowaną zwierzynę

Palac myśliwski Renarda w Czarnocinie. Hrabia Andreas Renard zabawiał tutaj swoich gości w czasie przerw na polowaniach w czarnocińskim lesie.

Czarnocin - leśna kaplica oraz pałacyk myśliwski hrabiów Renard

W XIX wieku pan na dobrach, hrabia Andrzej Renard, wybudował niewielki zamek myśliwski, skąd udawał się na polowania w okolicznych lasach. W 1905 r. majątek w Czarnocinie liczący 508 ha dzierżawił od Mortimera von Tschirschky-Renard, Pan Bürde. Siedem lat później posiadłość powiększoną do 777,5 ha, wchodzącą w skład fideikomisu Wielkie Strzelce, należącego do Karla von Brühl-Renard, dzierżawił Ernst Bürde (ten sam co w 1905 r.). Ernsta Bürde jako dzierżawcę wymienia jeszcze księga z 1921 r. Następni właściciele strzeleckiego majątku najprawdopodobniej majątek czarnociński liczący 791,5 ha dalej dzierżawili. Józef Daniel (1930 r., od Jerzy von Schliessen-Renard) i Grzegorz Robrecht (1937 r., od Wolfganga zu Castell-Castell). Po drugiej wojnie światowej wraz z resztą dóbr strzeleckich posiadłość w Czarnocinie została znacjonalizowana.

Czarnocin - Śląska Szwajcaria

Kolejnymi właścicielami zamku w Strzelcach Opolskich byli wnukowie Andrzeja Renarda: Mortimer von Tschirschky, następnie Karl von Brühl - Renard i Georg von Schlieffen. Ten ostatni, z powodu braku możliwości dziedziczenia ziemi strzeleckiej przez swoje córki, po długich perypetiach zrzekł się jej na rzecz siostrzeńca Wolfganga zu Castell-Castell.

Karl von Brühl-Renard (ur.1853 r., zm. 1923 r.)

 Georg von Schlieffen (ur. 11.04.1914 r., zm. 21.09.2007 r.)

Hrabia Wolfgang od razu po wprowadzeniu się do zamku, w 1932, zmodernizował nową posiadłość. Udoskonalił system kanalizacyjny i doprowadził łazienki i toalety do standardów europejskich. Żona hrabiego Sybilla von Reuß, pozostawiając wygodne życie wśród bogatej austriackiej szlachty, uznawała przeprowadzkę do strzeleckiego zamku za wygnanie. Upust swoim emocjom dawała poprzez pisanie pamiętników, przedstawiając życie w zamku i mieście w niekorzystnym świetle. Jednak dzięki jej relacjom znany jest wygląd niektórych sal zamku. Korytarze prowadziły przez całą długość zamku i były raczej ciemne, a schody na głównej klatce bardzo strome. Pokoje nosiły nazwy od dominującego koloru w danym pomieszczeniu. Można było wyróżnić między innymi pokój drewniany, kasztanowy, salon czerwony, niebieski i biały. W jednej z jadalni na ścianach wisiały skóropodobne tapety i wielkie lustra w pozłacanych ramach. Na meblach znajdowały się posrebrzane bażanty.

 

Hrabia Wolfgang zu Castell-Castell i jego żona hrabina Sybilla von Reuß

Hrabina Sybilla, księżniczka von Reuss z mężem - hrabią Wolfgangiem zu Castell - Castell przed przejażdżką konną na tle pałacu w Strzelcach Opolskich; lata dwudzieste XX wieku

Wolfgang zu Castell-Castell zmarł w 1940 roku po ciężkiej chorobie. Został pochowany w strzeleckim parku.

Grób hrabiego Wolfganga zu Castell-Castell

Ostatnim hrabią na strzeleckich włościach był najstarszy syn zmarłego, osiemnastoletni Prosper Castell-Castell. Wraz z matką Sybillą i bratem Lutzem mieszkali jeszcze w zamku przez pięć lat. Przetrwał on do 21 stycznia 1945, kiedy to do miasta wkroczyły radzieckie oddziały. Opuszczając Strzelce, podpalili miasto i zamek.

Prosper Castell-Castell - ostatni właściciel majątku i zamku w Strzelcach Opolskich

 

Przygotowania do przybycia Cesarza Wilhelma II na polowania.

 

W Strzelcach Wilhelm II przebywał w dniach: 25 – 27 listopada 1890 roku, 4 – 5 listopada 1896 r., 8 – 10 listopada 1897 r., 16 – 18 listopada 1900 r., 1 – 3 grudnia 1902 r. oraz 22 -24 listopada 1904 roku. Ta ostatnia, z 1904 roku została bardzo obszernie opisana przez gazetę "Oberschlesien".

Gdy któryś z grafów (hrabiów) zamierzał zaprosić do siebie Cesarza, nie robił tego na prostej, bezpośredniej drodze. Taki magnat próbował przez znanego sobie urzędnika sondować u marszałka dworu czy i kiedy Cesarz byłby zainteresowany polowaniem. Jeżeli Jego Wysokość nie dał do zrozumienia, że to zaproszenie mu nie odpowiada, do zapraszającego przyjeżdżali urzędnicy, których było obowiązkiem sprawdzenie na miejscu, czy teren jest właściwy oraz czy występuje tam odpowiednia ilość zwierzyny.

 

Po wydaniu pozytywnej oceny na powyższe zagadnienia, następnymi, którzy przyjeżdżali do pałacu grafa byli urzędnicy kryminalni. Do ich obowiązku należało sprawdzenie, czy pałac i okolicę da się odpowiednio zabezpieczyć dla odwiedzin dostojnego gościa. Następnie pojawiali się urzędnicy marszałka dworu, którzy sprawdzali pomieszczenia, czy sypialnia, gabinet pracy, łazienka i salon są odpowiednie dla Cesarza. W pobliżu musiały się znajdować także pokoje dla lokai i służby dostojnego gościa. Pałac musiał mieć także połączenie ze stolicą Berlinem, maszyneria rządowa nie mogła być odcięta od szefa. Część ważnych urzędników państwowych wyższego szczebla z kręgu szlachty, podróżowała wraz ze swoimi lokajami i dla nich również potrzebne były pokoje. Kto zapraszał do siebie Cesarza musiał posiadać sporo pomieszczeń w swoim pałacu lub zamku.

Sporządzano szkic całego terenu łowieckiego, na którym zaznaczano miejsca wszystkich myśliwych biorących udział w polowaniu, a szczególnie Cesarza. Jeżeli Berlin przyjął i tę propozycję, można było wysłać oficjalne zaproszenie, dodając do niego listę gości. Cesarz miał prawo, z którego nawet często korzystał, wymienić lub wykreślić z listy niektórych gości. Należało Cesarzowi podać również, kto ma być jego sąsiadem z lewej i prawej strony w czasie polowania. Miejsca te uważane były za wyjątkowo zaszczytne.

 

Na sam koniec zjawiali się urzędnicy, którzy sprawdzali przydatność koni i wszelakich wozów, które zostaną oddane w czasie wizyty do dyspozycji Cesarza. Jeżeli tej komisji one nie odpowiadały, to dostarczano wozy lub konie bezpośrednio z Berlina. Dopiero kiedy wszystkie te komisje dochodziły do wniosku, że całość jest przygotowana optymalnie na przyjęcie dostojnego gościa, C esarz wyrażał zgodę na zaproszenie.

 

W międzyczasie szef kuchni pałacu (bądź zamku) zapraszającego grafa dowiadywał się w Berlinie, jakie potrawy należą do ulubionych przez Cesarza i jak należy je przygotować. Następnie Hofmeister (mistrz ceremonii) zdobywał informacje, jakie specjalne życzenia posiada Cesarz; trzeba było wiedzieć czy łóżko chce mieć ustawione w kierunku światła, jaki kolor pościeli lubi, które cygara i wina faworyzuje.

 

Tuż przed samym polowaniem należało uporządkować miejsca strzeleckie i ustawić ambonę, splecioną z gałęzi świerkowych, która musiała być odpowiedniej wielkości i szerokości. Również po jej bokach stawiano odpowiednie ściany z plecionych gałęzi świerkowych. U przedniej ściany ustawiano specjalnie przygotowaną gałąź z rozwidleniem tworzącym literę V. Obowiązkowo musiała być z drewna bukowego, aby skóra nie ocierała się za szybko. Zakopywano ją w ziemię i wymierzano dokładnie wysokość wystającą. Na niej Cesarz opierał swoją strzelbę. Podłoże musiało być wysypane żużlem, a na kilka godzin przed polowaniem wysypywano na to jeszcze mączkę trocinową, by od ziemi nie ciągnęło chłodem. Drogi pomiędzy poszczególnymi stanowiskami strzeleckimi wyłożone były gałęziami świerkowymi. Jednak z uwagi na słabe występowanie drzew świerkowych w okolicy, sprowadzano je specjalnymi wagonami kolejowymi z Reisengebirgen (Karkonosze).

 

Na zakończenie polowania w pałacu planowano organizować dużą uroczystość, która rozpoczynała się z nastaniem zmierzchu. Wnętrze głównego dziedzińca oświetlone było pochodniami, na środku placu leżały myśliwskie trofea, jakie zostały ustrzelone w danym dniu: zające, bażanty, sarny, lisy, króliki. Myśliwi ubrani w piękne ciemnozielone mundury rozpoczynali uroczystość dźwiękami muzyki ze swoich trąbek. Przez główne drzwi na dziedziniec wchodzili dostojni goście, panie w długich wieczorowych sukniach, okryte futrami z norek, panowie w białych koszulach i smokingach. Grano na trąbkach myśliwskich a do tego śpiewał chór dziecięcy z miejscowej szkoły.

Polowanie w Strzelcach Opolskich (Gr. Strehlitz)  w 1904 r.

Polowanie Cesarza w 1904 r.:

 

"Cesarz przyjechał do Strzelec 22 listopada o godzinie 18 swoim pociągiem. Po zatrzymaniu się pociągu podstawiono specjalne schodki dla Cesarza i rozłożono czerwony dywan. Wilhelmowi II towarzyszyli m.in.: szwagier Mortimera, marszałek dworu hrabia Eulenbug, hrabia general Holenau, hrabia von Moltke ("ojciec pruskiego militaryzmu", właściciel majątku w Krzyżowej) oraz wielu innych gości.

Oficjalne przywitanie nastąpiło przy grającej orkiestrze, a rozpoczął je hrabia Mortimer. Cesarz osobiście przywitał się z miejskimi urzędnikami, burmistrzem Gundrumem, starostą von Alten oraz dyrektorem majątku Dietericim. W drodze do pałacu przejechał przez przyozdobioną bramę powitalną, a mieszkańcy Strzelec przy oświetleniu z magnezium (pyl magnezowy, używany także w fotografii) pokazali osiem żywych obrazów, przedstawiających rożne sceny. Przy posiadłości Mortimera nastąpiły kolejne powitania, z hrabiną von Eulenburg, baronową von Veltheim oraz leśniczym strzeleckich lasów – Sebarthem. O godzinie 19:00 rozpoczęło się przyjęcie, w którym uczestniczyli także m.in.: książę von Donnersmarck, habiowie von Eulenburg, szambelan Theodor von Zawadzky, hrabia von Strachwitz z Izbicka, baron von Veltheim, a także starosta von Alten, dyrektor Dieterici oraz świta Cesarza.

 

Następnego dnia zła pogoda nie sprzyjała polowaniu, więc dzień ten poświęcono na rozmowy o polityce w Europie, a w międzyczasie Wilhelm II wykonywał swoje czynności związane z zarządzaniem.

Dopiero 24 listopada można było rozpocząć polowanie. Hrabia Mortimer a ten dzień przygotował dla Cesarza niespodziankę. W parku, nieopodal wieży Ischl na Wilhelma II czekał wykonany z czerwonego marmuru pamiątkowy kamień, na którym wyryto cesarską koronę, a pod nią napis: "Cesarz i Król Wilhelm II położył w tym miejscu 2 grudnia 1902 roku swoją 50.000 sztukę białego bażanta".

Kamień, który został ufundowany na pamiątkę pobytu Cesarza Wilhelma II w Strzelcach i położenia 50.000 sztuki białego bażanta. Dawniej znajdował się on nieopodal wieży Ischl (zdjęcie górne z 1933 roku), dziś zabezpieczony znajduje się w rękach prywatnych (zdjęcie współczesne z 2007 roku.)

To ustrzelone wówczas trofeum zostało później wypchane i umieszczone w szklanym kredensie niebieskiego salonu strzeleckiego pałacu. Moment ten nie obył się bez serdecznych podziękowań oraz poklepywaniu po ramieniu, co przyjęto w towarzystwie hrabiego z nieukrywaną satysfakcją. Następnie ruszono do Księżego Lasu na uroczyste śniadanie, w trakcie którego Wilhelm II wręczył hrabiemu odznaczenie – Order Korony I klasy. Po śniadaniu rozpoczęło się polowanie. Cesarzowi wypuszczono pod strzelbę ptaki z ukrycia, więc w krótkim czasie osobiście zabił większą część z 1200 bażantów, jakie padły tego dnia. Cesarz Wilhelm II był wybornym strzelcem, pomimo niedowładu jaki posiadał w lewej ręce. Z tego względu zawsze asystowały mu dwie osoby, które ładowały strzelbę. Jeżeli się zdarzyło, że zwierzyna nie za bardzo podchodziła pod strzelbę Jego Wysokości, to wówczas przy podliczaniu dodawano do rachunku Cesarza kilka zastrzelonych zajęcy, saren czy bażantów więcej. Polowanie zakończyło się około godziny 13:30.

Następnie cała świta cesarska, wraz z hrabią Mortimerem udała się na przyjęcie oraz polowanie do Mosznej, do hrabiego von Thiele – Winckler, aby kolejnego dnia ruszyć do pałacu w Świerklańcu na zaproszenie śląskiego magnata, księcia Guida von Henckel Donnersmarck".

Restauracja w Księżym Lesie, którą w trakcie swej wizyty w 1904 r. odwiedził Cesarz Wilhelm II

Cesarz Wilhelm II wraz z hrabią Mortimer’em von Tschryschky –Renard przejeżdża przez Suche Łany na śniadanie do Księżego Lasu. Na czas jego pobytu ulice miasta zostały przyozdobione, jak np. widoczną na zdjęciu specjalnie przygotowaną dla niego bramą. Zdjęcie z 24 listopada 1904 roku.

 

Cesarz w Strzelcach Opolskich strzelił białego bażanta i z tej okazji postawiono mu kamień. Historię opisuję jeszcze raz tym razem na podstawie artykułu Pana Romualda Kubika, na który natknąłem się w Internecie.

 

Fragment wspomnianego artykułu pt. Tajemnica cesarskiego kamienia.

 

"... Jest rok 1904. W posiadłości hrabiego Mortimera gości Cesarz Wilhelm II. Takie wizyty były niebywałym zaszczytem i dla gospodarza oznaczały najwyższy prestiż. Hrabia Mortimer wywodził się z rodu Tschirsky-Reichell. Mortimer był baronem, lecz ponieważ jego majątek był ogromny, władze Prus zezwoliły mu na używanie tytułu hrabiowskiego. Zezwolono także, by używał nazwiska Renard, co było dużą nobilitacją. Pozycję hrabiego Mortimera podkreślały także cesarskie wizyty, które miały miejsce czterokrotnie. Oprócz roku 1904 Wilhelm II gościł w Strzelcach Opolskich także w roku 1890, 1896, 1897 i 1902. I to właśnie z tą ostatnią łączy się historia tajemniczego obelisku. Podczas polowania w 1902 roku Wilhelm II ustrzelił swoją 50-tysięczną sztukę. Był to jeden z białych bażantów, które na potrzeby zapalonych myśliwych hodowano w hrabiowskich dobrach. Tak ogromna liczba ustrzelonych przez Cesarza zwierząt nie powinna dziwić. Polowania były ulubioną rozrywką panujących głów, a ilość zwierzyny w szlacheckich majątkach była ogromna. Każde z upolowanych przez koronowaną głowę zwierząt musiało być szczegółowo odnotowane, skoro udało się tak precyzyjnie określić ich ilość. Bycie Cesarzem naprawdę musiało być przyjemnym zajęciem. Podczas wizyty cesarskiej w 1904 roku hrabia sprawił swojemu władcy miłą niespodziankę. Cesarz przybył do Strzelec 22 listopada specjalnym pociągiem. O godz. 6 rano wjechał do miasta przez wykonaną w tym celu bramę powitalną. W jego świcie przebywał m.in. Hrabia von Moltke, który wsławił się jako twórca pruskiego militaryzmu. Rzecz jasna, właściciel majątku nie szczędził pieniędzy i starań, by jak najgodniej przyjąć dostojnego gościa. Odbyło się na przykład przedstawienie teatralne, które oświetlane było za pomocą magnezji. Polowanie rozpoczęło się rankiem 24 listopada.

To właśnie wtedy hrabia Moltimer odsłonił kamień upamiętniający 50-tysięczną zwierzynę, jaką Cesarz upolował dwa lata wcześniej w strzeleckich lasach. Sprawił mu tym, jak opisują kroniki, „miłą niespodziankę”. Cesarz w ramach wdzięczności wręczył mu podczas śniadania Order Korony I Klasy.

 

 

Dworskie zwyczaje tamtych lat mogą wydać się dziś nieco dziwaczne lub nawet śmieszne, lecz bez wątpienia takie gesty miały na początku XX wieku ogromne znaczenie. Pomnik przetrwał aż do 1945 roku. Potem kamień przepadł. Jego dalsza historia była dramatyczna. Jeden z mieszkańców Strzelec, który z zamiłowania tępił na tym terenie wszystkie ślady języka niemieckiego, wywiózł go prawdopodobnie z parku i wrzucił do przydrożnego rowu. Kamień na oko ważył z tonę, więc poprawiacz historii musiał być naprawdę zaangażowany w swoją życiową misję. Cesarski pomnik zniknął z oczu strzelczan".

 

Jako ciekawostkę możemy podać, że podróżując śladami Cesarza Wilhelma II w Strzelcach gościł także Hans Lutsch – niemiecki historyk sztuki i konserwator zabytków. Lutsch w swoich książkach zawarł opisy bogatych wnętrz i przedmiotów znanych śląskich pałaców, zamków i kościołów.  Jak ciekawe i piękne przedmioty znajdowały się wewnątrz strzeleckiego pałacu, przybliża nam opis z jego książki:

 

MEBLE:

- wielka szafa z bogatą konstrukcją architektoniczną z motywami północno – niemieckimi z 1587 roku, kolorową intarsją, z mieszczańskiej posiadłości,
- barokowe ramy do luster i obrazów,
- małe meble rokokowe (zegary),
- szafa z 1781 roku z płyciznami ze scenami sielankowymi,
- dwie szafy w japońskim stylu z XVIII wieku,
NACZYNIA, DZBANY:
- siegburskie naczynie do picia z 1574 roku,
- dwie kufy,
- dwa dzbany z bolesławskiej ceramiki z nałożoną plastyczną ornamentyką – podwójnym orłem,
- dzbanek z porcelany Bottgera,
- miśnieńska porcelana, np.; dwie delikatne żardynierki,
- delfickie wazy,
- naczynia staro japońskie,
SZKŁA:
-dzbanek ze szkła kulkowego,
- szklanki emaliowane z herbami z 1669 i 1670 roku,
- puchar wysokości 55 cm z szlifowanym herbem Colonnów i inne naczynia szlifowane,
- malowane szklanki z 1716 i 1720 roku,
- puchar z bogatym malarstwem pod szkłem,
- szesnaście małych obrazków oprawionych pod szkłem,
NACZYNIA METALOWE:
- sztućce podróżne ze złoconego brązu z XVI wieku,
- brązowy, pozłacany zegar podróżny, bogato zdobiony w formie renesansowej,
- dzbanek ze srebra ażurowego z 1630 roku,
- naczynia z cyny, takie jak: dwa puchary z 1634 i 1666 roku,
- siedem pucharów powitalnych od związku rzemieślników z lat 1702, 1744, 1803, 1805, 1820, 1821,
- mosiężne misy z 1698 roku (z wrocławskim znakiem W),
- srebrny puchar wiwatowy mistrza i czeladnika,
- szlagier z mosiądzu z Kotlarni (okręg Kędzierzyn) z 1727 roku,
- róg myśliwski wykuty w srebrze z XVIII wieku,
PRZEDMIOTY Z KOŚCI SŁONIOWEJ:
- tłoczony puchar,
- łyżka podróżna z rzeźbą przedstawiającą Ukrzyżowanego oraz Adama i Ewę, z około VXII wieku,
- pięć eliptycznych płaskorzeźb Karola IX, Ludwika XIV, Klodwika II, Childerico i Henryka IV, wyrzeźbionych w kości słoniowej na podstawie marmurowej,
- bursztynowy róg na proch.

 

W pałacu znajdowały się także stare rodzinne portrety malowane farbą olejną i pastelami z końca XVII wieku, trzy modelowane we wosku małe płaskorzeźby, dwie sceny w emalii limuzeńskiej średnicy 11 cm, z XVI wieku. Z obrazów olejnych na płótnie warte wymienienia są: "Gra w warcaby" i "Stara kobieta", autorstwa holenderskich mistrzów oraz "Fryderyk Wielki jako starzec".

 

Wizyta cesarska z 1904 roku była ostatnią jego wizytą w Strzelcach Opolskich. Dziesięć lat później wybuchła I Wojna Światowa, zwana Wielką Wojną, po zakończeniu której tytuł cesarski przestał mieć jakiekolwiek znaczenie polityczne. Strzeleccy wydawcy kartek pocztowych, chcąc upamiętnić wizyty Cesarza Wilhelma II wypuścili kilka okazjonalnych pocztówek, które przetrwały do dzisiejszych czasów.

Na polowania do miejscowych lasów przyjeżdżał także nazistowski zbrodniarz i jeden z twórców III Rzeszy - Hermann Göring. Upatrzył on sobie kompleks leśny pod Zawadzkiem, który przecina Mała Panew. W tym miejscu, za czasów hrabiego Renarda wybudowano zamek myśliwski „Conti” (dzisiaj Kąty). Tereny wyznaczone wtedy do polowania miały aż 5 tys. hektarów. Göring był tutaj kilkukrotnie. Przylatywał samolotem wraz z całą świtą, a lądował na betonowej drodze prowadzącej od Strzelec do Gliwic (dzisiejsza autostrada A4). Na czas przylotu dowódcy Luftwaffe, ruch na trasie był wstrzymywany. Po lądowaniu Göring był przewożony w eskorcie aut i motocykli w kierunku Zawadzkiego. Spędzał tutaj po dwa, trzy dni. Poza nim pojawiali się tutaj także ministrowie i wysocy pruscy dostojnicy.

Zamek myśliwski Kąty

Obszar nad rzeką Mała Panew aż do końca XVIII wieku był puszczą o wielowiekowym drzewostanie, który pamiętał jeszcze czasy polowań Piastów Śląskich. W latach sześćdziesiątych hrabia Andrzej Renard (założyciel fryszerskiej huty w Zawadzkiem (1836), spadkobierca Filipa Collony, dzięki któremu powstały wioski sąsiadujące z Zawadzkiem) założył na tych terenach rezerwat zwierzyny leśnej. Swą powierzchnią obejmował on wówczas 4 850 ha kompleksu leśnego. W rezerwacie tym, w kolonii Kąty nad małą Panwią wybudował również hrabia Renard w roku 1859 zamek myśliwski noszący wówczas kilka zamiennych nazw: „Conti’, „Conty” czy „Kunten”. Właśnie od tej ostatniej wywodzi się obecna nazwa – „Kąty”. Później posiadłość ta ze względów gospodarczych często zmieniała właścicieli, jednak na wzmiankę zasługuje hrabia Tiele-Winckler przybyły z Pszczyny – właściciel zamku w Mosznej, który w roku 1910 nabył dobra leśne wraz z budynkiem od poprzedniego właściciela. Nowy nabywca uznawał posiadłość za miniaturkę zamku w Mosznej, przywiózł stamtąd rododendrony, które od frontu zdobiły teren przyzamkowy. Dziś ponad stupięćdziesięcioletnie rośliny wprawiają w zachwyt niejednego odwiedzającego to miejsce. W przeszłości odbywały się tam polowania, po których wystawiane były uczty, bale, na które przybywali nawet książęta pruscy. Głównym organizatorem tych wydarzeń kulturalnych, w których udział brała cała śmietanka możnych, był, oczywiście, hrabia Winckler. Istnieje także przy-puszczenie, iż w dworku w Kątach przebywali niemieccy bajkopisarze bracia Grimm. Miała powstać tam również bajka „O chytrym lisie”, której opis nawiązuje do terenów, na których wyszła ona spod pióra braci. W czasie wojny zameczek był w posiadaniu Niemców i często odwiedzany przez Hermana Goeringa. Gdy na okoliczne tereny weszła armia radziecka, wiele cennych rzeczy znajdujących się w „Zameczku” zostało skradzionych. Po wojnie wszedł on w posiadanie Nadleśnictwa Zawadzkie.

W latach 20-tych ubiegłego wieku Strzelce odwiedził także Paul von Hindenburg - niemiecki feldmarszałek, który był w tamtych czasach niezwykle popularny wśród ludności. Zanim Adolf Hitler ogłosił się führerem, Hindenburg dwukrotnie był wybrany na urząd prezydenta. Zyskał on popularność jeszcze w 1914 r. dzięki zwycięstwie w bitwie pod Tannenbergiem. Jako dowódca, rozgromił tam armię Imperium Rosyjskiego. Na jego cześć władze Zabrza zdecydowały się przemianować nazwę miasta na Hindenburg O.-S. (skrót od Oberschlesien).

W czasie swojej prezydentury Paul von Hindenburg chciał odwdzięczyć się mieszkańcom Zabrza i postanowił ich odwiedzić. Trasa przejazdu wiodła przez Strzelce, gdzie był tłumnie powitany przez mieszkańców. Ta chwila została uwieczniona na fotografii - jej autor jest jednak nieznany.

Przyjazd Hindenburga do Strzelec Opolskich

Wiadomości i fotografie Strzelec Opolskich pochodzą ze strony intrmetowej https://www.facebook.com/zamekstrzelceopolskie

 

Żyrowa - jedyne polowanie Cesarza

 

Johann von Francken –Sierstorpff

Polowanie w dobrach księcia Lichnowsky'ego. Czwarty od lewej Johann von Francken – Sierstorpff

W latach 1447-1629 Żyrowa była własnością rodziny Żyrowskich. Majątek otrzymali oni z nadania Cesarza Fryderyka III za zasługi na wojnie z Turkami. Jerzy Żyrowski, który przeszedł na protestantyzm, został skazany za branie udziału w bitwie pod Białą Górą (1620), a jego majątek skonfiskowano i sprzedano. Kolejnym właścicielem był hrabia Melchior Ferdynand von Gaschin. W 1631 roku kupił dobra żyrowskie i zainicjował rozbudowę rezydencji. Została ona zakończona w 1644 r. (herb na wsch. elewacji skrzydła głównego). W 1781 roku przeprowadzono renowację pałacu połączoną z przebudową. Zmieniono wówczas dach czterospadowy na mansardowy, zatynkowano sgraffita i dobudowano krużganek do skrzydła południowego. Z tego okresu pochodzi część zabudowy dziedzińca folwarcznego.

W 2. poł. XIX wieku kolejnymi właścicielami byli: Fryderyk Karol von Hatzfeld-Schoenstein, August von Nostitz, bracia von Goedecke, Edward Guradze. W 1899 r. pałac kupił hrabia Johann von Francken-Siestorpf, który na pocz. XX w. przeprowadził gruntowny remont pałacu. Ok. 1928 roku na zach. od budynku założono ogród wodny. Ostatnim właścicielem był Edwin hrabia von Francken-Sierstorpf. W czasie II Wojny Światowej w pałacu urządzono szpital dla żołnierzy. Obecnie obiekt znajduje się w rękach prywatnych.

Johann von Francken – Sierstorpff (1858-1917) otrzymał Żyrową, żeniąc się właśnie z bogatą Amerykanką, Mary Knowlton. Już wkrótce pałac stał się ośrodkiem rozrywek śląskiej arystokracji. Johann – jako królewski szambelan i rycerz zakonu maltańskiego otrzymał Żelazny Krzyż Zasługi II Klasy. W 1911 roku przyjechał do Żyrowej Cesarz Wilhelm II na polowanie oraz w odwiedziny do hrabiego Sierstorpffa - swego kolegi ze studiów w Bonn. Rozbudowa rezydencji, dokonana w latach 1904-1907 dodała manierystycznej rezydencji jeszcze większego splendoru w towarzyskim świecie. Mary wyposażyła wówczas pałac w stylowe meble i dzieła sztuki.

Żyrowa - gabinet hrabiego

Manierystyczno-barokowy pałac w Żyrowej był prezentem ślubnym ojca hrabiny Mary von Francken-Sierstorpff. Foto: http://www.dolnyslask.org.pl

Tak opisuje swoją znajomość z Francken-Sierstorpffami Daisy von Pless w swoich „Pamiętnikach”:

Hrabia Johannes von Francken-Sierstorpff i jego żona Maria (nazywana także Mae lub Mayą) byli częstymi gośćmi na przyjęciach w Książu – bardziej chyba z wyboru Hansa, niż Daisy, która nie miała o nich najlepszego zdania. Hrabiego, nazywanego przez przyjaciół „Sturmem”, uważała za plotkarza i „głośnego, grubego niemieckiego snoba”, a hrabinę określiła kiedyś jako „Amerykankę, żądną sukcesu towarzyskiego i małpującą wszystkie moje stroje”.

Wizyta w Żyrowej. Przy sterze Hans Heinrich von Pless, siedzą Graf Johannes i Grafina Mary Sierstorpff

Hrabina von Francken-Sierstorpff pochodziła rzeczywiście z nowojorskiego Brooklynu. Była jedyną córką Edwina F. Knowltona, producenta wyrobów ze słomy. Nie był on bogaty na skalę amerykańskich potentatów finansowych, ale ciężką pracą dorobił się jako takiego majątku. Mae poznała swojego przyszłego męża na balu w Newport. Ich wesele odbyło się w jej rodzinnym mieście 26 kwietnia 1892 r. W prezencie ślubnym dostała od ojca zespół pałacowy w Żyrowej. Edwin F. Knowlton popełnił samobójstwo w 1898 r, zapisując córce dożywotnie użytkowanie funduszu powierniczego wartości 1 200 000 dolarów.

 

Kajzer znał dobrze hrabiego Johannesa von Francken-Sierstorpffa z czasów nauki na uniwersytecie w Bonn, gdzie obydwoje byli członkami elitarnego bractwa studenckiego, Borrusia Corps. Wypadł on jednak z jego łask z powodu późniejszej skłonności do hazardu, czego Cesarz absolutnie nie tolerował. Z tej samej przyczyny zraził się do hrabiny, która, wkrótce po przyjeździe do Niemiec, wygrała pokaźną sumę w karty z jego szwagrem, księciem Ernestem Guntherem von Schleswig-Holstein.

 

Choć przyjmowani na dworze, odsuwani byli od intymnych spotkań. Jeszcze w 1903 r., księżna von Pless opisywała rozpacz Marii, która – „jak wiem będzie wypłakiwała się całą noc Sturmowi” – bo podczas regaty w Kilonii nie została zaproszona ani na lunch na pokładzie cesarskiego jachtu „Hohenzollern”, ani na obiad wydawany przez bratową Wilhelma II, księżną Henrykową Pruską.

 

Decyzja przyjazdu kajzera do Żyrowej, była więc publiczną nobilitacją gospodarzy. Mae była przeszczęśliwa, a wraz z nią cała prasa zza oceanu, która entuzjastycznie zamieszczała sprawozdania z przygotowań do i z przebiegu pierwszej cesarskiej wizyty pod dachem Amerykanki.

 

Sierstorpffowie starannie się do niej przygotowali. Aby przypadkiem nie zabrakło ptactwa do odstrzału, hrabia sprowadził z Czech 5 000 dodatkowych bażantów, pomimo wielkiej ich ilości na własnych polach. Zarządził też budowę nowej elektrowni, która zasilić miała tysiące świateł wspaniałej iluminacji. Hrabina zaś zaplanowała dla zacnego gościa tradycyjny obiad na Święto Dziękczynienia (Thanksgiving) i podała mu do spróbowania słodkie ziemniaki i pieczonego indyka z sosem żurawinowym oraz, na deser, kruche babeczki z dżemem („mince pies”) czyli babeczki z nadzieniem bakaliowym.

 

Cesarz spędził w Żyrowej dwa dni, od 30 listopada do 1 grudnia, po czym – wraz z księciem i księżną von Pless – wyjechał na kolejne polowanie, tym razem na grubego zwierza do Pszczyny.

 

Jak to było w zwyczaju pruskiego dworu przed wizytą Cesarza jakiś zaufany dworak robił rekonesans i sprawdzał stan przygotowań do wizyty.

 

W 1910 roku żyrowski pałac odwiedził Grossherzog (Wielki Książę) Franz Friedrich Ferdinand von Mecklenburg - Strehlitz, drugi w hierarchi po Cesarzu w państwie. Miała to być próba generalna przed przyjazdem Cesarza Wilhelma II w następnym roku. W Żyrowej przygotowano wszystko na powitanie tak dostojnego gościa. Zamek został wypucowany; służba otrzymała nowe ubrania, pięciu leśniczych codziennie trenowało grę na trąbkach myśliwskich. Wielki Książę, a następnie i Cesarz, mieli uczestniczyć w polowaniu. W buczynie rozsypano na długości jednego kilometra - na blaszanych beczkach - bengalski proch, który miał być zapalony w chwili, gdy Wielki Książę zbliżać się będzie do Żyrowej. Przed wejściem do parku ustawiono 60 rakiet, a tuż i przed willą, która miała być jego rezydencją, powieszono olbrzymi transparent składający się z trzech liter FFF, inicjałów Wielkiego Księcia. Na stacji kolejowej w Zdzieszowicach czekał zaprzęg z czterech siwych rumaków. Pociąg pośpieszny  z Berlina, który nigdy się tam nie zatrzymywał, w tym dniu miał zrobić postój. Pech chciał, że pociąg spóźnił się a całą godzinę , a przez przypadek, drogą do Żyrowej jechał baron von Falkenhausen. Kiedy ludzie w buczynie zobaczyli światła na drodze, byli pewni, że to Wielki Książę jedzie. Zapalili więc bengalskie ognie. Cała buczyna stanęła w sztucznych ogniach. Kiedy Wielki Książę kilka minut później podjechał pod stojącą w parku willę, zapalono przygotowanych 60 rakiet. Zrobiło się jasno, a przestraszone konie galopem skierowały się w stronę krzaków. Tylko szybkiemu refleksowi koniuszego (był nim wówczas pan Heinze),  zdołał utrzymać konie w cuglach, można zawdzięczać, że Wielkiemu Księciu nic się nie stało. Mimo tej przygody, dostojny gość dobrze ocenił przygotowania Żyrowskiego pałacu, gdyż w grudniu 1911 roku, Żyrowę odwiedza Cesarz, czyli Kaiser Wilhelm II, który razem z właścicielem pałacu, hrabią von Sierstorpff, studiował w Bonn.

 

Cesarz spędził w Żyrowej dwa dni, od 30 listopada do 1 grudnia 1911 r.. Polowanie było udane, a Cesarz na pamiątkę swojego pobytu w Żyrowej, posadził dąb szypułkowy naprzeciw kaplicy z 1800 r. zwanej "Studzionką", który stoi do dnia dzisiejszego.

Dąb zasadzony przez Wilhelma II w Żyrowej

Kapliczka "Studzionka"

Tak ważna okazja musiała oczywiście zostać uwieczniona na zdjęciu, które później rozpowszechniono wydaniem karty pocztowej. Jedną z nich, którą reprodukuję poniżej, ma w swoich zbiorach organizacja “Dolny Śląsk”.

Goście na polowaniu w Żyrowej 30 listopada – 01 grudnia 1911 r. Od lewej do prawej: książę Karl Max Lichnowski, baron von Jasisch, księżna Lichnowska, książę Hans Heinrich von Pless, hrabia Johannes von Francken-Sierstorpff, hrabia Strachwitz, dr Niedner, księżna Daisy von Pless, Leo von Caprivi, książę von Ratibor, hrabia Edwin von Francken-Sierstorpff, hrabina Mary von Francken-Sierstorpff, hrabia Platen, Cesarz Wilhelm II, hrabia Wojciech von Francken-Sierstorpff, hrabia Jan Klemens von Francken-Sierstorpff oraz czterech niezidentyfikowanych gentlemenów. Foto: http://www.dolnyslask.org.pl.

Kiedy, w kwietniu 1917 r., Ameryka przystąpiła do działań wojennych, rząd USA zainteresował się majątkiem niemieckim ulokowanym w tamtejszych bankach. W listopadzie 1918 r. podjęto decyzję zarekwirowania mienia tych obywateli amerykańskich, którzy poprzez związek małżeński weszli w rodziny niemieckie lub austriackie. Na liście tych osób znalazła się także hrabina von Francken Sierstorpff. Zabrano jej olbrzymi fundusz powierniczy założony dla niej przez ojca, jak również obligacje wartości 3 600 dolarów, 21 457 dolarów w gotówce i polisę ubezpieczeniową na 10 000 dolarów. Hrabia Johannes von Francken-Sierstorpff zmarł w 1917 r. Hrabina Maria przeżyła go o 12 lat.

 

W 1928 roku umiera amerykańska hrabina Mary von Franeken - Sierstorpff. Mimo prośby, urząd biskupa we Wrocławiu nie zezwolił na pochówek w specjalnie przygotowanym pod ołtarzem w miejscowym kościele - grobowcu, ponieważ nie była katoliczką. Hrabina została pochowana na zewnątrz kościoła, a przygotowany grobowiec zasypano. Nowy grobowiec wybudowano w bocznej kaplicy, w której zostali pochowani Graf Johann i jego poległy syn Lutz. Grafina Mary na ponowną prośbę i zgodę samego biskupa Bertram - pochowana została w kaplicy. W rewanżu, Graf wyraził zgodę na przepisanie gruntów na których stał kościół i plebania, na własność kościoła katolickiego w Żyrowej.

 

Kiedy do władzy dochodzi Hitler, syn hrabiego Klemens, mieszkający od śmierci hrabiny w pałacu, opuścił Żyrowę, udając się do Ameryki. Najprawdopodobniej powodem wyjazdu było to, że ówczesne władze chciały by hrabia transferował posiadane dolary do Niemiec. Widząc sytuację w Niemczech - nie chciał tego zrobić. Wkrótce po nim, Żyrowę opuszcza żona hrabiego Klemensa., Elżbieta von Francken-Sierstorpff.

Elżbieta von Francken- Sierstorpff z dziećmi

Do majątku hrabiny Elżbiety- żony Klemensa należał również nieczynny kamieniołom pod Górą Św. Anny, gdzie później powstał istniejący do dziś amfiteatr. Do końca I Wojny Światowej z kamieniołomu zwanego Kuhtal (Krowiok) wydobywano wapienie, transportowane następnie wąskotorówką do Zdzieszowic. Władze niemieckie w 1943 r. zmusiły hrabinę Elżbietę do oddania im go choć istnieje również wersja jakoby dobrowolnie przekazała go NSDAP.

 

Ostatnim właścicielem pałacu w Żyrowej był Edwin hrabia von Francken-Sierstorpf, syn Klemensa i Elżbiety. W posiadaniu rodziny Francken - Sierstorpff pałac pozostawał do 1945 r. W czasie II Wojny Światowej w żyrowskim pałacu znajdowało się archiwum wojskowe III Rzeszy, dlatego był on dobrze strzeżony i nie ucierpiał na skutek działań wojennych. Kiedy wojska rosyjskie wkroczyły do Żyrowej, zamierzali również wejść do pałacu. Ówczesny zarządca pan Stanusch nie dał im kluczy, wiec go zastrzelono. Wnętrze pałacu zostało zrabowane i zdewastowane.

 

Bliżej nieznany kamień w leśnictwie Okrąglica

 

Okrąglica, także zwyczajowo Rychlinek (do roku 1945 niem. Schnellförthel) – osada w Polsce położona w Borach Dolnośląskich w województwie dolnośląskim, w powiecie zgorzeleckim, w gminie Węgliniec. Teren, na którym położone jest leśnictwo Okrąglica znajduje się w północnej części obszaru zajmowanego przez Nadleśnictwo Ruszów, na granicy województw dolnośląskiego i lubuskiego. Powierzchnia leśnictwa wynosi 1965,99 ha, co czyni je jednym z większych leśnictw znajdujących się w obrębie Polana.

Wilhelm książę Prus upolował  23 kwietnia 1879 roku swojego pierwszego głuszca. Miejsce w pobliżu dawnej kopalni gliny na Rychlinku

Las niedaleko od Ruszowa. Pamiątkowy głaz upamiętniający udane polowanie księcia Wilhelma II (późniejszego Cesarza). Widnieje na nim napis "Tutaj książę Wilhelm II - 23 kwietnia 1879 roku, upolował pierwszego głuszca”.

Kamień upamiętniający upolowanie przez Cesarza głuszca w Rychlinku na Dolnym Śląsku z dnia 23 kwietnia 1879 r. (źródło: ruszowianin.bloog.pl)

Na razie nie znalazłem więcej informacji o tym polowaniu i kto zaprosił Cesarza na to polowanie

 W 2017 r. Pan Aleksander Pitura przesłał mi aktualne zdjęcie tego kamienia - bardzo dziękuję

 

Polowania w Kliczkowie u rodziny Solms - Baruth

 

Kliczków (niem. Klitschdorf) – wieś w Polsce położona w województwie dolnośląskim, w powiecie bolesławieckim, w gminie Osiecznica. Większość źródeł historycznych podaje rok 1297 jako czas powstania zamku w Kliczkowie. Zamek stanowił jedną z kilku warowni granicznych wybudowanych przez księcia Bolka I Surowego na pd.-zach. granicy Księstwa Świdnicko-Jaworskiego, mających za zadanie obronę księstwa przed najazdem czeskim. Został zbudowany na wysokiej skarpie Kwisy otoczonej mokradłami prawdopodobnie jako budowla murowano-drewniana. Po upadku niezależności Księstwa Świdnicko – Jaworskiego w latach 90-tych XIV w. zamek stracił swoje znaczenie obronne, przekształcając się w kompleks zamkowo-folwarczny zarządzany przez kolejnych lenników Króla czeskiego. Pierwszym rodem na trwale związanym z kliczkowskim zamkiem była rodzina Rechenbergów władająca posiadłościami przez prawie 300 lat.

Mikołaj von Rechenberg uważany jest za założyciela kliczkowskiej linii rodu. Jednymi z najbardziej znanych przedstawicieli rodziny Rechenbergów byli Kacprowie – Średni i Młodszy (przydomki nadano aby, odróżnić historycznie ojca i syna). Kacper Średni prawdopodobnie zapoczątkował przebudowę zamku na renesansowy dwór oraz ufundował wspaniały ołtarz w kościele pw. Trzech Króli w Kliczkowie. Jego syn Kacper Młodszy pełnił godność szambelana i radcy cesarskiego z tytułem barona. O pozycji właściciela świadczy wizyta na zamku Króla Macieja Korwina w 1611  roku. Gmach był już wtedy po rozbudowie, miał dwie sale balowe, kaplicę, dwadzieścia pięknych komnat, a także salę dworską, którą zbudowano na najwyższej kondygnacji, czym nawiązano do dawnych tradycji warowni książęcych. Charakterystyczne były dwa dziedzińce i szereg wkomponowanych w zespół dworski zabudowań pomocniczych, wśród nich stajnie, słodownia i browar. W tym czasie Kliczków otrzymał prawa miejskie i targowe.

Litografia A. Nothnangela z teki A. Dunckera

Można przypuszczać, że już w tym okresie zakończono prace przy częściowej przebudowie renesansowego dworu o czym świadczy opis zamku z połowy XVII w. znaleziony w aktach państwowego archiwum we Wrocławiu. Po okresie zniszczeń wojny trzydziestoletniej i szeregu sporach spadkowych, majątek wraz zamkiem przeszedł na dwa pokolenia w ręce rodziny von Schellendorf (do 1703 r.). Następnie posiadłość odziedziczył baron Hans Wolfgang Wenzel von Frankenberg, gubernator i wicekanclerz na dworze Cesarza Leopolda. Za jego panowania zamek, a szczególnie jego otoczenie uległo zmianom – posadzono aleje lipowe, zbudowano fontanny oraz ścieżki spacerowe. Zmianie uległ charakter elewacji południowej budynku głównego, postawiono również nowy przejazd bramny, zwany odtąd Lwią Bramą. W okresie zarządzania majątkiem przez synów barona – Filipa,  później Maksymiliana w zamku gościło wielu znamienitych gości świeckich i kościelnych. W 1747 r. dobra kliczkowskie sprzedano rodzinie von Promnitz, właścicielom olbrzymich majątków w Pszczynie, Żarach, Borowej i Nowogrożcu.

Elewacja południowa zamku

Lwia Brama

Po dwudziestu latach ciągłych zmian dziedziców Kliczkowa posiadłość przejął Jan Christian hrabia zu Solms – Baruth, który ożenił się z owdowiałą hrabiną Promnitz, a następnie jego syn Jan Henryk Fryderyk hrabia zu Solms i Tecklenburg. W tym okresie okolice zostały zniszczone przez kwaterujące w rejonie wojska napoleońskie. W pierwszej połowie XIX w. ma miejsce udokumentowana przebudowa renesansowego dworu w Kliczkowie. Zmienił się charakter i wystrój wielu sal zamkowych, dobudowano neogotycka wieżę (wieża Jenny), funkcje folwarczne przeniesiono do zabudowań poza zamkiem.

Na początku XIX stulecia dokonano przebudowy renesansowego dworu, która wzbogaciła jego bryłę o neogotycką wieżę i nową ujeżdżalnię, a także częściowo zmieniła wystrój wnętrz. Obecny wygląd i układ przestrzenny pałac uzyskał dzięki inicjatywie hrabiego Fryderyka zu Solms-Baruth, honorującego się od 1906 roku tytułem książęcym, z uwagi na ponad 40-letni okres sprawowania rządów na Kliczkowie zwanego przez współczesnych mu Starym Księciem. Hrabia  otrzymał majątek na mocy testamentu rodzinnego w 1887 roku, by kilka lat później ożenić się z Luizą von Hochberg z Książa,  córką księcia pszczyńskiego, otwierając sobie w ten sposób drogę do przyszłych tytułów książęcych.

Ida Luiza von Hochberg i Fryderyk zu Solms-Baruth

Wkrótce hrabia zlecił przebudowę zamku dwóm berlińskim architektom: Heinrichowi Kayserowi oraz Karlowi von Grossheim, dzięki których talentom i pracy powstało imponujące założenie nawiązujące w formie do słynnych zamków nad Loarą. Zakres przeprowadzonych zmian był bardzo szeroki i obejmował m.in. dostawienie do istniejącej bryły nowych wież i szczytów, wzbogacenie elewacji o stylowe portale, ułożenie galerii komunikacyjnych oraz niemal całkowitą modyfikację wystroju wnętrz. Otoczenie pałacu zaprojektował od nowa Edward Petzold, zakładając 80. hektarowy park w stylu angielskim, rodowym mauzoleum i cmentarz dla ulubionych koni księcia.

Sala balowa w zamku

Hol w zamku

Zamkowe tarasy

Ogrody książęce w Kliczkowie

Kaplica grobowa - rodowe mauzoleum

Friedrich II: Hermann Johann Georg von Solms, II książę Solms-Baruth

Friedrich II: Hermann Johann Georg von Solms, II książę Solms-Baruth (urodzony 24 czerwca 1853 r. w Berlinie, zmarły 31 grudnia 1920 r. w Kliczkowie)  był politykiem, pułkownikiem i właścicielem cywilnego państwa Baruth. W pruskim pałacu służył w otoczeniu Cesarza Wilhelma II, od 1899 do 1918 roku jako Oberstkämmerer (High Chamberlain), najwyższy rangą urzędnik sądowy w służbie Jego Królewskiej Mości. Był jednocześnie oddelegowany  do Wielkiego Sztabu Generalnego, służąc jako nadzorujący Komisarz Cesarskiego Wolontariatu pracowników służby zdrowia w terenie. Książę Solms-Baruth był dodatkowo członkiem Herrenhaus czyli Pruskiej Izby Lordów  i działał jako Oberstjägermeister Kaisera pełniąc obowiązki Wielkiego Mistrza Polowania. Książę Fryderyk II był synem księcia Fryderyka I zu Solms-Baruth i jego żony Rosy hrabiny Telka von Szek.  Jego żoną była Louise Hrabina Hochberg.

 

Rodzice Fryderyka  II. -  Fryderyk I. zu Solms-Baruth i jego żona Rosa hrabina Telka von Szek

Ida Luise, zwana w rodzinie Lulu, była córką księcia Hansa Heinricha XI  von Pless i Marie baronówny von Kleist.

Była ulubioną szwagierką księżnej Daisy von Pless (1863-1938).

Z księciem Friedricham II zu Solms-Baruth miała pięcioro dzieci:

- Rosę Marie (ur. 8 czerwca 1884 r. w Kliczkowie; zm. 12 czerwca 1945 r. w Tylsen),
- Friedricha Hermanna (ur. 25 marca 1886 r. w Kliczkowie; zm. 12 września 1951 r. w Windhuk - Namibia),
- Hermanna Franza (ur. 11 października 1888 r. w Kliczkowie; zm. 7 maja 1961 r.  w Eckart bei Werfen),
- Hansa Georga ( ur. 3 kwietnia 1893 r. w Kliczkowie; zm. 9 październia 1972 r. w  Salzburgu),
- Johanna Georga Ottona ( zm. 15 maja 1896 r.  w  Kliczkowie; zm.  9 listopada 1973 r. w Bremen).

"Lulu' weszła do rodziny,  z którą Hochbergów łączyło zamiłowanie do polowań, stąd częste  wzajemnie zaproszenia na łowy.  Pod koniec lipca na jej urodziny (29 lipca)  zjeżdżała do Kliczkowa cała rodzina Hochbergów. Od 1903 roku podróżowano autem. Pierwszy samochód, luksusowy „Benz-Manlicher”, książę von Pless kupił sobie w prezencie na siedemdziesiąte urodziny.

Zdjęcie przed pałacem w Kliczkowie - zjazd rodzinny na urodziny księżnej "Lulu"

Wzajemne kontakty między kliczkowską rodziną Solms – Baruth a książęcą rodziną Daisy von Pless z Książa były bardzo częste i bliskie. Księżna Lulu weszła do rodziny, z którą Hochbergów łączyło zamiłowanie do polowań oraz konnych przejażdżek (obie rodziny posiadały własne stadniny), a te z kolei przekładały się na ich częste i wzajemnie wizyty i zaproszenia na łowy.  I tak zawsze już pod koniec lipca (przynajmniej do 1920 roku),  na urodziny księżnej Lulu  zjeżdżała do Kliczkowa cała rodzina Hochbergów von Pless, a od 1903 roku, przy okazji, bolesławianie i mieszkańcy okolicznych wiosek mogli podziwiać nawet książęcą rodzinę von Pless, jadącą w odwiedziny do szwagrostwa w Kliczkowie wielkim i pierwszym „na Książu” samochodzie Benz – Manlicher, jaki teść Daisy sprawił sobie na swe siedemdziesiąte urodziny. O bliskich rodzinnych powiązaniach, o intensywności kontaktów rodów von Hochberg i von Solms – Baruth świadczyć może tablica pamiątkowa ufundowana zapewne przez Księżną Wdowę Idę Louisę zu Solms – Baruth księżną von Hochberg, a poświęconą jej ojcu - Hansowi Heinrichowi XI, Grafowi von Hochberg, Fürstowi von Pless, Freiherrowi von Fuerstenstein.

"Tablicę pozbawioną mosiężnego medalionu odnaleziono podczas rozbiórki okolicznego młyna… gdzie się pierwotnie znajdowała? Najprawdopodobniej w nieistniejącym już parkowym mauzoleum wybudowanym w 1877 roku w południowej części zamkowego parku. Dzisiaj tablicę oglądać można  przytwierdzoną do wewnętrznej strony kościelnego muru w Kliczkowie – tuż przy bramie wejściowej. Natomiast samego mauzoleum, kaplicy grobowej nikt już nie zobaczy. Została zdewastowana i ograbiona ze wszystkiego co cenne (niech ktoś zgadnie przez kogo?), a były tam groby członków rodziny von Solms (ostatni pochówek w 1943 r.) w tym potężny wykonany z karraryjskiego marmuru sarkofag księcia Jana Krystiana Henryka Hermanna II hrabiego zu Solms-Teklenburg. Zdewastowaną i ograbioną kaplicę grobową ostatecznie rozebrano w latach 70-tych". (źrodło: https://bobrzanie.pl/2015/02/05/kliczkow-nieznany/

Tablica pamiątkowa ufundowana przez Księżną Wdowę Idę Louisę zu Solms – Baruth księżną von Hochberg, a poświęconą jej ojcu - Hansowi Heinrichowi XI, Grafowi von Hochberg, Fürstowi von Pless, Freiherrowi von Fuerstenstein.
Opis:
Płyta pamiątkowa Hansa Heinricha XI Herzoga von Hochberg, urodzonego 10 września 1833 roku w Berlinie a zmarłego 14 sierpnia 1907 roku w Dreźnie na zamku Albrechtsberg. Panią na zamku w Kliczkowie 10 września 1881 roku została Ida Luise von Hochberg, córka Hansa Heinricha XI, która w Książu poślubiła Friedricha Hermanna Johanna Georga hr. zu Solms–Baruth z Kliczkowa, królewsko–pruskiego rotmistrza i rycerza zakonu Joannitów.
Na płycie znajdował się podobno herb rodowy.

Kliczków był popularnym miejsce spotkań i rozrywek elity arystokracji niemieckiej.  Książę Friedrich był znanym myśliwym i wielkim opiekunem zwierząt. Na organizowane przez niego polowania wielokrotnie przyjeżdżali do Kliczkowa członkowie dworu, wśród nich sam Cesarz Wilhelm II (w 1890 r., 1897 r., 1906 r. i 1911 r.) i pruski następca tronu. Cesarskie polowania upamiętniają pomniki w lasach, m.in. zachowany obok leśniczówki Marianówka, gdzie odbyło się ostatnie polowanie Cesarza w 1911 r.

Leśniczy i łowczy Herrmann Brackenwagen -  rozmawia ze Starym Księciem - Friedrichem II. Solms-Baruth. H. Brackenwagen (1862 -1933) jako leśniczy był odpowiedzialny za park przy zamku. Jako łowczy towarzyszył księciu podczas podróży na polowania, np. do Rosji na wilki, w Alpy na koziorożce, albo nad Morze Północne na foki. Był także podczas polowań Cesarza i następcy tronu kronprinza Wilhelma.

Kronprinz z żoną Cecylią w Kliczkowie

Do 1945 r. w przedniej części budynku (z porożami) mieszkali, sekretarz nadleśnictwa Lutter, pracownik głównej administracji. W tylnej częci, zamkowy kucharz Schindler. Wcześniej mieszkał w tym budynku leśniczy (na foto w środku) Herrmann Brakenwagen z żoną Marie (pierwsza z lewej), dziadkowie ze strony matki Frau Elise Engelmann z domu Knieschke. Z prawej, kuzynka matki pani Elise, Meta Menzel, przyjechała ze Szczecina w odwiedziny. Na porożach ktoś zarobił. Pierwszy po wojnie leśniczy z Kliczkowa zeznał, że dwa Sztudebakery załadowane rogami pojechały w kierunku Warszawy.

Przed leśniczówką. Siedzi, pierwszy z lewej łowczy (Wildmeister) Apelt , żona i dzieci obok.
Na małym zdjęciu: łowczy Apelt z rodziną na spacerze w alejce przy folwarku

Dawna leśniczówka, do 1945 r. urzędował i mieszkał w nim nadleśniczy (Oberförster) Habermann junior (senior na foto z lew. str.). Ten dom jak i budynek lekarza dr. Fiehna stojący po drugiej str. mostu, zostały zniszczone przez wysadzenie przęsła ( ) mostu (po stronie Wehrau) przez Niemców w lutym 1945 r. Zniszczyła je chyba fala uderzeniowa - domy stały w pewnej odległości od mostu. Widok leśniczówki od szczytu, foto prawy górny róg

Friedrich III Hermann zu Solms-Baruth

 

Friedrich III. Hermann Heinrich Christian Johann książe zu Solms-Baruth z żoną księżniczkę Adelheid von Schleswig-Holstein-Sonderburg-Gluecksburg

Friedrich III Hermann Heinrich Christian Johann książe zu Solms-Baruth był drugim z pięciorga dzieci księcia Fridricha II zu Solms – Baruth (1853 – 1920) i hrabiny Idy Louisy (Lulu) z domu von Hochberg, baronowej von Fuerstenstein  z domu książąt von Pless (1863–1938). Urodził się wczesną wiosną 25 marca 1886 roku na zamku Kliczków. 1 sierpnia 1914 roku w poczdamskim Friedenskirche ożenił się z księżniczkę Adelheid von Schleswig-Holstein-Sonderburg-Gluecksburg,  przez co stał się powinowatym – szwagrem min. księcia von Sachsen-Coburg und Gothaa, a poprzez dom Schleswig-Holstein-Sonderburg-Gluecksburg stał się jednocześnie spokrewnionym ze zmarłą wdową po ostatnim Cesarzu Niemiec, Wilhelmie II, Cesarzową i Królową Prus – księżną Augustą Viktorią Friederiką Luisą Feodorą Jenny von Schleswig-Holstein-Sonderburg-Augustenburg.

Książęca rodzina mieszkająca w zamku do 1945 r. Od lewej: hrabianka Lika (1916-1989), książę Friedrich III (ur.1886 w Kliczkowie, zm. w Windhoek / Namibia 1951 r.), mały hrabia Friedrich IV (1926 - 2006), hrabianka Kalma (1929), księżna Adelheid (z domu) von Schleswig - Holstein - Sonderburg- Glücksburg (1889-1964), hrabianka Rosi (1925-1983) i hrabianka Feo (1920-2006), przyszła olimpijka, startowała w skoku wzwyż na olimpiadzie w 1952 r. w reprezentacji Austrii jako Feodora Schenk. Zdobyła brązowy medal (1,64 m) na mistrzostwach Europy w 1938 r.

Książęce rodzeństwo, od lewej: Lika (Friederike Luise) z pieskiem, Rosi (Rose), Feo (Feodora), Kalma (Caroline Mathilde) i Friedrich.
Ze zbioru Frau Parusel z Nürnberg

Feodora Hedwig Luise Victoria Alexandra Marie Gräfin zu Solms - (ur. 5 kwietnia 1920 r. w Baruth/Mark, zm. 23 marca 2006 r. w Wiedniu) – niemiecka arystokratka, w młodości lekkoatletka, specjalistka skoku wzwyż, medalistka mistrzostw Europy z 1938 r.

 

Była córką Friedricha zu Solms-Baruth, księcia Solms-Baruth, właściciela zamku w Kliczkowie, późniejszego współpracownika Kręgu z Krzyżowej. W 1942 r. poślubiła Gerta Schenka, austriackiego przemysłowca, a po jego śmierci w 1951 r. wyszła za mąż w 1961 r. za Karla Adolfa księcia von Auersperg.

 

Startując w reprezentacji Niemiec zdobyła brązowy medal w skoku wzwyż na mistrzostwach Europy w 1938 r. w Wiedniu, przegrywając jedynie Węgierką Ibolyą Csák i Holenderką Nelly van Balen Blanken. Pierwotnie w konkursie zwyciężyła Dora Ratjen z Niemiec, lecz została zdyskwalifikowana, gdy wyszło na jaw, że jest mężczyzną. Zu Solms ustanowiła w tym konkursie swój rekord życiowy wynikiem 1,64 m, którego nie poprawiła do końca kariery.

 

Reprezentując Austrię zajęła 6. miejsce w skoku wzwyż na igrzyskach olimpijskich w 1952 r. w Helsinkach. Była mistrzynią Niemiec w skoku wzwyż w 1939 r. oraz wicemistrzynią w 1938, 1940, 1941 i 1942 roku, a także mistrzynią Austrii w tej konkurencji w 1948, 1951 i 1952 roku.

Prinz Friedrich zu Solms-Baruth i princesse Adelheid zu Schleswig-Holstein-Sonderburg-Glücksburg

W 1914 r. książę poślubił księżniczkę Adelheid von Schleswig-Holstein-Sonderburg-Gluecksburg, Ślub odbył się w dniu kiedy Cesarz Wilhelm II wypowiedział I Wojnę Światową. W wyniku ogłoszonej mobilizacji jego ojciec trafił na front, a gdy wrócił opowiadał o okropnościach jakie spotkały nie tylko jego. Po dojściu nazistów do władzy hrabia daleki od polityki skupiał się na swoim majątku i wychowywaniu dzieci.  Mimo, że trzymał się od polityki z dala był przekonywany do nowego porządku, z którym się nie zgadzał. W tamtym czasie jego dobra sąsiadowały z pruskim poligonem w Świętoszowie, gdzie utworzono obóz dla jeńców sowieckich.

 

Poligon w Świętoszowie

 

Za sprawą rodziny von Dohna w 1898 r. pomiędzy Żaganiem a Świętoszowem zaczął powstawać poligon, który dynamicznie rozwijał się aż do końca I Wojny Światowej – w 1905 r. zajmował powierzchnię 5 tys. ha. Teren poligonu Świętoszów jest położony w województwie dolnośląskim, powiecie bolesławieckim w granicach gmin Bolesławiec oraz Osiecznica. Założony na potrzeby niemieckiej armii (tworzenie rozpoczęto od 1898). Pierwsze jednostki szkoliły się na nim już kilka lat później. W czasach I i II Wojny Światowej szkolono tutaj jednostki wojskowe przed wysłaniem na front.

Po dojściu nazistów do władzy w 1933 r. powiększono teren poligonu do tego stopnia, że w czasie II Wojny Światowej należał on do największych na terenie III Rzeszy. W latach 40. na terenie poligonu, przeznaczonego od początku istnienia do szkolenia oddziałów artylerii, piechoty, saperów i strzelców, ćwiczyło od 60 do 70 tysięcy żołnierzy Wehrmachtu (wojsk lądowych i Luftwaffe), Waffen-SS oraz Abwehry. Jak to zwykle bywa nie obeszło się bez katastrof w czasie ćwiczeń wojskowych.

Niewątpliwie do największych, a przynajmniej najbardziej głośnych katastrof, związanych ze świętoszowskim poligonem, należało błyskawiczne zniszczenie trzynastu samolotów Junkers Ju 87 „Stuka” (Sturzkampffl  ugzeug), zwanych sztukasami, i śmierć dwudziestu sześciu doświadczonych lotników Luftwaffe. Cechą charakterystyczną tego bombowca nurkującego były mocno „złamane” skrzydła i montowane w początkowym okresie wojny syreny akustyczne, nazywane dla ogłuszającego dźwięku trąbami jerychońskimi. Podczas wchodzenia maszyny w lot nurkowy włączano je, a ich przeraźliwe wycie zwiększało panikę wśród atakowanych kolumn. Zrzucane bomby miały natomiast kartonowe rurki, wydające narastający w trakcie spadania przenikliwy świst. Junkersy Ju 87 wyposażano w automat, wyprowadzający bombowiec z głębokiego lotu nurkowego po ewentualnym zasłabnięciu pilota, co zdarzało się stosunkowo często, stanowiąc konsekwencję występujących wtedy znacznych przeciążeń.

Niemal dwa tygodnie przed napaścią hitlerowskich Niemiec na Polskę, 15 sierpnia 1939 roku, nic nie zapowiadało mającej nastąpić tego dnia katastrofy. Pokazu precyzyjnego bombardowania niewielkiego celu, umieszczonego na świętoszowskim poligonie, miały dokonać z lotu nurkowego załogi cottbuskiego dywizjonu. Co prawda pogoda tego feralnego dla Niemców dnia była kiepska, bowiem nad lasami porastającymi teren ćwiczeń zawisły pasma mgły, jednak ostatecznie postanowiono przeprowadzić zaplanowany manewr. Dywizjon junkersów musiał wykonać bombardowanie zwartą formacją. Do pokazu użyto ćwiczebnych betonowych bomb, posiadających specjalne gniazda, w których zainstalowano świece dymne. Po uwolnieniu tych cementowych „cygar” z zaczepów samolotu powstające za nimi smugi pozwalały na ocenę skuteczności ataku.

Na wieży obserwacyjnej pojawili się wysocy rangą niemieccy oficerowie Luftwaffe, generałowie Wolfram von Richthofen, Hugo Sperrle i Bruno Loerzer. Dywizjonem dowodził kapitan Walter Sigel, doświadczony pilot, wielokrotnie wcześniej wykonujący podobne ćwiczenie. Wkrótce nadlatujące nad cel maszyny przeszły do lotu nurkowego i z ogłuszającym rykiem błyskawicznie runęły w dół. Śledzący pokaz oficerowie z przerażeniem stwierdzili nagle, że junkersy niebezpiecznie zbliżają się do porastających teren krzewów i dopiero tuż nad nimi usiłują wyjść z nurkowania. Udało się to tylko jednemu pilotowi – samemu kapitanowi Sigelowi, którego bombowiec nad samą ziemią wyszedł z szaleńczego lotu, pozostałe maszyny, jedna za drugą wbijały się w glebę, skąd natychmiast wzniosły się słupy dymu. Po katastrofie szukano przyczyn wypadku. Zwołany sąd wojenny oczyścił z zarzutów dowódcę dywizjonu. Uznano, że jego błąd spowodowała mgła, a życie kapitana Sigela ocaliło jego doświadczenie. Nie zdążyli jednak podobnego manewru wykonać pozostali lotnicy, ginąc w roztrzaskanych szczątkach prowadzonych bombowców.

Książę (pierwszy z lewej) z grupą leśników ogląda miejsce katastrofy samolotu Junkers. Trzeci od lewej nadleśniczy Habermann

Książę Friedrich Solms - Baruth (z lewej, za nim nadleśniczy Haberman) z grupą leśników odwiedza miejsce katastrofy

Tymczasowy pomnik w miejscu katastrofy z betonowych ćwiczebnych bomb, które rzucały Stukasy. Nie zachował się. Sowieci rozjechali go czołgami. Foto ze zbiorów Frau Parusel.

Kliczkowskie dobra hrabiego Friedricha graniczyły z jednym z największych poligonów (utworzony w 1898) w Prusach na Żagańskich Wrzosowiskach w Neuhammer (Świętoszów), a po przejęciu władzy przez nazistów największy w Niemczech.

Podobnie jak podczas I Wojny Światowej na terenie poligonu utworzono obóz dla jeńców rosyjskich, tak w czasie II Wojny Światowej na poligonie funkcjonował Stammlager 308 w którym od lipca 1941 roku więziono jeńców sowieckich (przypuszcza się, że przez Stalag przewinęło się ponad 180 tys. jeńców z czego ponad 50 tys. straciło życie). Do jesieni jeńcy przebywali stłoczeni na odkrytym terenie, byli głodzeni, do tego stopnia, że żywili się nawet trawą, zdarzały się przypadki ludożerstwa (zwłoki jeńców),  i z czasem dopiero zaczęli budować ziemianki przykrywane gałęziami. Warunki bytowe i wyżywienie były gorsze, niż pobyt w średniowiecznej wieży głodowej. Jesienią 1941 roku zaczęto budować drewniane baraki i część jeńców została do nich przeniesiona. Trudne warunki egzystencji, niedostateczne wyżywienie, brak opieki medycznej i ciężka praca powodowały dużą śmiertelność wśród jeńców. Wybuchały epidemie tyfusu i czerwonki.

Sowieccy jeńcy zmuszani byli do prac leśnych na rzecz SS i Wehrmachtu. Jesienią 1941 roku SS utworzyło, bez zgody i wiedzy hrabiego, niewielki, osiemdziesięcioosobow podobóz zlokalizowany już w dobrach należących do kliczkowskiego majątku. Informacja o tym podobozie szybko dotarła do książęcych leśniczych, a tym samym do wiadomości Hrabiego. Tym bardziej, że oprócz samej wiadomości o utworzeniu podobozu Hrabia dowiedział się o tragicznych warunkach w jakich przetrzymywani są pozbawieni ochrony Konwencji Genewskiej sowieccy jeńcy, o ich dręczeniu, pracy ponad siły, głodzeniu  pozbawianiu picia i rozstrzeliwaniu.

Pewnego wieczoru, za wiedzą Hrabiego, dwoje ludzi – robotnik leśny i miejscowy rzeźnik Heinrich Hirche podkradli się do owego podobozu i przerzucili za druty, za zgodą trzech przekupionych wcześniej mięsem z dziczyzny strażników SS, worki z chlebem, mięsem i kartoflami. 

   
Jakież było zdziwienie rzeźnika i owego robotnika leśnego, gdy następnego dnia do Kliczkowa zajechali esesmani i zaczęli ich szukać. Robotnik leśny nie ufał zbytnio przekupionym esesmanom i mając złe przeczucia zniknął, natomiast bardziej ufny rzeźnik Hirche myśląc, że sprawa została dzień wcześniej ułożona, pozostał w Kliczkowie i w konsekwencji swej nieostrożności został bez jakiegokolwiek ostrzeżenia, przed własnym domem rozstrzelany.

Gdy tylko Hrabia dowiedział się o rozstrzelaniu rzeźnika, a pierwszą osobą, która Go o tym poinformowała był nauczyciel jazdy konnej z pałacowej stadniny – Herr Piotrowski, niezwłocznie pojechał do powiatowej siedziby NSDAP w Bolesławcu, gdzie w kategoryczny sposób zaprotestował przed Kreisleiterem Fritzem Lehmannem. Hrabia poinformował Kreisleitera, że uda się do Berlina i osobiście zaprotestuje przed szefem SS i policji Heinrichem Himmlerem przeciw mordowi na Heinrichu Hirche oraz przeciw obecności w jego włościach obozu jenieckiego, w którym nie przestrzega się zasad Konwencji Genewskiej, w której głodzi się na śmierć i zabija jeńców. Hrabia głośno i tonem nie znoszącym sprzeciwu zakomunikował Kreisleiterowi Lehmannowi, że nie będzie tolerował podobnych zachowań w swoich dobrach.

To zdarzenie stało się początkiem tragedii Hrabiego. Bolesławiecki Kreisleiter Fritz Lehmann niezwłocznie poinformował swego przełożonego i znajomego Gauleitera Karla Hanke o zdarzeniu. Hanke ze swej strony parę dni później pojawił się na kliczkowskim zamku i podjął próbę przekonania hrabiego Friedricha co do stosowności i konieczności twardego postępowania SS i NSDAP wobec wrogów państwa.

Jednakże ta, niepierwsza już próba skłonienia Hrabiego do wstąpienia w szeregi nazistowskiej partii spowodowała jedynie wybuch złości hrabiego Solms. Oświadczył On Hankemu, że kategorycznie żąda usunięcia owego obozu z terenu jego lasów, i dopilnowania, aby sowieccy jeńcy otrzymywali wystarczające racje żywnościowe zgodnie z genewską konwencją.

 „Auf meinen Besitzungen, Verehrter Herr Hanke, bin immer noch ich Herr und Patron“„Weder SS noch NSDAP koennen hierher kommen und einfach Leute erschiessen. Ausserdem werde ich mich diesbezueglich an den Praesidenten des Deutschen Roten Kreuzes, meinen Schwager wenden und den Zwischenfall melden!“ („ W moich posiadłościach, szanowny Panie Hanke, ciągle ja jestem panem i opiekunem” „Ani SS ani NSDAP nie mogą tu przychodzić i tak po prostu rozstrzeliwać ludzi. Ponadto w tym względzie zwrócę się do prezydenta Niemieckiego Czerwonego Krzyża, mojego szwagra i zamelduję mu o zdarzeniu!”).

 

Dla Hankego, byłego młynarza z Lubania odpowiedź hrabiego Solms –Baruth na jego kolejne już od roku 1933 „oświadczyny” była niczym policzek, była zniewagą jakiej Gauleiter nigdy nie zapomniał.

W konsekwencji nielegalny podobóz zlikwidowano, a sam obóz Stammlager 308 zamieniono na bazę szkoleniową dla jednostek militarnych, podporządkowanych wojskowym władzom niemieckim, złożoych głównie z Rosjan i Ukraińców, którzy zgodzili się współpracować z III Rzeszą. Powstały tu bataliony: „Nachtigall” („Słowik”), 14 Ochotnicza Dywizja Waffen SS Galizien.

W międzyczasie w hrabiowskich dobrach w Brandenburgii w okolicach Wuensdorfu dowództwo Wehrmachtu usilnie starało się wydziedziczyć bez odszkodowania właścicieli z ich leśnego majątku Tylko dzięki przebiegłości zarządu nadleśnictwa i trikom prawnym adwokatów udało się hrabiemu von Solms -Baruth zachować brandenburskie włości.

Od tego momentu oraz od egzekucji rzeźnika Hirche w Kliczkowie hrabia Friedrich III zu Solms- Baruth pozostawał w kręgu zainteresowania NSDAP i samego Heinricha Himmlera, a bolesławiecki Kreisleiter Fritz Lehmann zamieszkały przy ulicy Friedrich Naumann Ring 8 ( ul. Zwycięstwa) objął hrabiego stałą inwigilacją i natarczywą „perswazją” mającą skłonić go do wstąpienia w szeregi NSDAP.

 

W 1944 roku problemy hrabiego z bolesławiecką NSDAP i Gestapo nasiliły się. Powszechne poczucie nadchodzącej klęski faszystowskich Niemiec (choć jeszcze nie na Dolnym Śląsku) potęgowały represje i powodowały przykręcanie śruby państwowej kontroli i cenzury. Graf Friedrich III Solms – Baruth od dłuższego już czasu był stale śledzony i podsłuchiwany. Regularnie wzywany bywał na „rozmowy” na Friedrichstrasse 10 w Bolesławcu do powiatowej siedziby NSDAP i do siedziby tajnej policji państwowej Gestapo. Przez cały czas inwigilowania hrabiego udawało się mu mimo wszystko wywieść szpicli w pole, aż do momentu gdy ktoś doniósł, że graf sieje defetyzm nie wierząc w ostateczne zwycięstwo

Hrabia Friedrich był wielokrotnie przesłuchiwany w Bolesławcu, stając w obliczu zarzutów o sianie wrogiej propagandy (choć Gestapo nie posiadało twardych dowodów przeciwko niemu) w konsekwencji, pod groźbą stanięcia przed Volksgerichtshof’em (Trybunał Ludowy) i orzeczenia kary śmierci został zmuszony do opuszczenia zamku Kliczków i podpisania dokumentu przekazującego swój cały majątek, w skład którego wchodziły cztery rezydencje i ponad 17 000 ha ziemi, Heinrichowi Himmlerowi.

Friedrich III po podpisaniu wymuszonego dokumentu udał się do swej rodowej rezydencji w podberlińskim Baruth, którego zarządu też został pozbawiony. Później, na specjalny rozkaz szefa SS Heinricha Himmlera pozbawiony został także prawa przekraczania progu i tej posiadłości.

W dzień po nieudanym zamachu na Hitlera w Wilczym Szańcu, 21 lipca 1944 roku Hrabiego aresztowano i przewieziono na przesłuchania do siedziby berlińskiej Gestapo przy Prinz – Albrecht – Strasse 8. Po długich, nieprzerwanych, wielonocnych przesłuchaniach Hrabia załamał się i został przewieziony do  więzienia Gestapo w Poczdamie. Przesłuchania  poczdamskiej katowni trwały blisko siedem miesięcy.

Rozpoczęło się przygotowywanie aktu oskarżenia przeciwko Friedrichowi III Solms – Baruth do Trybunału Ludowego. I tu… do procesu nie dochodzi – oficjalnie z powodu słabych, bądź niewystarczających dowodów winy Hrabiego.

Zbliżał się nieubłagany dla nazistów koniec wojny, dzięki pomocy wielu ustosunkowanych przyjaciół oraz szeregu prawnych – adwokackich trików i szczęśliwym zbiegom okoliczności hrabia Solms – Baruth zostaje zwolniony z poczdamskiego więzienia.

W tym miejscu warto zastanowić się nad ewentualną rolą i protekcją wysoko ustosunkowanego znajomego, byłego dyplomaty, charge d’affaires w Warszawie, ambasadora w Moskwie, Tokio i wysokim rangą pracowniku ambasady Niemiec w Londynie aż do wybuchu wojny. Mowa tu o weimarskim i hitlerowskim dyplomacie, dziedzicu Grodźca – Herbercie von Dirksenie. Ten dyplomata, acz służył hitlerowskiemu reżimowi, acz był członkiem NSDAP, to jednak nie był fanatycznym członkiem Ruchu. Zachowywał wyważony stosunek i ogląd sytuacji politycznej. Dwukrotnie spotykał się z przedstawicielami opozycji antyhitlerowskiej, był zorientowany  w planach von Moltkego, proponowano mu nawet objęcie stanowiska ministra spraw zagranicznych w nowym rządzie Niemiec. Von Dirksen wiele wiedział i jeszcze więcej mógł załatwić. Czy pomógł uwolnić znajomego – hrabiego Friedricha III zu Solms – Baruth?

Zresztą trzeba przyznać, że opatrzność czuwała na Grafem niezmiennie. Komiliton Grafa hrabia Helmuth James von Moltke został aresztowany i stracony już w styczniu 1944 roku w więzieniu w Ploetzensee, a przyjaciel Peter Graf Yorck von Wartenburg po lipcowym zamachu na Hitlera został powieszony 8 sierpnia w tymże samym więzieniu Berlin – Ploetzensee i to na wyraźny rozkaz Fuehrera.

Z Poczdamu, z więzienia zdruzgotany psychicznie i materialnie Hrabia wyjechał z żoną i dziećmi do rodziny w Saksonii, a potem do domu szwagra, księcia Friedricha von Schleswig-Holstein do dóbr Vogelsang. Stamtąd udali się do Szwecji, gdzie byli gośćmi następczyni tronu szwedzkiego, księżniczki Sibylli (z domu Saxe-Coburg-Gotha) w Sztokholmie, skąd ostatecznie zdecydowali się wyemigrować do Namibii w południowej Afryce, gdzie jeszcze przed wojną był kupił podupadłą farmę.

Farma

Farma w Południowo-Zachodniej Afryce. Jedyne, co pozostało Friedrichowi Hermannowi, to kawałek ziemi w Południowo-Zachodniej Afryce to Farma Dabib, o obszarze około 500 km2, położona na północny wschód od Marientalu.

 

Mariental jest miastem o 10.000 mieszkańców w południowo-centralnej Namibii, leżącym o 232 km (144 mil) na północ od Keetmanshoop i 274 km (170 mil) na południowy wschód od Windhoek. Leży na wysokości 1,090 metrów (3.580 stóp). Miasto i okolice położone są w gorącym, suchym regionie.

 

Hrabia nabył gospodarstwo w 1937 roku, za namową rolnika Alberta Voigta, aby zabezpieczyć się przed możliwością katastrofalnej wojny w Europie, którą już wtedy przewidywał. Friedrich Hermann dotarł do Dabiba, w środku Kalahari, z żoną i synem w 1948 roku.

Friedrich Hermann Fürst zu Solms-Baruth w Namibii

Książę z żoną w Namibii

Zatrzymanie i tortury zostawiły ślad na Friedrichu Hermannie. Poważnie chory, musiał przejść operację w 1951 roku, której nie przeżył. Przed wyjazdem do szpitala w Windhoek odwiedził swoje ulubione miejsce na wzgórzu pod drzewem pasterza, aby się pożegnać. W tamtym miejscu, nazywanym  ”Solmscher Posten” jego śmiertelne szczątki zostały pochowane i wzniesiono w tym miejscu zwykły drewniany krzyż.

Książę Fryderyk - wnuk hrabiego Friedricha III zu Solms – Baruth, książę Friedrich Eduard Philip Theodor Nikodemus V zu Solms-Baruth   przy grobie dziadka w Kalahari

Później postawiono przed drewnianym krzyżem pamiątkowy kamieniem, który pokazuje się gościom na wycieczkach przyrodniczych - obecnie ten teren leży w rezerwacie przyrody.

 

Na kamieniu obok imienia i nazwiska wyryto maksymę  księcia, który przeciwstawił się nazistom. Na podstawie poezji Johanna Wolfganga von Goethe brzmi ona: „Bo byłem człowiekiem, a to znaczy być wojownikiem”.

Grób księcia

Jego jedyny syn, książę Friedrich IV zu Solms-Baruth rozpoczął walkę o restytucję podstępnie wywłaszczonego majątku. Zjednoczenie Niemiec, wchłonięcie Niemieckiej Republiki Demokratycznej, w granicach której ten majątek się znajdował, otworzyło przed nim nowe prawne możliwości. Co prawda w 2003 r. książę Friedrich IV odzyskał 3 658 hektarów ziemi na terenie Branderburgii i Saksoni-Anhalt, oraz 8 mln marek jako odszkodowanie za mienie pozostawione na wschodzie Niemiec.

Książe Friedrich IV zu Solms-Baruth z portretem ojca

Z kolei  wnuk hrabiego Friedricha III zu Solms – Baruth, książę Friedrich Eduard Philip Theodor Nikodemus V zu Solms-Baruth  prowadzi nadal sądową walkę o odzyskanie pozostałej części rodowego majątku.

Friedrich III zu Solms-Baruth i jego wnuk

Książę Friedrich III Solms – Baruth nigdy nie odwiedził swej ojczyzny – Dolnego Sląska, Brandenburgii, Kliczkowa. Zmarł 12 września 1951 roku w Windhoek w Południowej Afryce.

 

Z zamku kliczkowskiego wywieziono część jego wyposażenia i zbiorów, co odbyło się pod nadzorem Gestapo również w nocy. Pozostało jednak sporo nakryć kryształowych, księgozbiory i inne cenne przedmioty. Tuż po wojnie kryształowe wazony służyły jako ustawiane na ogrodzeniu cele, do których strzelali pijani oficerowie sowieccy, urządzający sobie zawody.

 

Hrabia był przeciwnikiem nazizmu i chciał powrotu do Monarchwi. Zalożył nawet w Kliczkowie jednostkę paramilitarną Stahlhlem.

Lokalna grupa Stahlhelm z Kliczkowa

Następca tronu wita się z żołnierzami Stalhelm w Kliczkowie. Z prawej książę Friedrich Solms - Baruth.

Kliczków położony w środku Puszczy Bolesławieckiej był celem wycieczek i wielce pożądanym miejscem weekendowych  i dłuższych odwiedzin składanych przez mniej lub bardziej skoligaconą niemiecką arystokrację. Na zamku organizowano wielkie bale jak i ceremonie weselne dla zaprzyjaźnionych rodzin szlacheckich. Książę Friedrich był, podobnie jak i ojciec, zapalonym myśliwym i wielkim Tierfreundem - miłośnikiem zwierząt. Jedno jest pewne. To głównie możnym tamtego świata służyły różne domki i wzniesione w okolicznych lasach czatownie. Patrząc na najstarsze mapy ziemi osiecznickiej, widzimy na nich rozsiane po kniei gajówki i ekskluzywne „chaty” myśliwskie, wyposażeniem zupełnie nieprzypominające wiejskich, skromnych domostw. Na tych samych planach wyrysowywano też skrupulatnie paśniki. Część z nich, zwłaszcza tych wzniesionych daleko od ludzkich sadyb, podbudowywano trwałymi, piaskowcowymi bądź ceglanymi piwnicami, służącymi do gromadzenia i przechowywania karmy.

Kliczkowskie jelenie

Warto wspomnieć także o innym kliczkowskim pomiku. Na Wielką Woję wysyłano okolicznych mieszkańców, którzy często ginęli na niej. Stawiano im pomniki, które potem ulegały zniszczeniu przez sowietów po II Wojnie Światowej lub przez napływową polską ludność.

 

Każde miasto i wieś w Niemczech wysyłało na fronty I Wojny Światowej młodych mężczyzn, często nie rozumiejących celu i sensu toczonych przez siebie walk. We wszystkich niemal wsiach i miastach, po nastaniu pokoju stawiano pomniki utrwalające dla potomnych nazwiska tych, którym nie udało się wrócić.

W Kliczkowie pomnik odsłonięto w 1923 roku. Stał on w centrum wciętej w skarpę malowniczej wnęki terenowej, przy drodze biegnącej górną krawędzią doliny Kwisy w kierunku nieistniejącego dziś mostu wiszącego, gdzie obecnie rzekę przegradza zapora i zabudowania nowej elektrowni wodnej. Wykonano go z dużego głazu, oszlifowanego z jednej strony, na której to płaszczyźnie umieszczono nazwiska siedemnastu żołnierzy pochodzących z tej niewielkiej wsi, poległych na różnych frontach. Zachowało się zdjęcie tego monumentu, dzięki któremu znamy też nazwiska na nim umieszone. Są to: E. Doring   9.9.14, M. Nüfsler   10.11, M. Gnaden  8.3.15, W. Kensch 14.8, R. Flanz 8.15.16, H.Höhn 22.5.17, E. Kiesch 10.7 ,M. Günther 31.8 ,E. Kicke 27.10. 17, E. Tschachne 22.11 ,F. Nanck 22.12 ,K. Milde 20. 3.18 ,F. Wrabetz 25.4 ,E. Müller 29.4 ,M. Schubert 23.10 ,A. Flanz 1.11 ,P. Nitschke 17.9.16.

Według niektórych mieszkańców, przybyłych do Kliczkowa już po 1945 roku, nieruszany przez kilkadziesiąt lat od zakończenia ostatniej wojny kamień ten został ostatecznie zrzucony do wykopanego dołu i zasypany przez spychacz warstwą ziemi. W miejscu tego szczególnego „pochówku” ma podobno spoczywać nadal.

Budynek zamku przetrwał II Wojnę Światową niemal bez szwanku, jednak wyposażenie wnętrz zostało splądrowane przez żołnierzy radzieckich. W 1971 roku zamek nabyła Politechnika Wrocławska, po czym podjęła bezskuteczne próby jego uratowania. Po przełomie politycznym budynek przejęła jedna z wrocławskich firm i rozbudowała go do postaci luksusowego centrum konferencyjno-rekreacyjnego, którego otwarcie miało miejsce w 1999 roku. Zamek Kliczków należy do najstarszych obiektów tego typu na Dolnym Śląsku. Historia tego zamku miała swój początek w XIII wieku. Zamek wzniesiono wówczas jako gród graniczny i tę warowną funkcję zachował aż do początków XIX wieku. W tym okresie zamek został przebudowany w stylu romantycznym. Obecnie w zamku mieści się ekskluzywny hotel. Poza tym zamek posiada park miniatur, nad którym modelarze pracowali przez siedem miesięcy.

  

Zamek Kliczków - stan obecny

O bogactwie i znaczeniu tutejszych książąt świadczy fakt kilkakrotnych wizyt Cesarza niemieckiego Wilhelma II, który przyjeżdżał przede wszystkim na organizowane tutaj wielkie polowania. Miejscowy dziedzic i Wilhelm II byli ze sobą skoligaceni przez swoje żony – księżniczki pszczyńskie. Zachował się szczegółowy opis cesarskiego polowania z 1911 roku.

 

Warto zacytować opis polowania w Kliczkowie nad Kwisą na Dolnym Śląsku. W czasach Wilhelma Kliczków był w posiadaniu książęcej rodziny Solms-Baruth, która uczyniła z zamku jedno z najbardziej ulubionych miejsc dla myśliwych – arystokratów z całych Prus. Opis polowania zamieścił Łowiec Polski w sierpniu 2007 roku (artykuł Mariusza Olczaka).

 

„Wilhelm II przyjechał na stację w Osiecznicy 4 sierpnia 1911 roku. Po krótkim powitaniu w towarzystwie księcia zu Solms – Baruth wsiadł do samochodu i z miejsca wyruszył na polowanie do rewiru łowieckiego Stary Gaj, leżącego na północ od Czernej, nieopodal Zagajnika. Taki pośpiech spowodowany był napiętym terminarzem, który pozwalał jedynie na dwudniowy pobyt w Kliczkowie.

 

Teren polowania wybrany był nieprzypadkowo, gdyż właśnie w momencie przybycia Cesarza miejscowy leśniczy zameldował księciu o sześciu jeleniach widzianych w tym rejonie poprzedniego wieczora oraz rankiem. Po zajęciu przez Cesarza miejsca na jednym ze stosów drewna polowanie rozpoczął książę Friedrich, Hermann, Johann, Georg zu Solms-Baruth. Pomoc stanowiło 10 pomocników leśnych oraz 30 naganiaczy kierowanych przez łowczego. W niedługim czasie pojawiły się cztery jelenie, a wśród nich największy sześcioletni byk wapiti z 22 odnogami w porożu. Do niego też oddał Cesarz celny strzał z 200 kroków. Poroże ważyło 15 funtów, sam byk blisko 400 funtów, przy długości 2,16 m i wysokości 1,29 m. Następne dwa strzału do jeleni były niecelne. Dopiero strzał w szyję ze 130 kroków dosięgnął największego z chmary. Zatrzymały go jednak dopiero dalsze strzały – strzał ze 150 kroków w łopatkę położył byka. Miał 2,38 m długości, 1,32 m wysokości i wagę niemal 500 funtów, przy 14 – funtowym porożu.

 

Po tych strzałach zebrano wszystkie ustrzelone okazy, a następnie przerwano polowanie. Sam Cesarz wsiadł do samochodu i udał się wraz z księciem do pobliskiego rewiru łowieckiego i leżącej w jego centrum leśniczówki Hermanówka, ulokowanej na najwyższym w okolicy wzniesieniu o wysokości 235 m. Wilhelm II wszedł na szczyt stojącej tu czterokondygnacyjnej wieży obserwacyjnej, skąd podziwiał rozciągające się wokół bory. Stąd Cesarz udał się samochodem do zamku w Kliczkowie. Dopiero tutaj został powitany przez księżną zu Solms-Baruth, jej rodzinę oraz cały swój dwór i świtę, która w międzyczasie dotarła do zamku. Upolowane zwierzęta zawieszono na, zachowanym do dzisiaj, zadaszonym stojaku myśliwskim, stojącym na dziedzińcu zamkowym.

 

Nie był to jednak koniec polowania. Po odpoczynku, około godziny 19:00 Cesarz wsiadł ponownie do samochodu i udał się do leśniczówki Marianówka. Usadowił się na skraju liczącej 200 kroków łąki, poprzecinanej niewielkimi rowami odwadniającymi, do których przychodziła zwierzyna. W krótkim czasie pojawiły się jelenie. Ze 185 kroków Cesarz ustrzelił czternastaka, który po strzale w łopatkę ranny podążył za stadem, gdzie z 250 kroków został ponownie trafiony i powalony. Był długi na 2 m, wysoki na 1,26 m, przy wadze ciała ponad 350 funtów oraz 8,5 funtowym porożu.

 

W 2017 roku natknąłem się w internecie na tekst (w formacie PDF) autorstwa Grzegorza Sobela z przedmową P. Bikonta pt. "Za stołem w Kliczkowie. W sercu kuchni Borów Dolnośląskich", którym znajdują się m.in. opisy wizyt i polowań Cesarza Wilhelma II w Kliczkowie. Obszene fragmenty cytuję w zachowyjąc oryginalną pisownię. Dodatkową ciekawą informacją cytowanych tekstów są opisy uczt, którymi podejmowano Cesarza:

 

"Zamiłowanie Wilhelma II do polowań było powszechnie znane tak na dworach niemieckich jak i europejskich. Liczne biografie Cesarza, zwłaszcza zaś współczesne mu relacje zamieszczane w prasie codziennej i wielu czasopismach, kreślą łowiectwo jako pierwszą pasję życia ostatniego monarchy Rzeszy Niemieckiej. Wilhelm II zwykł mawiać: „Oprócz własnych trafień najbardziej cieszą pudła innych". A oko miał naprawdę wyborne - 20 września 1898 roku w wieku 39 lat położył tysięcznego jelenia (dwudziestaka) w lasach pod Schorfheide w Brandenburgii - 70 km na północ od Berlina. Cztery lata później Dworski Urząd Łowczy podał w nocie prasowej, iż z ręki Cesarza padło już 47 443 sztuk dziczyzny (w tym dzikiego ptactwa). Ceniący wysoko owe cesarskie hobby Friedrich II zu Solms-Baruth trzymał w ręku, rzec można - asa pikoweg. Ponawiając Jego Wysokości zaproszenia do odwiedzin w Kliczkowie, gdyż okoliczne lasy obfitowały w zwierzynę łowną, której hodowla w tutejszych dobrach stała co najmniej od połowy XIX wieku na najwyższym poziomie. Cesarz nie kazał na siebie długo czekać i już dwa lata po koronacji (15.06.1888) zawitał po raz pierwszy do zamku nad Kwisą.

Wilhelm II bawił w Kliczkowie pięć razy - w 1890, 1896, 1898, 1906 i 1911 roku - a pierwsza wizyta wypadła dość niespodziewanie. Krótko przed zaplanowanymi w dniach 10-20 września 1890 roku manewrami wojskowymi pod Legnicą zapanowało na zamku jak i w pobliskim Bolesławcu wielkie poruszenie, gdy lokalna prasa podała 31 sierpnia niesprawdzoną jeszcze informację, że Cesarz wyraził zamiar odwiedzin hrabiego zu Solms-Baruth zaraz po zakończeniu manewrów. Stosowne pismo zapowiadające dwudniową wizytę zostało przesłane na zamek przez marszałka dworu dopiero 11 września, ale należący do wąskiego grona śląskich przyjaciół monarchy pan na Kliczkowie nie czuł z tego tytułu żadnej urazy. Wilhelm II przybył na dworzec w Bolesławcu w sobotę 20 września kilka minut po 21:00 w towarzystwie dwóch adiutantów majora Albrechta von Zitzewitza (1848-1917) i barona Alberta von Seckendorffa (1849-1921), marszałka dworu barona Moritza von Lynckera (1853-1932), sekretarza dworu Detlofa von Schwerina (1869-1940) oraz osobistego lekarza dra Rudolfa von Leutholda (1832-1905). Wprawdzie odrzucił konieczność oficjalnego powitania przez miejscowe władze, lecz budynek dworca został uroczyście udekorowany, ulice rozświetlały iluminacje, a przedstawiciele bolesławieckich cechów, lokalnych związków i towarzystw stawili się licznie, by z honorami powitać szacownego gościa. Wjazd pociągu witało bicie dzwonów w mieście. Droga do Kliczkowa była pełna tłumów wiwatujących na cześć monarchy. Co 50 kroków stał człowiek z pochodnią. Przed zamkiem oczekiwało Cesarza 100 członków związku weteranów Queisthal trzymających płonące pochodnie. Na zamkowym maszcie powiewał czerwony sztandar cesarski.

Po przyjeździe Cesarz zjadł obiad wraz z gospodarzami zamku i udał się na spoczynek. W niedzielę po porannej mszy w Tomisławie hrabia wraz z żoną podjął Cesarza i towarzyszące mu osoby drugim śniadaniem punktualnie o 13:00, które zgodnie z dworskim zwyczajem zostało zorganizowane na tę okazję w formie dejeuner dinatoire (forma bankietu - dop. autora). Do stołu zasiedli jeszcze hrabia Friedrich Georg von Asseburg z żoną (krewni rodziny Solms-Baruth), książę pszczyński Jan Henryk XI von Hochberg oraz starosta bolesławiecki Conrad von Rosenstiel (łącznie 12 nakryć). Wczesnym popołudniem Cesarz udał się w towarzystwie hrabiego na krótki spacer po zamkowym parku, po czym przyjął zaproszenie hrabiny Idy Luizy na przejażdżkę lekkim wozem zaprzężonym w dwa konie. Hrabina powoziła sama. Późnym popołudniem Wilhelm II polował wraz z hrabią w lasach pod Osiecznicą (źródła nie donoszą o jego wynikach). Obiad wypadł po ósmej wieczorem w wąskim gronie osób mu towarzyszących. W poniedziałek 2 września Cesarz udał się wczesnym rankiem tuż po 5:00 ponownie na polowanie pod Osiecznicę. Znany z celnego oka upolował tego dnia po jednym dwudwudziestaku, szesnastaku, czternastaku, dwa dziesiątaki i kilka mniejszych jeleni oraz dwa daniele. Wszystkie zwierzyny powalił klasycznym strzałem w komorę (Bluttschuss), dając tym dowód swoim najwyższym umiejętnościom łowieckim. Podczas polowania w położonej przy drodze do Parowej leśniczówce zwanej Marianówką (Marienhaus) zorganizowano w południe śniadanie. Zaplanowany na 17:00 obiad rodzinny został przesunięty aż o dwie godziny z powodu przedłużających się łowów. Podczas biesiady, której towarzyszyła swobodna rozmowa, Wilhelm II dziękował za wspaniałą gościnę, spokój i porządek panujący na zamku. Obiecał ponowną wizytę w Kliczkowie, czym wyraził wobec gospodarzy swoje szczególne uznanie. Gdy opuszczał zamek, na dziedzińcu płonęły pochodnie, a dworscy myśliwi zagrali fanfary na rogach myśliwskich".

Program kulinarny pierwszej wizyty Wilhelma II w Kliczkowie to dwa dość późne obiady w wąskim gronie (sobota, niedziela), śniadanie w formie dejeuner dinatoire (niedziela), śniadanie podczas polowania (niedziela) oraz obiad rodzinny (poniedziałek) jako biesiada pożegnalna wydana na cześć Cesarza przez księcia zu Solms-Baruth i jego żonę. Na szerszą uwagę zasługują trzy ostatnie spotkania przy stole. Dejeuner dinatoire, zwane w literaturze przedmiotu „dużym śniadaniem" lub „wczesnym obiadem", przypominało w istocie obiad, przy czym było podawane w porze drugiego śniadania, czasem też dużo później. Jego menu było znacznie lżejsze od klasycznego obiadu, często bez zupy, z większą ilością ciepłych i zimnych przekąsek, przede wszystkim zaś bez mięs duszonych i klasycznych pieczeni podawanych z kluskami lub puree ziemniaczanym. Obowiązywała obsługa przy stole, na którym nie mogło zabraknąć przed każdym z biesiadników ręcznie wypisanych kart dań. W kulturze stołu dworskiego określone ściśle porą dnia posiłki nie były często przestrzegane - śniadanie wypadało nierzadko w południe, a obiad zastępował późną porą kolację. Obyczaje dworskie (różna pora wstawania), ożywione życie towarzyskie (bale, koncerty, polowania, częste wyjazdy) zmieniały ustalony wcześniej porządek dnia, co w Kliczkowie miało miejsce zwykle podczas wizyt bliższej i dalszej rodziny jak i znamienitych gości. Jeśli klasyczne śniadanie wypadało z grafika, pierwszym posiłkiem było wówczas dejeuner dinatoire, które w latach dwudziestych i trzydziestych XIX wieku przeniknęło do gastronomii dużych miast i na mieszczańskie stoły. Klasycznym przykładem wczesnego obiadu gastronomii Wrocławia jest dejeuner dinatoire wydane w sławnym Ogrodzie Zimowym (Wintergarten) Josepha Krolla podczas wizyty w stolicy Śląska króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV 16 września 1841 roku.
 
W tym czasie w kanonie kulinarnym wczesnych obiadów dworskich wymieniano takie specjały, jak: bulion z pasztecikami rzymskimi, krucha pieczeń wołowa po królewsku, łosoś reński ze sklarowanym masłem, pasztet z kuraków, auszpik z homara, pularda pieczona, karczochy faszerowane, seler po angielsku, paluszki serowe zapiekane w cieście francuskim. Dejeuner dinatoire kończył zwykle słodki deser i kawa, podawano także wina. Znane ze źródeł menu dworskie wczesnych obiadów końca XIX wieku polecały niezliczone potrawy niemal wszystkich kuchni europejskich, a także kuchni wschodniej, meksykańskiej i amerykańskiej. Z ciekawszych naszym zdaniem specjałów i słodkich przysmaków - które były najpewniej znane kliczkowskim kucharzom - wymieńmy: krem a la Dauphine z kasztanami, zupę a la Vefour, zupę królowej, krokiety z piersi kurczaka z sosem monglas, sandwich a la Windsor, krem szwajcarski, pstrąga faszerowanego a la Conde, łososia pieczonego z kremem, indyczkę a la Godard, grillowane kotlety baranie, filety sarnie a la marechal, gulasz z zająca, zimny pasztet z kapłona, kotlet z jelonka na zimno, faszerowane ogórki, karczochy a la Barrigoule, ryż po maltańsku, szarlotkę paryską oraz krem bawarski z czekoladą. Choć źródła nie wspominają o tym, kucharze hrabiego zu Solms-Baruth pochodzili co najmniej z najlepszych szkół niemieckich, inaczej pan Kliczkowa nie porywałby się na goszczenie Cesarza...

Posiłki organizowane podczas rozpoczynanych wczesnym rankiem polowań wypadały z reguły w południe w porze drugiego śniadania. Sławne Jagdfriihstiick były nieodłącznym atrybutem kultury łowieckiej tak na Śląsku jak i w całych Niemczech. Inną formułą myśliwskiej biesiady były pikniki przygotowywane zwykle po zakończeniu polowania. Śniadanie w Marienhaus było ukłonem w stronę Jego Wysokości - Wilhelm II uwielbiał długie polowania, lecz w żadnym wypadku nie - będąc głodnym. Menu myśliwskich śniadań nie należało jednak do wyszukanych. Na stole lądowały zwykle zimne pieczenie, wędliny i pieczone ptactwo. Jesienią i zimą nie mogło zabraknąć wszelkich grzańców i ciepłych ponczów, zaś w cieplejszych porach roku pilsnerów i lekkich win. Obowiązkowe były także ciasta i kawa.

Obiady rodzinne - zwane „Familiendiener" - były w kulturze dworskiej szczególną formą goszczenia ważnych osobistości. W przeciwieństwie do pozostałych posiłków w czasie wizyty Wilhelma II na zamku w Kliczkowie, tym razem były obecne przy stole także dzieci hrabiego (z trójki wówczas żyjących sześcioletnia Rosa Marie i czteroletni Friedrich Hermann), a także jego najbliżsi współpracownicy - sekretarz i zarządca majątku (łącznie 16 nakryć). Swobodną atmosferę podkreślały liczne anegdoty opowiadane przez Cesarza, chętnie przytaczane przez niego historie rodzinne, wydarzenia na dworze berlińskim, relacje z dopiero co zakończonych manewrów woskowych, zwłaszcza zaś jego zainteresowanie sprawami zamku i majątku kliczkowskiego jak również osobistymi sprawami członków rodziny. Tematy wielkiej polityki były nie na miejscu tym bardziej, że Cesarz traktował wizytę w Kliczkowie jako czas odpoczynku po trudach ostatnich dni spędzonych na manewrach wojskowych. Podczas obiadu obowiązywała indywidualna obsługa przy stole, a potrawy podawano pojedynczo zgodnie z kolejnością wymienioną w karcie dań. W tym obowiązywała ścisła etykieta stołu francuskiego, w związku z czym karty dań były na dworach niemieckich wypisywanew języku Moliera, choć sam Cesarz zarządził od wstąpienia na tron w 1888 roku, by na dworze poczdamskim wykładać na stół karty wypisane po niemiecku. Obiady tej rangi - zważywszy na osobę najważniejszego z gości - wymagały wyszukanej oprawy kulinarnej. Dominowały wówczas potrawy o uznanej już marce na stołach dworskich, a do każdego z dań - od zupy poczynając - serwowano odpowiednio dobrane wina. Kuchnia zamku kliczkowskiego słynęła z wysokiego poziomu co najmniej od drugiej połowy XVIII wieku - pierwsza wizyta Cesarza stanowiła więc nie lada wyzwanie dla kucharzy hrabiego. Uznanie, z jakim Wilhelm II wyrażał się o gościnności gospodarzy (wspominały o tym wszystkie relacje prasowe), pozwala przypuszczać, iż komplementował również smaki stołu. Zupa Celestyny, paszteciki a la Mazarin, turbot w sosie dyplomaty lub pstrąg w sosie Bearnaise, frykando z sarniny z sałatką z czerwonej porzeczki, comber z daniela a la Cumberland, pieczone jarząbki z sałatką, polędwica wołowa z zielonym groszkiem, karczochy a la italienne, przysmak florencki, poncz szwarcwaldzki i bomba Hohenzollernów wraz z kawą, masłem i serami na zakończenie biesiady były bez wątpienia na miarę możliwości kliczkowskich kucharzy.

Kolejna długo wyczekiwana wizyta Wilhelma II w zamku nad Kwisą wypadła w 1896 roku. Cesarz przyobiecał hrabiemu Fryderykowi odwiedziny już dużo wcześniej, lecz pan na Kliczkowie nie był jedynym oczekującym... Tym razem gość z Berlina przybył z krótką jednodniową wizytą, którą traktował zapewne jako chwilę wytchnienia po spotkaniu z Carem Mikołajem II (1868-1918) we Wrocławiu (Car bawił w stolicy Śląska w dniach 4-7 września 1896 roku). Z tej okazji hrabia został zaproszony przez Cesarza do Wrocławia i już 4 września wieczorem brał udział w wielkiej biesiadzie wydanej w pałacu królewskim, na którą przygotowano 260 nakryć. W menu nalazły się: zupa indyjska, troć pieczona, garnirowana pieczeń wołowa, filety sarnie po włosku, kurczaki elsaskie, owoce, sałatka, karczochy faszerowane szpikiem, mus jabłkowy, paluszki serowe, lody, deser. Następnego dnia po odebraniu parady wojskowej na Gondowie Cesarz podjął gości obiadem, a Fryderyk II znalazł się pośród 325 zaproszonych gości. Również 6 września zasiadł do stołu podczas obiadu wydanego przez Wilhelma II na cześć Cara Mikołaja II. Tym razem przygotowano jedynie 170 nakryć. Wilhelm II przybył do Kliczkowa w sobotę 12 września, wysiadając o 14:15 na dworcu w Zebrzydowej, gdzie powitał go gospodarz zamku kliczkowskiego. Cesarzowi towarzyszyli marszałek dworu von Lyncker,dwaj adiutanci - nadporucznik hrabia Helmuth Johannes Ludwik von Moltke (1848-1916) i nadporucznik Alfred von Loewenfeld (1848-1927) - a także lekarz osobisty dr Friedrich von Ilberg (1858-1916) oraz dwóch sekretarzy dworu hrabia Friedrich von Schwerin-Stolpe  i Gerharda Taege. W połowie drogi między Tomisławem a Osiecznicą Cesarz udał się wraz z hrabią na polowanie - ustrzelił jednego osiemnastaka z 250 kroków, nadto dwa łosie i jednego rogacza. O 19:30 cesarz został powitany na zamku przez hrabinę z rodziną, a pół godziny później zasiadł do stołu na obiad. Przygotowano 11 nakryć. Oprócz Cesarza w biesiadzie uczestniczyli Fryderyk II z małżonką, książę Hochberg von Pless z księżną Daisy, hrabina von Asseburg, hrabina Martha zu Solms-Sonnenwalde, von Lyncker, von Moltke, von Loewenfeld i dr Ilberg. O 23:25 Wilhelm II odjechał z dworca w Zebrzydowie w kierunku Poczdamu.

Najdłuższe odwiedziny Cesarza w zamku nad Kwisą wypadły w 1898 roku - od soboty do wtorku w dniach 23-26 kwietnia. Wilhelm II odwołał wcześniej zaplanowaną wizytę w Weimarze, a przyjazd do Kliczkowa traktował jako swego rodzaju krótki urlop. Hrabia zu Solms-Baruth przygotował z tej okazji polowanie na głuszce - kilka dni przed łowami wypuszczono do lasów w porze tokowania ptaków - 70 sztuk z dworskiej hodowli. Wiadomość o przybyciu monarchy nadeszła niespełna trzy tygodnie wcześniej przed wyznaczona datą. Podjęte w pośpiechu przygotowania gościny o mały włos nie skończyły się wielką katastrofą. Któryś z dworskich pracowników zaprószył ogień w jednym z pomieszczeń gospodarczych na zamku. Bliżej nieokreślony aparat spirytusowy - o jakim mowa w relacji prasowej - wypadł mu z ręki i w szybkim czasie płomienie zajęły kilka mebli. „Ogień stłumiono na szczęście w zarodku" - donosił wydawany w Bolesławcu „Niederschlesiescher Courier", dodając: „Inaczej szkody byłyby nie do opisania". A wizyta cesarska najpewniej odwołana... Z okazji odwiedzin odremontowano cesarskie pokoje, sprowadzono nowe meble, a tapety zamówiono u najlepszych paryskich fabrykantów.

Cesarz przybył w sobotę o 23:20 na dworzec w Zebrzydowej, gdzie został powitany przez władze Bolesławca, hrabiego zu Solms-Baruth oraz barona Kuno von Boenigk z Zebrzydowej wraz z rodziną. Towarzyszyło mu 8 osób w tym 2 adiutantów - generał major Friedrich von Scholl (1846-1928) oraz major Max von Boehn (1850-1921). Na zamku zameldował się około północy i po dwóch kwadransach zasiadł do stołu na obiad wraz z gospodarzami i towarzyszącymi mu osobami (11 nakryć). Dopiero w tym czasie zaciągnięto na maszt zamkowy czerwony cesarski sztandar. Po porannej niedzielnej mszy w Tomisławiu, którą odprawił pastor Kurzke, Cesarz udał się na godzinny spacer z hrabią Fryderykiem w połowie drogi na zamek. Hrabia oprowadził Jego Wysokość po okolicy, opowiadając o szkodach, jakie w kliczkowskich dobrach poczyniła zeszłoroczna powódź. Wilhelm II przystanął na dłuższą chwilę na moście nad Kwisą, wspominając dwie poprzednie wizyty w Kliczkowie. O 14:00 podano do stołu obiad, do którego prócz szacownego gościa zasiedli jeszcze hrabia z małżonką, książę pszczyński von Hochberg, hrabia Solms-Sonnenwalde oraz starosta bolesławiecki Rosenstiel (6 nakryć). Późnym popołudniem udał się w gronie towarzyszących mu osób na spacer po parku. Licząca jedynie 5 nakryć kolacja rozpoczęła się o 21:00, po czym Cesarz udał się do sypialni, by zebrać siły przed zaplanowanym od wczesnego ranka następnego dnia polowaniem. W poniedziałek polował od godziny 4:45 rano. Towarzyszył mu hrabia, z którym o 8:00 zjadł na zamku małe śniadanie. Następnie udał się do swojej sypialni, gdzie odpoczywał do godzin popołudniowych. O 16:00 gospodarze zamku podjęli Cesarza i towarzyszące mu osoby drugim śniadaniem w formie dejeuner dinatoire. Dwie godziny później polował ponownie w pobliskich lasach w towarzystwie hrabiego, księcia pszczyńskiego oraz hrabiego Solms-Sonnenwalde. Po zapadnięciu zmroku drogę przez las oświetlały - gdy było to konieczne - dwie lampy zasilane akumulatorami, które dwóch ludzi dźwigało w skrzynkach na plecach. Uczestnicy polowania powrócili na zamek dopiero po 23:00. Kolacja wypadła kwadrans przed północą i liczyła tylko 5 nakryć. Również we wtorek z rana wyprawiono się na polowanie, a przed południem zorganizowano na leśnej polance Jagdfriihstiick. O 16:00 hrabina zaprosiła Cesarza i jego adiutantów na obiad rodzinny, który wypadł podobnie jak podczas pierwszej wizyty Wilhelma II w Kliczkowie. Przygotowano 12 nakryć. Dwie godziny później Cesarz polował po raz kolejny w lesie pod Osiecznicą. Podczas czterech polowań ustrzelił 13 głuszców i dwa rogacze. Kilka minut po 22:00 opuścił zamek w Kliczkowie, odjeżdżając z dworca w Zebrzydowej punktualnie o 23.:00.

4 sierpnia 1911 roku Wilhelm II przybył do Kliczkowa po raz piąty. Na dworcu w Osiecznicy został powitany kilka minut po ósmej rano przez księcia zu Solms-Baruth i jego najstarszego syna oraz starostę bolesławieckiego Hansa von Hoffmanna. Cesarzowi towarzyszyli - marszałek dworu von Lyncker, generał pułkownik Hans Georg von Plessen (1841-1929) i major Wilhelm Ernst von Dommes (1867-1959) jako    adiutanci,    generał Oskar von Chelius (1859-1923), lekarz osobisty dr Niedner oraz pruski poseł w Bawarii Karl Georg von Treutler (1858-1933) - bliski zaufany Cesarza zwany szarą eminencją. Wprost z dworca w Osiecznicy Cesarz udał się w towarzystwie księcia na polowanie do rewiru łowieckiego Stary Gaj. Teren polowania został wybrany nieprzypadkowo - czytamy w centralnym niemieckim piśmie myśliwskim „Wild und Hund", które od strony łowów relacjonowało w szczegółach wizytę Wilhelma II w Kliczkowie - gdyż wczesnym rankiem   leśniczy   dworski Rahn widział w tym rejonie sześć jeleni, o czym zameldował księciu zu Solms-Baruth. Cesarz zajął stanowisko na jednym ze stosów drewna, skąd ustrzelił sześcioletniego byka wapiti dwudwudziestaka z odległości 200 kroków. Byk ważył blisko 400 funtów. Podczas jednej z kolejnych nagonek położył dwoma strzałami ważącego 480 funtów szesnastaka. W drodze na zamek Wilhelm II wstąpił jeszcze po drodze do leśniczówki zwanej Hermanówka (Hermannberg) znajdującej się na najwyższym w okolicy wzniesieniu, by podziwiać przez klika chwil okoliczne bory ze znajdującej się tu czterokondygnacyjnej wieży obserwacyjnej. Około południa został powitany na zamku przez księżną Luizę wraz z rodziną. Na maszcie powiewał jak zwykle czerwony sztandar, a upolowana zwierzyna zawisła na zadaszonym stojaku myśliwskim na zamkowym dziedzińcu.

O 14:00 podjęto Cesarza i towarzyszące mu osoby tradycyjnym o tej porze śniadaniem w formie dejeuner dinatoire przygotowanym na 16 nakryć. Przed godziną 19:00 Wilhelm II udał się ponownie na łowy, stacjonując opodal leśniczówki Marianówki na skraju liczącej 200 kroków łąki, gdzie położył dwoma strzałami ważącego ponad 350 funtów czternastaka. Przygotowana w piątkowy wieczór na 16 nakryć kolacja wypadła po dziewiątej wieczorem. Do stołu zasiedli, prócz gospodarzy, Cesarza i towarzyszących mu osób, dyrektor administracyjny dóbr kliczkowskich Ernst Jung oraz nadleśniczy Friedrich Habermann. Następnego dnia Cesarz polował w rewirze łowieckim w pobliżu Poświętnego już przed piątą rano. Strzelając z ambony, trafił ważącego ponad 300 funtów czternastaka. Podczas jednej z kolejnych nagonek ustrzelił jeszcze kozła sarny, a wracając na zamek, trafił jelonka wprost z samochodu. Przed 9:00 Cesarz zjadł z księciem śniadanie, po czym udał się na odpoczynek. Tego dnia podano do stołu jeszcze dwukrotnie - o 14:00 drugie śniadanie, a o 20:00 pożegnalną kolację, na którą przygotowano 14 nakryć. Cesarz odjechał z dworca w Osiecznicy o 22:40. Gdy opuszczał rozświetlony ogniami bengalskimi zamek, grupa myśliwych oddała ośmiokrotną salwę.

 

Podczas wizyt Wilhelma II na zamku w Kliczkowie program kulinarny dejeuner dinatoire, obiadów i kolacji był zgodnie z dworską regułą proporcjonalny do liczby gości zasiadających do stołu i odzwierciedlał charakter spotkania. Owa reguła nie wyrażała jednak proporcji liczbowo - jeśli któryś z posiłków był przygotowywany dla 4-8 osób, liczba potraw w karcie dań nie przekraczała 5-6 pozycji. Jeśli zaś do stołu zasiadało kilkanaście osób, a czas trwania biesiady nie był skrócony innymi okolicznościami, karta dań liczyła wówczas 7-8 pozycji, a czasem więcej. Duża liczba potraw w kartach dań nie oznaczała, iż w czasach Wilhelma II biesiadnicy potrafili zjeść dużo więcej niż dziś. Kolejno serwowane dania nie były przesadnie duże - tylko do pieczeni, które kończyły główną część biesiady, podawano kluski, puree ziemniaczane lub makarony. Pozostałym towarzyszyły zwykle sosy, masło lub lekkie dodatki w niedużej ilości jako element kompozycji. Ostanie dekady XIX wieku i początek następnego stulecia to dominacja nie tylko na dworach niemieckich, ale i całej Europy serwisu rosyjskiego. Zgodnie z nim gotowe do konsumpcji potrawy, tak pod względem wielkości jak i temperatury, były podawane podczas obiadów i kolacji pojedynczo, zgodnie z kolejnością ustaloną w karcie dań. Każdego z biesiadujących gości obsługiwał jeden służący. Gdy kolejną potrawę kończył ostatni z biesiadujących, słudzy zbierali talerze ze stołów, podając następną potrawę. Również podczas pierwszych wczesnych śniadań wypadających między 8.00 a 10.00 obowiązywała obsługa przy stole, gdyż podawane były ciepłe potrawy. Schemat karty dań obejmował zupę, przystawkę, rybę, mięso, pieczeń z sałatką, słodki przysmak, owoce - masło - sery, deser z kawą, przy czym stosownie do pory i charakteru biesiady niektóre z elementów tego zestawu mogły wypaść, inne zaś mogły zostać zwielokrotnione. Zupa i pieczeń były jednakże filarami w karcie dań każdego obiadu, o ile nie wypadał on późną wieczorną porą. Istniała zasadnicza różnica między słodkim przysmakiem podawanym po pieczeni, a deserem. Pod pierwszym pojęciem figurowały torty, lody, kremy, sorbety, budynie, sałatki owocowe czy nawet słodkie potrawy ryżowe, pod drugim zaś różnego rodzaju słodkie i słone wypieki, które były dodatkiem do kawy. Do słodkich przysmaków podawano zazwyczaj słodkie wina. Przed deserem kończącym obiad podawano często masło i sery, czym nawiązywano do zwyczajów francuskich. Dejeuner dinatoire był w kulturze stołu dworskiego posiłkiem łączącym cechy późnego śniadania z wczesnym obiadem, po którym główny obiad - zwany diener - wypadał dość późno. Wówczas nie podawano już kolacji. Menu dużego śniadania składało się z potraw ciepłych i zimnych. Pierwsze podawali do stołu służący pojedynczo, drugie - zimne przekąski - albo czekały już na stole na biesiadników, albo też były podawane naraz po ciepłej strawie. Dopiero po nich podawano potrawy słodkie i desery. Menu kolacji zasadniczo nie różniło się od obiadu - nie podawano z reguły pieczeni, a serwowane porcje były nieznacznie mniejsze. W trakcie biesiady nie podawano win do każdej z potraw, jeśli jednak konwersacje miały się nieznacznie przedłużyć, serwowano wówczas osobne wina.

Co zatem jadał Wilhelm II na zamku w Kliczkowie podczas czterech kolejnych wizyt? Czy kucharze zamkowi zdołali spełnić oczekiwania Jego Wysokości względem stołu, a co najważniejsze - wypaść dobrze w oczach gospodarza? Dokładne menu żadnego ze śniadań, dejeuner dinatoire, obiadów i kolacji nie jest znane. Źródła wymieniają jedynie porę i rodzaj posiłków, liczbę przygotowanych nakryć oraz gości zasiadających do stołu, przy czym nie zawsze wszystkich. O upodobaniach kulinarnych Cesarza wiadomo, iż cenił kuchnię francuską, angielską, rosyjską i włoską. Co najważniejsze jednak, w sferze kulinarnej cechował go swoiście pojęty konserwatyzm wyrażający się pewnego rodzaju potrzebą prostoty i skromności na talerzu, oczywiście w wymiarze cesarskiego podniebienia. (...) Ciekawostką była biegunowo odległa do pasji myślistwa „sympatia" Wilhelma II do potraw z dziczyzny. Sarnina, mięsa z dzika i jelenia pojawiały się niezwykle rzadko w kartach dań cesarskich biesiad nawet tam, gdzie gospodarze podejmowali go myśliwskim obiadem lub kolacją.

Wizyty Wilhelma II w Kliczkowie były zawsze związane z jego największą życiową pasją - myślistwem. Książę Friedrich zu Solms-Baruth dokładał wszelkich starań, by Cesarz opuszczał jego lasy w pełni zadowolony. Podczas wszystkich polowań Cesarz ustrzelił co najmniej dziewiętnaście jeleni o ustalonych rozmiarach poroża - w tym dwa dwudziestaki, dwa osiemnastaki, trzy szesnastaki, dziewięć czternastaków, jednego dwunastaka i dwa dziesiątaki - oraz kilka mniejszych jeleni, nadto cztery łosie, cztery kozły sarny, dwa daniele, jedną sarnę, trzynaście głuszców i jednego jelonka (cielaka jelenia). Nie mniej starań czyniła żona księcia Ida Luiza i szef zamkowej kuchni, by monarcha również od stołu wstawał zawsze zadowolony. Cztery kolejne wizyty - w 1896, 1898, 1906 i 1911 roku - przyniosły łącznie 5 obiadów (w tym 1 rodzinny), 4 kolacje, 2 wczesne śniadania, 1 drugie śniadanie, 2 dejeuner dinatoire oraz 2 Jagdfruhstuck. Biesiady na zamku w Kliczkowie z okazji wizyt Cesarza nigdy nie były duże, co wynikało z charakteru odwiedzin Wilhelma II i liczby gości. Dwa pierwsze wczesne śniadania Cesarz jadał z księciem Fryderykiem, z kolei Jagdfruhstuck wypadało wspólnie ze wszystkimi uczestnikami polowań. W dejeuner dinatoire, obiadach i kolacjach uczestniczyli zwykle gospodarze zamku nad Kwisą oraz Cesarz i towarzyszące mu osoby, nadto bliżsi i dalsi krewni, którzy przebywali właśnie na zamku lub przybywali do Kliczkowa z okazji przyjazdu Cesarza. Dzieci książęcej pary oraz pracownicy majątku byli obecni przy stole najczęściej podczas obiadów rodzinnych. Mile widzianym gościem był także starosta bolesławiecki. Późna pora początku niektórych obiadów - jeden rozpoczął się po północy - nie była czymś szczególnym w kulturze stołu dworskiego. Formułę biesiady określało nie tylko menu przewidziane w karcie dań, ale przede wszystkim charakter spotkania przy stole oraz osoby przy nim zasiadające. Jeśli w godzinach wieczornych wypadała kolacja, był to z reguły krótszy posiłek -  tak w wymiarze czasowym jak i kulinarnym - podczas którego znacznie mniej rozmawiano. Charakter wizyt Wilhelma II w Kliczkowie wykluczał organizowanie kolacji w formie modnego na przełomie XIX i XX wieku klasycznego souper. Późne obiady, rozpoczynane nawet po północy, trwały co najmniej godzinę; kolacje nie przekraczały zwykle 45 minut. Konwersacje podczas obiadów były obok oprawy kulinarnej istotą spotkania przy stole. Nie do pomyślenia było jedzenie w milczeniu. Zważywszy na rangę gościa, to Cesarz nadawał ton rozmowie". (Przedstawione teksty są tylko fragmentami dużej całości, która znajduje się na stronie internetowej www.kliczkow.com.pl/uploads/ZastolemwKliczkowie.pdf)

 

Nawet w dni powszednie obiady były wystawne, a mężczyźni stawiali się ze szpadą u boku i w białych rękawiczkach. Serwowano 6 do 8 dań, nawet gdy nie byli podejmowani żadni goście. Posiłki jadała rodzina wraz z dworem, na który składali się: ochmistrzyni, dwie panny dworskie, kawaler dworski, łowczy oraz preceptor (nauczyciel) pańskich dzieci. Na obiad zwoływał trębacz, naczynia były wnoszone przez służących strojnych w kapelusze, a na stole ustawiał je otwierający ich pochód furier. Podczas obiadu posilającym się umilały czas „szumne korowody, które z szacunkiem podziwiano” - były to zapewne następujące po sobie krótkie występy muzyczne, taneczne, recytacja wierszy. Poobiednią kawę wypijano na stojąco, a następnie dwór wycofywał się w głębokich ukłonach.

 

Z odwiedzin Cesarza w latach 1890, 1897, 1906 i 1911 zachował się do dzisiaj w Kliczkowskim lesie pomnik z 1906 r., postawiony na pamiątkę polowania z udziałem monarchy. Głaz o wysokości ponad 1,5 m ma częściowo widoczny napis, z którego dowiadujemy się, że Monarcha ustrzelił tu dużego byka o porożu złożonym z 18 odnóg, drugiego o 16 odnogach, sześć byków o 14 odnogach i pomniejsze samice oraz inne zwierzęta”. Na wieczór powrócono do zamku, skąd następnego dnia o godzinie 4:15 Cesarz w towarzystwie księcia wyjechał do rewiru położonego w pobliżu Poświętnego. Polował z ambony, w pobliżu granicznego płotu. Równo o 5:30 Wilhelm II trafił z około 100 kroków kulą w łopatkę czternastaka, który krótko potem padł. Miał 2,10 m długości, 1,27 m wysokości, ponad 300 funtów wagi ciała i 12 funtów poroża. Później ustrzelił jeszcze kozła, a w drodze powrotnej nieopodal Osiecznicy, strzelając z samochodu, trafił niewielkiego jelenia. Do zamku powrócili o 8 rano". 

 

"Monument ma postać dużego, półtorametrowego głazu z wyrytym na nim napisem okolicznościowym, który w dużej części został poważnie zniszczony. Można się jednak zorientować, że cesarz strzelił wtedy dużego byka o porożu posiadającym osiemnaście odnóg, kolejnego o wieńcu mającym ich szesnaście i sześć następnych samców o rogach z czternastoma odnogami. Ponadto padło kilka pomniejszych byków i łań oraz innych zwierząt. O wszystkich trofeach Cesarza i Króla Wilhelma II – jak rozpoczynał się napis na pomniku –  informował niewątpliwie wcześniej cały jego tekst, którego mizerna pozostałość w roku 1999 wyglądała następująco :

Strecke/ SM des Kaisers u. Königs  Wilhelm II ………..5.12.1906/1 Hirsch von 18 Enden/ ……. 16/6 ……..14/1…….2/1 Rotter/ 2 Dart…sch…ufl er.

O tym, że odwiedziny wybitnych osobistości w Kliczkowie interesowały ówczesną prasę, można się przekonać, oglądając zachowany egzemplarz periodyku Schlesien z roku 1912. Zamieszczono w nim zarówno obszerną notatkę informującą o pobycie następcy tronu w zamku, jak i zdjęcie z tej wizyty. Przedstawia ono karocę zaprzężoną w dwa konie i stojącego na niej, goszczącego w warowni młodego sukcesora, dalej dostrzegamy jego żonę, księżnę Solms-Baruth – oraz ich gospodarza, miejscowego księcia Solms-Baruth, odzianego w dość groteskowy dla dzisiejszych myśliwych strój nemroda, składający się z kurtki, kapelusza z obowiązkowym piórkiem i krótkich spodni. Ubiór uzupełniały podkolanówki i trzewiki.

Fakt bywania koronowanych głów na polowaniach w kliczkowskich dobrach znalazł także odzwierciedlenie w obszernym, bardzo poważnym wydawnictwie fachowym z 1899 roku, wydanym w Berlinie w drukarni Paula Pareva, noszącym tytuł Zwierzyna płowa. Księgę tę, niezwykle starannie oprawioną w wytłaczaną, zdobioną złoceniami i barwnym rysunkiem jelenia okładkę, opatrzono również wieloma ilustracjami.

Na jej dwudziestej stronie opisano myśliwskie trofea wcześniejszego władcy Niemiec, zdobyte w trakcie pobytu u Solms-Barutha. Do Kliczkowa zajeżdżali również inni arystokraci, co skrzętnie odnotowywano w annałach z epoki. Wiadomym więc jest, że 3 kwietnia 1732 roku przywitano na dziedzińcu zamkowym księcia lotaryńskiego, przybywającego od strony Bolesławca w doborowym towarzystwie hrabiego von Kufsteina. W zapiskach nie podano pełnego wyglądu książęcego orszaku, ale niewątpliwie w jego poczet wchodziła liczna służba i wóz ze stosownymi bagażami dostojnych gości.

Ich odwiedziny – o czym zresztą wspomniano w dokumencie – spowodowane były przede wszystkim rozpoczęciem toków głuszca i organizacją wystawnych polowań na tego ptaka. Zapewne przez zamek i tereny łowieckie przewinęło się znacznie więcej posiadaczy błękitnej krwi, jednak nie tak ważnych, jak osoba monarchy czy księcia lotaryńskiego.

Niejakie pojęcie o takich wizytach, dają nam odnalezione fragmenty Dziennika z Kliczkowa, będącego kronikarskim odzwierciedleniem codziennych zajęć stałych mieszkańców zamku, a także  odwiedzających jego mury gości – poza najczęściej zamieszczanym opisem wspólnych posiłków, spotkań przy kawie bądź nawet przytaczaniem drobnych ploteczek poczesne miejsce zajmują wspomnienia o organizowanych nadzwyczaj często polowaniach. Niestety, ocalony fragment tej ciekawej lektury obejmuje jedynie czas od początków grudnia 1873 roku, do 18 marca roku 1784.

I tak we wtorek 2 grudnia 1873 roku wspomniano o darowaniu przez niejakiego Fryderyka von Gesselna bażantów doktorowi Zumpe, sprawującemu zapewne stale opiekę nad zdrowiem rodziny ówczesnego właściciela zamku, hrabiego Jana Krystiana Henryka Hermanna zu Solms-Teklenburg. Po sutym, wytwornym śniadaniu goszczący u niego w Kliczkowie mężczyźni udali się na polowanie, w trakcie którego ustrzelili dziewięć dzików. Następna wzmianka o łowieckich wyczynach gości pochodzi z 14 stycznia 1874 roku, na samotne spotkanie ze zwierzyną wyruszył wtedy do okolicznych lasów starosta, jako trofea przywożąc dziesięć zajęcy i jednego jelenia. Z kolei 22 stycznia odbyło się małe polowanie na zające, przy okazji którego zabito dwa dzikie króliki. W notatce z 27 stycznia podano natomiast, iż jeden z gości, doktor Hartel zastrzelił  dzika w tak zwanym ogrodzie myśliwskim przy Piaszczystej Górze. 3 lutego tegoż samego roku w łowach uczestniczyli dwaj myśliwi z Ameryki, nie podano jednak w „Dzienniku” ich imion ani nazwisk. W trakcie pędzenia podczaszy z posiadanej broni uśmiercił grasującego w okolicy, czarnego psa. Już 16 lutego wspomniany wcześniej doktor Zumpe popisał się ubiciem dużego, rudego jelenia. Następny „łowiecki” wpis dotyczy 25 lutego. W tym dniu syn starosty Eberharda jadąc konno, zdołał położyć ogromnego odyńca. Dość nietypowe wydarzenie miało miejsce 2 marca, kiedy to jeden ze strażników leśnych zastrzelił orła przedniego. Osiem dni później odnotowano kolejne trofea doktora Hartela – niewielkiego, dwuletniego dzika, podarowanego następnie jako prezent pani von Kotze z Ławszowej. Wreszcie 17 marca ów zawołany strzelec ponownie przywiózł z łowów dwa dziki. Ostatni ocalony fragment „Dziennika” kończy się na dniu 18 marca 1874 roku, ale zapewne w nieznanych nam częściach również wiele pisano o polowaniach i osobach w nich uczestniczących". (źródlo: Joanna Sawicka, Zdzisław Abramowicz, Osiecznica - Zielona Gmina"

 

W 2011 r. Tadeusz Berestecki z Bolesławca przesłał mi fotografie kamienia, o którym jest mowa w opisie Mariusza Olczaka. Niestety kamień został uszkodzony - rozbity na kilka części. Pan Tadeusz zamierza nawet go skleić. Ciekawostką jest to, że kamienie z Kliczkowa mają oryginalne napisy. Najpierw wykuwano jakby koło i w nim umieszczano napis. Jedną z osobliwości zamku w Kliczkowie jest cmentarz koni. Zachowały się do dziś dwa kamienie z podobnie rytymi napisami na cześć koni i psów. Jeden z kamieni na cmentarzu, pochodzący z 1938 roku, postawiono ku pamięci konia Juno. 

Fotografie przesłane przez Tadeusza Beresteckiego

Na wschód od zamku, na polanie znajdują się pozostałości cmentarza koni utworzonego przez tutejszych dziedziców. Do obecnych czasów przetrwały dwa nagrobki.

Pierwszy to nagrobek klaczy imieniem Juno - był to koń wyścigowy księcia zu Solms-Baruth. Odczytanie drugiego nagrobka nie jest już możliwe. Wiadomo jednak iż należał (jak głosi zachowany napis) do "starego księcia" zu Solms-Baruth. W latach 50-tych XX wieku znajdowało się tu jeszcze kilka nagrobków. Były to sporych rozmiarów głazy, w środku których umieszczono owalne tablice z wykutym napisem. Wcześniej pochowano tu było także sporo psów, należących jak można przypuszczać do mieszkańców zamku. Jest to jeden z nielicznych cmentarzy koni w Europie.

 

Koń miał na imię Juno, odszedł w 1938 r. Jego właściciel, hrabia Henryk zu Solms-Baruth, nie mógł się pogodzić ze śmiercią ukochanego rumaka, więc wystawił mu nagrobek.

Niedawno odsłonięto nowy pomnik. Fundacja Pro Culturae Bono postarała się, by upamiętnić uwielbianą na zamku klacz rycerską Zacateca. Jej pomnik stanął między starymi nagrobkami.

 

Warto też napisać o Folwarku Książęcym.

 

Historia Folwarku Książęcego nierozerwalnie wiąże się z myślistwem. Bogate w zwierzynę łowną okalające majątek bory hipnotyzowały miłośników leśnej przygody i skłaniały do gremialnych odwiedzin Zamku Kliczków. Na przełomie XVIII i XIX wieku, gdy funkcje gospodarcze powoli opuszczały zamkowe mury, rolę zaplecza przejęły pobliskie zabudowania folwarczne. To tutaj stacjonowały liczne grupy myśliwych wraz z niezbędnym ekwipunkiem. W folwarku przechowywane były także psy przywożone specjalnie na polowania. W XX wieku, nieopodal kościoła pw. Trzech Króli, właściciele majątku wytyczyli rozległe podwórze pod kątem przygotowań do myśliwskich eskapad.

Folwark - stan obecny

W pobliskich zabudowaniach zamieszkiwali niegdyś: lekarz odpowiedzialny za zdrowie rodziny dziedzica, dyrektor administracyjny zamku odpowiadający za jego wyposażenie, służba oraz dworski łowczy odpowiedzialny za przygotowanie do polowań. W folwarku trzymano także trzodę: krowy, świnie i woły. Folwark Książęcy do dziś zachował swój niepowtarzalny, myśliwski charakter, o czym wciąż ochoczo zaświadczają m.in. Hala Biesiadna na dziedzińcu głównym, pokój kominkowy, suszarnia grzybów i owoców oraz kuchnia letnia. Wciąż możecie Państwo poczuć tu ducha myśliwskiej historii.

Folwark Książęcy to perełka architektury w kompleksie Zamku Kliczków. Odnajdziecie w nim Państwo unikatowe rozwiązania techniczne jak mansardowy dach położony na domu lekarza, misterną technikę szachulcową (mur pruski) zastosowaną z kunsztem przy budowie okolicznych zabudowań a także klasycystyczne dostojeństwo i harmonię. Folwark Książęcy to prawdziwa uczta dla koneserów dawnej architektury!

 

W Kliczkowie podobnie jak w Prakwicach, ustawiano różne kamienne obeliski. Zachował się kamień postawiony na pamiątkę upolowania ostatniego jelenia przez panującego podówczas w Kliczkowie księcia Friedricha zu Solms - Baruth. Był on władcą Kliczkowa ponad 40 lat. Kamień pochodzi z września 1920 r., a w grudniu tego samego roku książę zmarł. Inny, charakterystyczny dla Kliczkowa, kamień ustawiono dla hrabiego Otto Karola Konstantego zu Solms-Sonnenwalde. Był on szwagrem wspomnianego księcia. Fotografie i informacje pochodzą także od Tadeusza Beresteckiego.

Kamień hrabiego

Historia rodu Solms linii Barut,. szczególnie pokolenia żyjącego w okresie nazistowskich Niemiec, jest godna pochylenia głowy, ponieważ hrabiowie nie dość, że okazali się być odważnymi przeciwnikami hitlerowskiego reżimu, to jeszcze przyzwoitymi i uczciwymi ludźmi.

 

Wracamy jednak do Cesarza. Polował na zaproszenia, ale i u siebie. Wówczas w  Niemczech było gdzie polować. Bardzo często przebywał w pięknym dworku myśliwskim "Hubertusstock", położonym pod Berlinem na terenie rezerwatu przyrody Chorin Schorfheide, około 10 minut spacerem od malowniczego jeziora Werbellinsee.

 

Polowania w Hubertusstock

 

W biografii łowieckiej Cesarza istotne były polowania w Hubertusstock. W swych „Pamiętnikach” Julian Fałat bardzo dokładnie opisuje łowy w tym słynnym obwodzie Cesarza Wilhelma II. Oto fragmenty tych opisów:

 

„(...) Polowania odbywały się rocznie zawsze tym samym trybem, tak że, opis jednego z nich da pojęcie o wszystkich. Wyjazd z zameczka następował o szóstej albo siódmej rano. Po obfitym mięsnym śniadaniu zajmujemy miejsca w specjalnie na ten cel skonstruowanym wozie "pirschwagen" (wózek do polowań z podchodem), mieszczącym sześć osób, na koźle, obok furmana, siedzi "forstaufseher" (gajowy) tego rewiru, w którym znajduje się jeleń, przeznaczony do upolowania, a obserwowany już od wielu tygodni, o znanej wielkości rogów i znanych przyzwyczajeniach. (...).  Przybywszy w dany rewir, jedzie się stępa, aby móc łatwiej wypatrzeć jelenia i nie spłoszyć go. Najczęściej forstaufseher (gajowy) z kozła wskazuje pierwszy dyskretnie palcem kierunek, w którym odkrył jelenia wśród paproci; jeżeli jeleń jest płochliwy, to Cesarz sam wyskakuje z powozu z podaną mu strzelbą – zaś powóz, którego jeleń nie spuszcza z oka, jedzie dalej stępa. Cesarz ma więc możność zbliżenia się do jelenia na odległość strzału. Forstmeister (nadleśniczy) i leibjager (nadworny strzelec przyboczny) z powozu śledzą z wielką uwagą zachowanie się jelenia przed strzałem i po strzale. Cesarz Wilhelm był doskonałym strzelcem  i najczęściej trafiał zwierzynę pierwszym strzałem; bardzo rzadko zdarzało się aby musiał strzelać ponownie, już do uciekającego jelenia. Cesarz zwykle pierwszy ogląda skutki strzału  i ocenia jelenia, czy zasługuje na tytuł „ein kapitalhirsch” (byka o kapitalnym wieńcu). Forstmeister obcina tymczasem gałązkę świerku lub dębiny  i salutując, podaje ją na kordelasie Cesarzowi, który zatyka tę oznakę zwycięstwa za wstążkę u kapelusza. Leibjäger dobiera się do zębów trzonowych jelenia, zwanych „grandeln”(grandle)  – po rogach – najcenniejsze trofeum myśliwego. Po krótkiej dyskusji na temat podejścia i zachowania jelenia i po opowiedzeniu jego historii (każdy jeleń ma bowiem swoją historię) przez fostaufshera, Cesarz zajmuje miejsce w powozie, aby z kolei zacząć polowanie na innego jelenia. Po drugim lub trzecim jeleniu, zwykle około dziewiątej, Cesarz każe podać „butterschnitty” (kanapki), które wszyscy jemy z apetytem, popijając doskonałym winem mozelskim, najchętniej pijanym przez Cesarza. (...) W miarę oddalania się od zameczku forstmeister kieruje polowaniem, tak aby Cesarz najpóźniej o pierwszej godzinie wrócił na obiad do Huberusstock, a w drodze powrotnej mógł zabić jeszcze jednego jelenia. (...) W bardzo odległych rewirach, Cesarz polował przez cały dzień nie wracając do Hubertusstock. Na obiad, przywożony w skonstruowanych specjalnie wozach, przybywała zwykle i Cesarzowa ze świtą; na ten cel były przeznaczone altany, nieraz dość obszerne, o wyglądzie malowniczym i dostosowanym do pejzażu. Jedna z nich, nad jeziorem Glasow, była tak urocza, że zawsze z żalem ją opuszczałem. Niewielkie, ukryte w lasach jeziorko, było widocznie ulubione przez jelenie, które często podczas naszego śniadania przybywały tam, aby wytarzać się w błocie. (...) Oprócz "kazalnic" (rodzaj myśliwskich ambon) było wiele - szczególnie na brzegach zagajników - ukrytych stanowisk, dostępnych przez ścieżki wśród gęstwiny, czasem nawet przez podziemne ganki, które prowadziły do ulubionych przez zwierzynę miejsc pobytu lub starć. Taki ganek kończył się zwykle rodzajem altany prawie zupełnie ukrytej w ziemi, mającej tylko małe otwory jako strzelnice. (...) Cesarz nigdy nie polował w niedzielę." (...).

Hubertusstock

Cesarz Wilhelm I w Hubertusstock

Tak opisywał zameczek myśliwski w Hubertusstock Julian Fałat: (...) "Pałacyk myśliwski wygląda jak domek z pudełka szwajcarskich zabawek. Parter murowany, pięterko drewniane z biegnącym wokoło balkonem, z płaskim dachem i mocno wystającymi okapami, sprawia wrażenie, jakby domek i otaczające go dęby, sztucznie zrobione, ustawiono po prostu na trawniku; nie ma bowiem dróżek, klombów ani kwiatów, jakie zwykle widuje się w otoczeniu podobnych rezydencji. (...) Żadnego ogrodzenia nie ma, tak że jelenie mają dostęp aż do progów pałacyku . (...) Z trawnika, zasłanego jesienią szeleszczącymi liśćmi, można od razu wejść do salonu - i stać jedną nogą na trawie, którą przed chwilą skubały jelenie." (...).

 

Pałac myśliwski otoczony był dębami posadzonymi jak w parku. Otaczały one pałacyk jak i inne budynki na przestrzeni paruset morgów. Cesarz polował w Huberusstock głównia na jelenie byki podczas rykowiska. Cały rewir był tak urządzony, żeby polowania odbywały się dla Cesarza z jak najmniejszym trudem. Podczas pobytów myśliwych obowiązywał strój myśliwski, nawet podczas posiłków. O ile sam pałacyk nie wskazywał na monarszą siedzibę o tyle w oficynach i przeległych budynkach funkcjonowała ogromna maszyneria całej armii dworaków. Począwszy od pierwszych dygnitarzy po marszałka dworu, a skończywszy na ostatnim posługaczu; całe mnóstwo "jägrów" lokajów, kucharzy, masztalerzy, kurierów, telegrafistów, szyfrantów, pocztylionów, żandarmów itp. Förstmeierzy i oberförstmeierzy, wszystko byli wojskowi, przyzwaczajeni do subordyności i punktualności. 

Zameczek myśliwski w Hubertusstock

Polowanie w 1897 r.

Polowanie 19 grudnia 1901 r.

Polował w Grunewald gdzie także był pałac myśliwski

Pałac Myśliwski w Grunewald (Jagdschloss Grunewald) jest najstarszym zachowanym w Berlinie pałacem Hohenzollernów. Książę elektor Joachim II Brandenburski zlecił jego budowę w 1542 r. Za panowania Fryderyka I (1657-1713) budowla zmieniła swoją sylwetkę - z założenia obronnego z fosą, wieżyczkami i renesansowymi szczytami powstał reprezentacyjny, biały pałac z mansardowym dachem. Przednia część pałacu z reliefem i sześciokątną wieżą schodową zdradzają jednak, że budowla powstała w XVI stuleciu. Pałac służył Hohenzollernom jeszcze do 1918 r. jako myśliwska rezydencja. O ich łowieckiej pasji świadczy historyczna broń i poroża, które wystawiono naprzeciw w magazynie sprzętu łowieckiego. Myślistwo dworskie jest również motywem wielu obrazów i przedmiotów rzemiosła artystycznego w pałacu. Na piętrze można podziwiać portrety władców z dynastii Hohenzollernów od XVI do XIX w. Szczególnie polowania "par force" w Grunewald cieszyly siępopularnością.

Znaczek pocztowy z 1910 r.

Cesarz Wilhelm II z wizytą w zameczku myśliwskim Promnice, listopad 1909 r.

W centrum na pierwszym planie stoi księżna Daisy von Pless z młodszym synem Alexandrem i Cesarzem Wilhelmem II, za nimi od lewej widoczni księżna i książę von Trachenberg, księżna Solms-Baruth, pan von Jänsch, hrabia Larisch, księżna i książę von Ratibor, książę Hans Heinrich XV von Pless. Po lewej stronie schodów marszałek dworu Walter von Pohl, a po przeciwległej stronie jego żona – dama dworu księżnej Daisy von Pless ze starszym synem pszczyńskiej pary książęcej Hansem Heinrichem XVII.

Zameczek myśliwski w Promnicach

Jedno z wnętrz pałacyku w Promnicach

Chcąc zadbać o zwierzynę do łowów, a także uatrakcyjnić czas po polowaniach, w 1861r. nad Jeziorem Paprocańskim w Promnicach koło Pszczyny pobudowano zameczek myśliwski w stylu angielskiego neogotyku. Od razu stał się leśną rezydencją, a zarazem typową stanicą dla potrzeb polowań organizowanych przez rodzinę Hochbergów. Aby ułatwić księciu i jego gościom komunikację z zameczkiem myśliwskim z zamku w Pszczynie wytyczono drogę konną, tzw. Reitweg, prowadząca do Promnic, nazywaną Myśliwską. Aleja, podobnie jak inne prowadzące do pozostałych posiadłości np. główna aleja zamkowa do Pałacyku Ludwikówka, Dzika Promenada do Bażantarni w Porębie, czy inna do zdroju w Goczałkowicach lub folwarku Czarne Doły, przebiegały wśród fragmentów lasów, pól i stawów stwarzających odpowiedni nastrój przed łowami.

Hochbergowie, bowiem tradycje te po 1907 roku podtrzymywał następca "starego księcia" Jan Henryk XV, na polowaniach gościli znakomitych gości. Przede wszystkim  Cesarzy: Wilhelma I, Fryderyka III i  Wilhelma II.

Wspomnienia Daisy von Pless, Pszczyna, 30 listopada 1909 r.  „Jednego dnia pojechaliśmy samochodem do Promnic na herbatę. (…) Było to cudowne popołudnie, różowy zachód słońca nad skrzypiącym białym śniegiem i różowy księżyc w pełni po przeciwnej stronie jeziora na wprost domu. Wszędzie cisza i biel, i ani trochę zimno. Wypiliśmy domową herbatę przy dużym stole, a las, przez który przejeżdżaliśmy w drodze powrotnej, poleciłam rozświetlić czerwonymi, zielonymi i białymi ogniami bengalskimi”.

Anna von Hochberg, przyrodnia siostra Jana Henryka XV, szwagierka Daisy: "Promnice były bardzo piękne i jedyne w swoim rodzaju. Mieszkało się tam w środku lasu, nie oglądało się żadnych innych ludzi poza swoimi i tymi ze stajni. Można było wchodzić i wychodzić bez ciągłego mijania lokajów i portierów. Tam było się naprawdę wolnym".

"Kiedy szliśmy z ojcem [Janem Henrykiem XI - red.] aleją św. Jadwigi spotykaliśmy tam często starych ojców albo matki, a oni padali zawsze na kolana i całowali rąbki naszych sukni i płaszczy, całowali też w rękę. Bardzo pięknym starym zwyczajem było tamtejsze pozdrowienie: "Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus", na co myśmy odpowiadali "na wieki wieków, amen". Ludzie mówili to również po polsku, ale już nie wiem, jak to brzmiało".

Aleja św. Jadwigi kierowała się na północny wschód od zamku i prowadziła w stronę Kościółka św. Jadwigi, przy którym znajdował się cmentarz .

Kościółek św. Jadwigi wzniesiono w XV w. na miejscu pierwszej lokacji Pszczyny. Znajdował się na obrzeżach kompleksu parkowego, a otaczał go cmentarz nazywany „Jadwiżką”. Świątynia została zniszczona przez pożar 5 września 1939 r.

"Prócz wielu koni, klaczy oraz dwu i czteroletnich źrebiąt znajdował się tam [przy stadninie] kurnik dla potrzeb zamku, w którym roiło się od wszelkiego ptactwa domowego, jak kury, gęsi i kaczki, a wiosną od małego przychówku". Wspomina Anna Hochberg.

Gęsi w Promnicach

Aleksander von Hochberg (Lexel) (pierwszy z prawej) z lokajem, pokojówkami i kucharzem w Promnicach nad Jeziorem Paprocańskim

Aleksander (syn książnej Daisy i Hansa Heinricha XV) w samochodziku Tante Voss przed zameczkiem w Promnicach; fot. z ok. 1908 r.

Bracia Hans Heinrich XVII (Hansel) i Aleksander (Lexel) w Promnicach

Bracia Hans Heinrich XVII i Aleksander, synowie Jana Henryka XV i Daisy von Pless w Promnicach

Hans Heinrich XVII po polowaniu w Promnicach

 

W 2017 roku Pan Andrzej Brandys z Kobiór przesłał mi opisy polowań, które za Jego zgodą zamieszczam. Z opisów wynika, że były to rzezie zwierzyny w zagrodzonym zwierzyńcu.

 

Nim żubry z Murcek zostały odesłane do lasów dolnych odbyły się tutaj dwa pierwsze polowania od prawie stu lat na ziemi Pruskiej. Jak przystało pierwszym który dostąpił tego zaszczytu był sam Pruski Król Wilhelm I. Polowania te było szeroko opisywane w różnych czasopismach tamtych czasów, pozwolę sobie przytoczyć dla przykładu parę z nich zachowując oryginalną pisownię. Polowania opisuje Nadleśniczy Prasse z Pszczyny:

 

"Jedno z najbardziej rzadkich polowań zapisanych w kronikach myśliwskich odbyło się w dn. 6 listopada 1869 r. w należącym do Jego Książęcej Mości księcia Pszczyny nadleśnictwie Emmanuelssegen ( czytaj Murcki ). Po tym jak Jego Majestat, Król w swej własnej osobie zaszczycił wizytą Jego Książęcą Mość księcia Pszczyny, wziął on udział w zorganizowanym w dn. 5 listopada przez Jego Książęcą Mość księcia Pszczyny niezwykle owocnym polowaniu na bażanty, sarny i zające, podczas którego pomimo utrzymującej się niesprzyjającej pogody, która znacznie ograniczyła wynik polowania, ustrzelono 20 kozłów, 257 zajęcy, 806 bażantów, 2 kuropatwy, 7 królików, 1 lisa i 1 sowę. W sumie 1094 sztuki. 6 listopada w nadleśnictwie Emmanuelssegen, w rejonie chronionym Wygorzelle odbyło się paradne polowanie na zwierzynę płową, daniele i dziki, po którym nastąpiła wolna nagonka na żubry, które 4 lata temu Jego Książęca Mość zamienił u Jego Cesarskiej Mości Cesarza Rosji i które do tej pory rozmnożyły się z 4 do 8 sztuk.

Polowanie w Pszczynie

Leśniczowie książęcy przed wejściem głównym do Zameczku Myśliwskiego Promnice, ok. 1905 r.

„Wszyscy leśniczowie i nadleśniczowie wydają się mnie lubić, co mówię z przyjemnością, bowiem są oni czarującym rodzajem ludzi od dziecka wychowanych w lasach z dala od wpływów miasta i miejskiego smogu; przyszli wszyscy i opowiedzieli mi o każdej rzeczy i z chęcią zorganizowali dla mnie polowanie na kaczki oraz łowienie ryb”.

 

Październik to był ten czas, kiedy arystokracja zaczynała sezon myśliwski. To był też czas spotkań, biesiad, balów i innych zabaw. Tak było w całej Europie. Tylko książańskie dobra, przeliczając na obecną walutę, warte były 7 mln euro. Tereny łowieckie zajmowały ponad 9 tys. hektarów.

Ale to nie były tylko polowania. To była też ogromna troska o zwierzynę leśną, dokarmianie jej zimą i odpowiedzialność za szkody, jaką wyrządzała na polach. Bo choć tereny łowieckie były ogrodzone, to jednak zwierzęta znajdowały sposób, by się wydostać stamtąd i wejść na uprawy. W archiwach książańskich i pszczyńskich zachowały się rachunki za odszkodowania łowieckie.

W Książu polowano na drobną zwierzynę: ptactwo, króliki, sarny, muflony. Na grubego zwierza Hochbergowie wybierali się do lasów pszczyńskich, gdzie żyły żubry, niedźwiedzie, dziki, jelenie. Polowano tu też na głuszce i cietrzewie.

Polowali nie tylko mężczyźni, ale także kobiety. W polowaniach brała udział także księżna Daisy von Pless. Hochbergowie polowali nie tylko w swoich dobrach, ale także w Afryce i Azji. Ostatnie polowanie w Książu odbyło się w 1935 r. Zorganizował je Jan Henryk XVII, najstarszy syn Daisy i Jana Henryka XV.

Śniadanie w lesie podczas przerwy w polowaniu

Polowanie na żubra, który zgodnie z tym, co podaje stary Flemming, już na początku ubiegłego wieku wskutek udostępnienia oraz przerzedzenia dużych środkowoniemieckich kompleksów leśnych zniknął z Niemiec Środkowych i został wyparty na Litwę oraz do Rosji, widzieli pewnie tylko nieliczni żyjący do dzisiaj szczęśliwcy z niemieckiego świata łowieckiego; dlatego dla niejednego myśliwego powinno być ciekawym dowiedzieć się czegoś więcej o przebiegu tej wyprawy myśliwskiej. Podczas polowania paradnego, które rozpoczęło się o godz. 10 i zakończyło o godz. 1 po południu, personel łowiecki w liczbie 60 naganiaczy starał się napędzić żubry, które z reguły trzymały się w stadzie, w kierunku rejonu leśnego Klein-Morzineck, gdzie na podwyższeniu znajdowało się stanowisko przeznaczone dla Jego Majestatu, dla którego Jego Książęca Mość przewidział odstrzał żubra. Po zakończeniu polowania paradnego spożyto śniadanie w urządzonej ze smakiem, przyozdobionej na sposób myśliwski jodłowymi i świerkowymi gałązkami hali, gdzie znamienitemu gościowi przyniesiono meldunek o tym, że naganiaczom udało się obstawić i zabezpieczyć wszystkie żubry we wspomnianym wyżej, liczącym ok. 200 mórg rejonie leśnym Klein-Morzineck.

Po krótkim odpoczynku po śniadaniu, Jego Majestat udał się na czele grupy myśliwych składającej się z najwyższych książęcych osobistości Śląska, poprzedzanej przez personel łowiecki w kierunku nagonki na żubra. Po dotarciu do linii naganiaczy, uczestniczące w polowaniu wysokie osobistości oraz personel łowiecki zatrzymali się, natomiast Jego Majestat w towarzystwie Jego Książęcej Mości księcia Pszczyny oraz pierwszego wielkiego łowczego, hrabiego zu Stolberga wszedł na teren nagonki i udał się do oddalonego o zaledwie kilkaset kroków stanowiska urządzonego w przestronnym drzewostanie świerkowym i olchowym, w odległości ok. 20 kroków od przepływającej przez rewir rzeczki Dupine. Teraz należało podprowadzić żubry na odległość strzału Jego Majestatu. W tym celu obaj łowczy wraz z leśniczym tego rewiru udali się do nagonki i starali się wolno i ostrożnie skierować zwierzynę w kierunku Jego Majestatu, podczas gdy krąg naganiaczy stał w miejscu i miał jedynie za zadanie zatrzymanie przy pomocy hałasu zwierzyny, w razie gdyby ta chciała przedrzeć się przez linię nagonki. Jednak te zazwyczaj dosyć ociężałe zwierzęta były zaniepokojone przygotowaniami do polowania, w szczególności obstawieniem linii nagonki; stały się płochliwe i początkowo naganiający je urzędnicy łowieccy nie byli w stanie podprowadzić zwierzyny w pobliże stanowiska Jego Majestatu. Wielokrotnie dochodziło do tego, że zwierzęta stawały się nawet niezwykle płochliwe i usiłowały przełamać linię nagonki; naganiaczom i nadzorującym ich urzędnikom łowieckim udawało się jednak zatrzymać je, chociaż kosztowało to dużo wysiłku. Po tym jak w ten sposób upłynęła prawie cała godzina i stawało się już coraz bardziej wątpliwe, czy ta nagonka zakończy się zdobyciem pożądanego trofeum łowieckiego, wyżej wymienionym, znajdującym się w nagonce trzem urzędnikom leśnym i łowieckim udało się poprzez szczucie psami rozdzielić zwierzęta, które rozpadło się na dwa różne, liczące po 4 sztuki stada. Rozdzielenie głównego stada dało w rezultacie pewną niepewność i lękliwość zwierzyny i o ile wcześniej była ona bardzo płochliwa i niweczyła starania trzech naganiających ją urzędników leśnych, to teraz dała się ona napędzić w kierunku stanowiska Jego Majestatu. Udało się podprowadzić grupę, w której znajdował się najsilniejszy żubr na odległość ok. 60 kroków od Jego Majestatu. Jego Majestat wystrzelił w kierunku najsilniejszego żubra dwie kule jedną po drugiej, z których jedna, jak się później okazało, weszła skosem wysoko nad łopatką i raniąc zwierzę powierzchownie wyszła z drugiej strony, natomiast druga przebiła nerkę. Chociaż żubr upadł po drugiej kuli, wkrótce jednak wstał, oddzielił się od stada, i zaczął uciekać przez rzekę Dupine. Jego Wysokość książę Pszczyny pośpieszył teraz za żubrem, który wkrótce znowu został osaczony przez psy i oddał do niego strzał dobijający, który doprowadził do szybkiego zgonu zwierzęcia. Jego Majestat, w najwyższym stopniu ucieszony tym pomyślnym wynikiem polowania, opuścił teraz natychmiast swoje stanowisko i z młodzieńczym zapałem łowieckim pośpieszył po chybotliwej kładce przez rzeczkę Dupine, aby osobiście przyjrzeć się z bliska swojej zdobyczy. Żubr został następnie przewieziony do rozłożonej już zwierzyny płowej, danieli oraz dzików i stanowił jej ukoronowanie, podziwiany przez dłuższy czas przez królewskiego myśliwego w otoczeniu swojego znamienitego orszaku. Tak zakończyło się królewskie polowanie, które w rzeczy samej było godne Króla."

Na koniec należy jeszcze wspomnieć, że ciężar całego żubra, którego ważącą 121 funtów głowę Jego Majestat zgodził się przyjąć, wynosił 9,5 cetnara, a Jego Majestat w ciągu tych dwóch dni polowania ustrzelił w sumie:

5 listopada: 7 kozłów, 95 bażantów, 32 zające, 1 królika, 1 sowę, w sumie 136 sztuk; 6 listopada: 1 żubra, 1 dwudziestaka, 1 szesnastaka, 1 dziesiątaka, 8 ósmaków, 12 sztuk zwierzyny płowej różnej wielkości, 5 danieli, 1 dzika głównego, 4 dziki dorastające, 4 dorastające lochy, 11 duże lochy, 9 małych loch, razem 48 sztuk; w sumie w ciągu obu dni 184 sztuki.

Artykuł Karola Miarki na łamach "Katolika" w 1869 roku (artykuł ukazał się 13 listopada 1869 r.)

Pszczyna. Odwiedziny Najjaśniejszego Króla u księcia pszczyńskiego. Po południu 4 listopada przyjechał Najj. Król do Mikołowa, skąd go wspaniała czwórka księcia pszczyńskiego o trzy kwadranse do ósmej przywiozła do Pszczyny. W Gostyni, Kobierze i Piasku przygotowali łuki tryumfalne a mnóstwo zebranego ludu witało hucznemi  wiwatami swego Monarchę. Przez miasto jechał powóz powolno , a przejechawszy bramę tryumfalną 45 stóp wysoką stanął przed zamkiem, gdzie go duchowieństwo, deputacyje sądu powiatowego i grono oficerów witało. Także tu zebrani byli goście na polowanie zaproszeni: książe ujazdzki, książe raciborski, książe Reus i inni książęta i dygnitarze.

Dworzec w Mikołowie

Wilhelm I (1797-1888) z dynastii Hohenzollernów, Król pruski w latach 1861-1888 i Cesarz niemiecki od 1871, odwiedził Mikołów przynajmniej raz, a mianowicie w 1869 roku. Stało się to przy okazji wizyty monarchy w Pszczynie, dokąd przybył on na zaproszenie ówczesnego księcia pszczyńskiego, Jana Henryka XI, by wziąć udział w polowaniu w lasach pszczyńskich.

Szczegóły przejazdu Króla przez Mikołów ujawnia gazeta "Jagd-Zeitung z 15 listopada 1869 roku:

"Dnia 4 listopada o godzinie szóstej wieczorem, specjalnym pociągiem od strony Katowic, do Mikołowa przybył Jego Wysokość Król Prus Wilhelm I wraz ze świtą, do której dołączył zaproszony na polowanie, w generalskim mundurze, nadprezydent hrabia zu Stolberg-Wernigerode.

Na odświętnie przystrojonym dworcu kolejowym w Mikołowie oczekiwali między innymi: Jego Książęca Mość - książę Pszczyny, starosta oraz władze powiatu pszczyńskiego i inne osobistości wszystkich stanów. Po krótkim przywitaniu dokonano przedstawienia oficjalnych gości, po czym król Wilhelm I oraz jego świta opuścili budynek dworca kolejowego i odjechali w ekskluzywnych powozach w dalszą podróż. Korowód prowadził lekki powóz, oświetlający pochodniami trasę przejazdu.

Z mikołowskiego dworca korowód ruszył ulicami: Gliwicką [obecnie ul. Prusa i Jana Pawła II], przez rynek i dalej ulicą Pszczyńską w kierunku Pszczyny. Po półtorej godzinie jazdy Jego Majestat oraz cały orszak, przy dźwięku pszczyńskich dzwonów i radosnych okrzyków, dotarł do wielkomiejskiego, oświetlonego i występującego z przepychem miasta Pszczyna". (źródło: https://mikopedia.fandom.com ).

Dnia następnego jechał Król przez ogród do bażanteryi (fazaneryi) a potem do Czarnych Dołów; gdzie się rozpoczęło huczne polowanie na bażanty, sarny i zające; o 5 godzinie powrót do Pszczyny, o godzinie 6 obiad; podczas obiadu grała kapela wojskowa ułanów. Pierwszego dnia ubito sarn 20, zajęcy 242, królików 7, bażantów 680, dwie kuropatwy, jednego lisa i jedną sowę. Król własnoręcznie zastrzelił 7 sarn, 32 zajęcy, 1 królika, 1 lisa, 1 sowę. W sobotę pojechał Król do Murcków na polowanie żubrów i jeleni. W Tychach wystawiono przy browarze książęcym ogromny łuk tryumfalny z beczek, ozdobiony wieńcami i kwiatami, a obok łuku była ustawiona kompania towarzystwa pogrzebowego dla żołnierzy, na czele kapitan, wojskowy lekarz sztabowy Dr.Stark z Bierunia. Na południowem polowaniu miał Król to szczęście, ubić jednego z żubrów (których przed kilku laty książe kilka sztuk dostał od Cesarza moskiewskiego). Ruszone przez zganiaczy zwierzę z dziką wściekłością prosto pędziło ku Królowi, który go zręcznie kulą powitał: żubr podskoczył i odebrał drugą kulę od Króla, która go powaliła. Huczny krzyk i żywe wiwaty na cześć szczęśliwego strzelca rozległy się po lesie. Dostojny gość powrócił 7 b.m. do Berlina. Wszystkie dworce kolei górno-śląskiej aż do Wrocławia były szumnie ozdobione, osobliwie w Gliwicach, gdzie Król się chwilę zatrzymał i z deputacyami rozmawiał. W Wrocławiu, gdzie go wszyscy dostojnicy Ślązka oczekiwali, najpierw podał dłoń księciu-biskupowi, a potem odbierał hołd od jenerałów, rektora wszechnicy, oficerów zgromadzonych i innych dygnitarzy. Po obiedzie na który także księcia-biskupa zaproszono, odjechał Król do Berlina".

 

Z  książki łowczego pszczyńskiego Hansa Hochberga XV,  Willego Benzela dzisiaj wiemy, że wspomniany żubr upolowany w 1869 roku przez Wilhelma I właściwie musiał być usunięty ze stada z racji dominacji w stadzie. Zrogował on innego byka tak, że jego róg przeszedł przez świecę (oko) i przebił się do mózgu. Żubrzycę, która w czasie rui nie uległa jego zalotom, także zrogował, łamiąc jej żebra i przebijając płuca. Tak więc książę Hans Hochberg XI upiekł dwie pieczenie przy jednym ogniu. Pozbył się ze stada niebezpiecznego żubra i ukontentował przyszłego Cesarza Niemiec Wilhelma I.

Książka wydana przez ASTRA WORLD z m. Zawadzkie w 2020 r. -

Jeszcze jeden opis wspomnianego polowania pochodzący z książki łowczego pszczyńskiego księcia Hansa Heinricha Hochberga XV. Willego Benzela pt. „Wovon Jäger heute nur noch träumen. Von kapitalen Hirschen, starkę Rehbӧcken, grobenSaunen Und anderm Wild” w przekładzie Pana Romana Sikory, pt. "Pszczyńskie lasy. Bagna Polesia":

„Wydarzeniem łowieckim o najdonioślejszym znaczeniu było przeprowadzone 6 listopada 1869 roku, w księstwie pszczyńskim po raz pierwszy, polowanie na żubra, które odbyło się w obecności i na cześć Króla Wilhelma I, późniejszego Cesarza niemieckiego, przebywającego w gościnie u Księcia Pszczyńskiego w dniach od 4 do 7 listopada pomienionego roku.

W książęcym archiwum znajduje się opis owego wydarzenia autorstwa nieznanego z nazwiska świadka, który nie tylko przebieg rzeczonych łowów przedstawia z naoczną wiernością, ale także oddaje towarzyszący im nastrój i atmosferę. Należałoby więc dosłownie go tu przytoczyć” – pisze Willy Benzel.

„Jego Kr0ólewska Wysokość z największą łaskawością przyjął od Księcia Pszczyńskiego zaproszenie na polowanie na tura.

Po odbytym dzień wcześniej polowaniu na bażanty i zające, które mimo kiepskiej pogody było pod względem rozkładu nad wyraz udane, o godzinie ósmej rano nastąpił wyjazd czterokonnych wozów wiozących dostojnych uczestników polowania na miejsce zbiórki w siedzibie nadleśnictwa oddalonego o cztery mile od Pszczyny, Jego Wysokość zaś, w towarzystwie tylko Księcia, opuścił zamek pół godziny później, również w pojeździe zaprzężonym w cztery lekkie konie i pokonał wspomnianą odległość w godzinę, mimo częstych postojów przy wzniesionych po drodze gustownie wykonanych bramach triumfalnych.

Po przywitaniu przez sześćdziesięciu książęcych sygnalistów Jego Wysokość wysiadł z konki i prowadzony przez Księcia, ruszył szpalerem jednakowo umundurowanych, brodatych gajowych ku specjalnie przygotowanemu stanowisku. Inni panowie zostali przez książęcego myśliwego rozmieszczeni na stanowiskach zgodnie z najwyższym kunsztem łowieckim i zaledwie rozległ się sygnał oznaczający rozpoczęcie pędzenia, jak padające na  stanowisku Jego Wysokości jeden po drugim strzały zaświadczyły, że łowczy książęcy na rzeczy się zna. Także na innych stanowiskach strzały padały gęsto, nie wszystkie kule polatywały bezpiecznie – aż po dwóch godzinach dano sygnał rogami zakończenie polowania i zaproszono na śniadanie. Myśliwi przychodzili parami przed okazałym rozkładem stanowiska królewskiego. Przy radosnym akompaniamencie fanfarów Jego Wysokość odjechał na śniadanie.

W tym celu udano się do pawilonu myśliwskiego chroniącego przed górnośląskim klimatem. Pośrodku sali przyozdobionej świerczyną i wieńcami jeleni ułożono z sarnich parostków napis wyrażających imię Jego Wysokości. Zatroszczono się jednak nie tylko o żołądki, także ucho cieszyły melodie wygrywane przez brać myśliwską na instrumentach dętych.

W międzyczasie doniesiono, że leśnicy i naganiacze wytropili i ostanowili tura; wszyscy myśliwi z jego wysokością na czele w wielkim rozgorączkowaniu wsiedli na wóz i udali się na miejsce, gdzie miał się rozegrać ostatni akt wielkich łowów.

Na dwustumorgowym terenie porośniętym olchą i świerkiem i przyciętym wielkim przekopem naganiacze osaczyli osiem turów. Stanowiskiem Jego Wysokości była solidna wyżka wznosząca się na sześć stóp, stojąca w samym środku miotu i o kilka kroków od przekopu: oprócz Jego Wysokości na ambonie zasiadł łowczy książęcy i nadłowczy hrabia Stollberg. Pozostali panowie uczestniczący w polowaniu zostali rozmieszczeni w odległości około czterystu kroków na moście łączącym oba brzegi przekopu, skąd mogli obserwować przebieg pędzenia. Wiele na moście debatowano w kwestii możliwości obrony przed jakimś rozjuszonym bykiem, padały na ten temat gustowne i niegustowne żarty, póki ukazanie się chmary danieli nie poświadczyło dowodnie, że pędzenie się rozpoczęło.

Wtem spomiędzy świerków wypadł, napierany przez dwóch strzelców z psami, wielki kudłaty zwierz, który w biegu przesadził kanał. Rozlegające się krzyki i granie rogów wskazały, że zwierz próbował przebić się przez linię naganiaczy. Pięć razy się to powtarzało, co bardzo podgrzało emocje. Nagle jeden z byków, postawiwszy ogon i opuściwszy rogi, zwrócił się przeciw jakiemuś śmiałemu psu. Dopiero za szóstym razem udało się napędzić na strzał przeznaczonego do tego byka, który znacznie przewyższał inne wielkością, zaś Jego Wysokość, w najwyższym stopniu gorączką łowów owładnięty, błyskawicznie posłał mu dwie kule, z których druga okazała się śmiertelna.

Po drugim strzale zwierz padł, podniósł się jednak, wolno przeszedł na drugą stronę kanału i zatrzymał się między olchami. Zaraz został ostanowiony przez posokowca, przybiegł łowczy i dał rozstrzygający strzał.

Zaledwie wybrzmiał dźwięk roku obwieszczający śmierć majestatycznego zwierza, jak Jego Wysokość z młodzieńczym wigorem pospieszył po wąskiej belce przez kanał i przeszedł liczne na tym podmokłym terenie wypełnione wodą rowy, by oddać się podziwianiu wspaniałej zdobyczy. Co tchu przybieżeli też panowie myśliwi, którzy przyglądali się łowom z mostu, i wkrótce tłumek składający się z dostojnych panów myśliwych, strzelców i zaciekawionych naganiaczy otoczył napawającego strachem żubra Nibelungów.

Chłopski wóz omal nie złamał się pod wielkim ciężarem, odwiózł zdobycz na miejsce pokotu, gdzie odegrano na rogach specjalnie w tym celu skomponowany sygnał „Żubr na rozkładzie” (Cały rozkład wyniósł 9 jeleni, 30 łań, 41 danieli i 62 dziki).

Po zwyczajowym odegraniu każdemu gatunkowi odpowiedniego sygnału Jego Wysokość, żegnany przez myśliwych i naganiaczy gromkim „hura!”, wsiadł na wóz i udał się do urokliwego dworku myśliwskiego Promnice; reszta myśliwskiej braci podążyła za nim.

Na miejscu powracających przywitały panie rodziny książęcej. Ze wszystkich stron składano podziękowania dostojnemu gospodarzowi, który zadał sobie trud osobistego poprowadzenia obu pędzeń i którego mistrzowskie opanowanie myśliwskiego rzemiosła umożliwiło osiągnięcie tak unikalnego wyniku”.

 

Drugim nie mniej ciekawym polowaniem było polowanie następcy tronu Fryderyka Wilhelma, późniejszego Cesarza  Fryderyka III, który polował w lasach Pszczyńskich jeszcze  jako książę w 1871 roku.

 

"Gdy Siegfried, bohater naszej narodowej sagi, polował w Wasgenwald, to „położył on", jak zaświadcza Pieśń o Nibelungach, „bizona", zwierza, którego nazywamy dziś żubrem. Obecnie tego króla niemieckich lasów nie można już wprawdzie spotkać w Niemczech, lecz w lasach białowieskich na rosyjskiej Litwie żyje do dziś troskliwie pielęgnowane dzikie stado, z którego pochodzą egzemplarze znajdujące się w naszych ogrodach zoologicznych. Stamtąd Heinrich von Pless sprowadził w 1865 r. trzyletniego żubra-byka oraz trzy dorosłe samice i kazał je umieścić w swoich obfitujących w bagna, gęsto porośniętych poszyciem lasach w Emanuelssegen (koło Katowic, na Górnym Śląsku). Od tamtego czasu stado rozrosło się do 14 sztuk, aż przed dwoma laty niemiecki Cesarz Wilhelm I ustrzelił podprowadzonego mu byka a 19 listopada ubiegłego roku jego syn, następca tronu późniejszy Fryderyk III położyć byka, który narodził się w Emanuelssegen i był jeszcze większy niż ojciec stada. Ponieważ polowanie na żubra - w każdym razie w Niemczech - jest czymś niezwykłym, to czytelnicy z pewnością prześledzą z zainteresowaniem moją, opartą na tym co widziałem własne oczy, relację.

Fryderyk III jeszcze jako książę Friedrich Wilhelm Nikolaus Karl von Hohenzollern

Młody Fryderyk w stroju myśliwskim

Pisanie w tym miejscu o rozmiarach i rentowności znakomitych książęcych lasów pszczyńskich przekraczałoby cel i objętość niniejszego szkicu myśliwskiego; aby wyrobić sobie pogląd w obu tych kwestiach, wystarczy wyjaśnienie, że do niedawna długość ogrodzeń wynosiła pełne 32 mile, oraz to, że w ubiegłym roku jedno z czterech nadleśnictw wniosło do głównej kasy ok. 94,000 talarów brutto za sprzedane drewno.

Do przybycia następcy tronu, które zgodnie z instrukcją polowania miało nastąpić około godz. wpół do dziesiątej, pozostawało jeszcze prawie dwie godziny czasu; jednak upłynęły one prędko na oglądaniu ożywionej zwierzyny, którą można było obserwować z miejsca zbiórki. Tłumy naganiaczy zgromadziły się już wokół potężnie płonących ognisk, a komenderujący książęcy myśliwi udawali się jeden za drugim w stronę koni oraz wozów, aż naliczyliśmy ok. 30 okazałych mężczyzn; najokazalszym z nich był były przyboczny myśliwy księcia, który wiernie towarzyszył swojemu panu we wszystkich wyprawach myśliwskich do Egiptu, Afryki Wschodniej, itd., a swoją podobną do Huna sylwetką przewyższał wszystkich swoich kolegów o stopę. Na koniec pojawił się również pan inspektor leśny z dwoma nadleśniczymi, pozdrowił nas, którzyśmy się mu przedstawili i pozwolił nam brać udział w polowaniu „wprawdzie", jak zauważył ze śmiechem, „tylko jako naganiacze". Niedługo potem pojawił się następca tronu.

Natychmiast na komendę inspektora leśnego wszyscy ubrani w kurtki myśliwskie, spodnie w stylu Manchester i buty z wysokimi cholewami uczestnicy polowania uformowali się w dwa długie szeregi i trzymając w prawej ręce róg myśliwski, w lewej ostry jak brzytwa oszczep na dziki czekali na towarzystwo myśliwskie, które zbliżało się w dwóch dużych eleganckich wozach myśliwskich, z których każdy ciągniony był przez dwa wspaniałe konie pełnej krwi. Następca tronu wysiadł jako pierwszy i przystąpił do zebranych witając ich dziarskim pozdrowieniem „Weidmanns Heil", które zostało gromko odwzajemnione. Również pozostali panowie, z których wymieńmy księcia Heinricha von Pless, księcia von Ratibor, księcia von Ujesd, hr. Kleista, hr. Eulenburga, hr. Maltzahna, hr. Brandenburga, zgrupowali się w międzyczasie obok i za następcą tronu, po czym ten oświadczył, że nie chce, aby mu przypędzono żubra, lecz życzy sobie sam go podejść. Ta wypowiedź była początkowo jak grom z jasnego nieba dla mojego towarzysza i mnie, ponieważ znaczyło to, że będziemy pozbawieni pierwszej, najciekawszej części polowania, jednak widząc radość braci myśliwskiej na te słowa księcia, który w prawdziwie myśliwski sposób wolał trudniejsze i bardziej niebezpieczne „podejście" zwierza, musieliśmy się w końcu z tym pogodzić i przynajmniej wzrokiem podążaliśmy za następcą tronu, który, gardząc powożonym przez łowczego wozem, pieszo, w towarzystwie księcia Heinricha i jednego ze swoich przybocznych myśliwych rozpoczął ciekawy podchód, podczas gdy pozostałe towarzystwo myśliwskie zgromadziło się wokół promieniujących przyjemnym ciepłem płonących stosów drewna. Teraz nastąpiła dłuższa, dość cicha, pełna oczekiwania pauza, od czasu do czasu przerywana tylko tu i ówdzie dyskusjami, czy również na tej drodze szczęście uśmiechnie się do Hohenzollerna, gdy nagle dochodzący z niewielkiej odległości ostry odgłos strzału ze strzelby rozstrzygnął wszelkie spory. Wśród obecnych natychmiast dało się zauważyć radosne ożywienie, które było tłumione jedynie przez niektórych miejscowych leśników, którzy twierdzili, że jest rzeczą niemożliwą, aby jedna kula wystarczyła do powalenia takiego kolosa. I tak jak gdyby sam los chciał potwierdzić ich słowa, usłyszeliśmy w tym momencie po raz drugi, i trzeci podobny do trzasku bicza odgłos wystrzału z flinty i zaraz po tym z dalekiej odległości rozległ się wydany przez samego księcia Heinricha sygnał: „Żubr martwy!". Monstrum zostało więc położone. Nie podjęto żadnych mających zapewnić bezpieczeństwo kroków; wprost przeciwnie, następca tronu w towarzystwie jedynie księcia i wspomnianego wyżej przybocznego myśliwego przemierzył pieszo połowę terenu polowania i spotkał liczące 8 sztuk stado żubrów pasące się na polanie. Teren pozwolił na podejście na odległość ok. 80 kroków, z której to odległości następca tronu ugodził żubra pierwszą kulą, która utkwiła trochę za łopatką. Stado natychmiast zaczęło uciekać galopem, natomiast, ranny zwierz ze złością rozdeptywał kopytami ziemię polany. Druga, widocznie śmiertelna kula, która utkwiła zaraz obok pierwszej, sprawiła, że olbrzym zaczął się chwiać, spoglądając tępym, pełnym wściekłości wzrokiem na zuchwałego, stojącego już swobodnie strzelca, będąc już jednak na szczęście zbyt słabym, aby się na niego rzucić, aż trzeci, wystrzelony z litości pocisk rzucił go z hukiem na ziemię. Natychmiast gospodarz polowania przyozdobił swojego dostojnego gościa zwyczajową gałązką jodły, po czym następca tronu powrócił niezwłocznie na miejsce zbiórki, zbierając po drodze gratulacje od pozostałych panów myśliwych, którzy po pierwszym strzale wyruszyli mu naprzeciw. Teraz rozpoczęła się druga część polowania.

Uformował się orszak myśliwych; całe towarzystwo z oszczepami na dzika na ramionach, wygrywając wesołe melodie, pociągnęło w stronę spędzonej zwierzyny za nimi postępował następca tronu z towarzyszącymi mu osobami, a na końcu szliśmy my, skromni naganiacze. Po kwadransie doszliśmy do rejonu polowania. Miał on postać podłużnego czworokąta o powierzchni ok. 400 mórg, porośniętego potężnymi jodłami, jesionami, dębami, bukami i wiązami bez żadnego poszycia. Był on otoczony z dwóch stron ogrodzeniem, z trzeciej strony rozwieszono długie na 12 stóp płótna, tzw. szmaty, natomiast czwarta strona osłonięta była siatkami z grubego na palec sznura. Poprzedniego wieczora siatki te zostały pod nadzorem łowczego opuszczone i podczas nocy w rejon ten została napędzona zwierzyna. Również teraz, gdy pochód myśliwych przybył przed ścianę z siatki, dwaj postawieni tam na posterunku leśnicy opuścili jej część. Pochód przeszedł przez tę lukę i wraz z ostatnim uprawnionym mężczyzną, plecionka powędrowała powrotem w górę i szybko została zabezpieczona palami przed ewentualnym atakiem zwierzyny.

„Byliśmy więźniami", jak zauważył z uśmiechem łowczy, i musieliśmy teraz bez zmiłowania do końca polowania brać udział w nagonce. Radząc nam, „abyśmy nie dali sobie rozerwać spodni przez jakiegoś nieprzyjaznego odyńca", pospieszył na czoło polowania. Jakieś sto kroków od wejścia, pod potężnym dębem znajdowało się stanowisko następcy tronu, widoczne już z daleka dzięki różnym białym tablicom, umieszczonym na rosnących obok jodłach, wskazujących, że niemiecki cesarz, podobnie jak następca tronu na tym stanowisku takiego i takiego dnia położyli tyle i tyle zwierzyny.

Po dotarciu do utworzonego z gałęzi jodłowych podobnego do ambony stanowiska, pochód zatrzymał się; następca tronu, w towarzystwie obu swoich nadwornych myśliwych, łowczego oraz jednego uzbrojonego w oszczep na dzika leśniczego, pożegnał się z księciem, i całe towarzystwo poszło dalej wzdłuż ogrodzenia, w kierunku drugiego, oddalonego o ok. 200 kroków stanowiska. Znowu oddzielił się jeden z panów i w ten sam sposób zostały jeszcze obsadzone kolejne dwa stanowiska, przy czym za każdym razem do strzelca dołączył człowiek z oszczepem na dziki.

W końcu uformowała się również cała kolumna naganiaczy, rozbrzmiał sygnał łowczego do rozpoczęcia polowania i przez całą linię przebiegła komenda „Naprzód!".Już po kilku krokach zauważyliśmy wprost przed sobą duże, liczące może 30-40 sztuk stado dzików; stały one zbite ciasno koło siebie nawzajem, pokryte sierścią łby skierowane były w naszą stronę i tworzyły tak bardzo zbitą masę, że kula ostatniego niedzielnego strzelca musiałaby zranić wiele sztuk. W miarę jak do nich podchodziliśmy, ciasno zbity kłębek zaczął się rozluźniać, stado poczłapało chrząkając w stronę następcy tronu i zaraz po tym usłyszeliśmy również padający stamtąd pierwszy strzał.

 

Wydawało się, że wraz z jego odgłosem prysł jakiś czar. Natychmiast ze wszystkich stron rozległy się trzaski wystrzałów, szczególnie ze stanowiska następcy tronu, widocznego pośród potężnych pni, skąd widzieliśmy unoszące się co chwila do góry obłoki dymu strzelniczego.

Na dokładniejsze obserwacje nie mieliśmy jednak czasu. „Cała linia front!" rozbrzmiała komenda, a my zbieraliśmy się z powrotem do nagonki w tym samym terenie, jednak tym razem do tyłu. To drugie podejście było w każdym razie najciekawsze w całym polowaniu. Nie padło jeszcze wystarczająco dużo zwierzyny, aby cała arena stała się bardziej pusta: wprost przeciwnie, wystraszone stada przedstawiały częściowo wspaniały, po części zaś żałosny widok.

Gdy mianowicie podeszliśmy bliżej do jednej z takich stłoczonych z przerażenia grupy jeleni łopataczy, te wspaniałe stworzenia chciały oczywiście dać przed nami drapaka; jednak skonsternowane strzałami z tyłu i nauczone przez instynkt, że my jesteśmy najmniej niebezpiecznymi wrogami, wiodące zwierzę energicznym ruchem skierowało nagle swoje poroże ku nam i zaczęło biegnąć kłusem w naszym kierunku, a za nim podążyły posłusznie pozostałe. Pomimo całego naszego współczucia, nie mogliśmy oczywiście dopuścić do wyłomu i z głośnym krzykiem rzuciliśmy się naprzeciw atakujących nas zwierząt; jednak im więcej robiliśmy hałasu, tym mniej niebezpieczni musieliśmy się wydawać mądremu przywódcy stada, ponieważ ani przez chwilę nie był on zmieszany naszą szalejącą gromadą, leciał dając potężne susy ku nam i przemknął nad zdumionym naganiaczem, który zdążył się w porę pochylić. Nic nie pomogło, że rzucaliśmy w kierunku biegnących za nim zwierząt kije i to, co komu w danej chwili wpadło pod rękę - te dzielne zwierzęta sztuka po sztuce przecinały powietrze we wspaniałym i szlachetnym pędzie i po chwili były, przynajmniej podczas tej nagonki, uratowane. Patrzyłem jeszcze na uciekające zwierzęta, gdy jakaś silna ręka porwała mnie na bok i jednocześnie leśnik zawołał do mnie szorstkim głosem: „Panie, niech pan uważa, ten czarny osobnik tam przed nami chce się właśnie panem zająć!"

Zaskoczony, jednak w żadnym wypadku nieprzestraszony skierowałem wzrok we wskazanym kierunku i poczułem jednak, że nadszedł już czas aby poszukać sobie jakiegoś pnia na kryjówkę, ponieważ, do tej pory schowany w wysokiej trawie, prezentował się przede mną, siedząc na tylnych łapach, widocznie podstrzelony dzik, który, ponieważ stałem najbliżej niego, ani na chwilę nie spuszczał mnie z oczu i głośnym kłapaniem ostrzył swoją broń, przy czym obfity pot spływał z jego boków. Nie można się było długo zastanawiać. Leśnik, młody, silny mężczyzna, skoczył o krok do przodu, ugiął przy tym prawą nogę, tak że kolano dotykało prawie ziemi, skierował swój ostry jak brzytwa oszczep w stronę przeciwnika i czekał na szalejącego dzika, który również nie zwlekał ani sekundy z przyjęciem wyzwania. Chrząkając ochryple dzik pogalopował ku nam i tak mocno nadział się w sam środek piersi na broń, że leśnik nie dał rady wytrzymać uderzenia, lecz prawie upadł na bok. Nie groziło mu już jednak żadne niebezpieczeństwo, ponieważ żelazo zanurzyło się aż po rękojeść w ciele dzika, poza tym pod ręką było już dwóch innych leśników, którzy dokończyli dzieła.

Takich przyjemnych intermezzów zdarzało się jeszcze więcej co chwila w pobliżu nas, tu i tam na odmianę widziałem łopatacza, który leżał w trawie ciężko postrzelony i patrzył ku nam w śmiertelnych drgawkach, aż ktoś ciosem noża myśliwskiego litościwie zakończył jego mękę. Strzelby strzelały przy tym bez przerwy. Wszędzie, od naganiaczy aż do stanowisk szczęśliwych strzelców widać było położoną zwierzynę i wyraźnie dało się zauważyć mniejszą liczbę zwierząt, w szczególności dzików. Przy czwartej nagonce naliczyliśmy już niewiele dzików; musiały więc one albo paść ofiarą kul, albo też przedrzeć się przez siatkę, jak wyjaśnił nam z mocnym przekleństwem łowczy, który w ogóle spoglądał właśnie z na wpół posępnym, na wpół bolesnym wzrokiem na swoich zaszczutych leśnych ulubieńców. Również my byliśmy zmęczeni tą masakrą i żałowaliśmy szczególnie delikatnych cieląt, które prawie nieżywe ze strachu i wyczerpania ciągle jeszcze próbowały podążać za matką, jednak z powodu słabnących sił padały na ziemię, aż któryś z leśników lub naganiaczy pomógł im z powrotem wstać na nogi, przy czym z każdym razem rozbrzmiewało „Hurra", gdy biedne zwierzątko uciekało w podskokach. Następcy tronu chyba również przyszły do głowy podobne myśli, że już tego wystarczy, albo też czas naglił - w każdym razie po szóstej nagonce rozbrzmiał z jego stanowiska sygnał „Polowanie zakończone", po czym zadowoleni pospieszyliśmy w stronę wyjścia.
 
Już podczas podchodzenia do stanowisk różnych panów myśliwych widzieliśmy niejedną piękną sztukę, jednak było to nic w porównaniu ze wspaniałym odcinkiem, którym mógł się wykazać na koniec nagonki następca tronu! W najlepszym porządku leżały przed dostojnym panem, który teraz w najpogodniejszym nastroju i zadowolony ze swojego myśliwskiego szczęścia puszczał dym z krótkiej drewnianej fajki: w pierwszym rzędzie 14 okazałych jeleni łopataczy, za nimi 3 łanie daniela w końcu 7 odyńców, między nimi kilka dzików, przewodników stada. Był to zaprawdę wynik, z którego królewski strzelec mógł być tym bardziej dumny, że, jak zapewniał nas łowczy, podczas defilady przed nim stada danieli lub dzików za każdym razem wyszukiwał sobie tylko największe sztuki a pozostałym pozwalał ujść z życiem.

Gdy zebrali się wszyscy myśliwi, książę Heinrich kazał trąbić sygnał „Do śniadania" i w tym samym porządku, jak na początku nagonki, ruszył radosny pochód do miejsca gdzie podawano posiłek. Za nimi jechało pełnych 16 wozów myśliwskich z drabinkami do zwożenia zboża, które zwoziły potężne ilości upolowanej zwierzyny na wielki plac jej prezentacji. Podczas gdy panowie wetowali sobie długi post - w międzyczasie było już około godziny drugiej po południu - pod nadzorem łowczego zorganizowano szybko prezentację zdobyczy. Leżąc na zielonych gałęziach jodły, każda pojedyncza sztuka zwierzyny przykryta jeszcze gałęzią, rozciągały się w miarę jak nadjeżdżały wozy, długie szeregi zwierząt. Na środku pierwszego prezentowała się kolosalna postać żubra, który zgodnie z tym, co powiedział pewien znawca, miał ważyć pełne 16 cetnarów, po obu stronach ułożonych zostało po 12 największych łopataczy. Z tyłu leżał drugi rząd łopataczy a za nimi taki sam szereg danieli. W dwóch ostatnich rzędach leżały dziki.

Ponieważ czas naglił, panowie nie dali długo na siebie czekać. Najpierw pojawił się następca tronu, przy jego boku książę von Pless a zaraz za nim ks. von Ratibor z pozostałymi panami. Jak tylko następca tronu pozdrowił brać myśliwską, łowczy odczytał wyniki polowania. Zgodnie z tym położonych zostało: 1 żubr, 36 łopataczy, 2 szpicaki, 16 łani danieli i 43 dziki.

Był to nadzwyczaj świeży obraz, który zaoferowały nam ostatnie minuty przed odjazdem i nasz artysta starał się go w szczęśliwy sposób uwiecznić swoim rysikiem. Tymczasem myśliwi wygrywali w dające się odczuć chłodne powietrze wesołe fanfary i melodie, następca tronu podszedł do łowczego i do nadleśniczych, podając każdemu serdecznym gestem rękę na pożegnanie, podyskutował przez chwilę z księciem nad najlepszym sposobem zużytkowania skóry żubra, którą mu podarował gospodarz polowania. Postanowiono w końcu oddzielić głowę w celu jej wypchania, natomiast łapy pozostawić wraz ze skórą.

Aby zakończyć wesoło tę wspaniałą rozrywkę, musiał książę von Ratibor, jeden z najwyborniejszych myśliwych, w zapale wyszukania swojej zdobyczy, ponieważ książę chciał pozostawić poroża szczęśliwym strzelcom na pamiątkę, coś przeoczyć, gdyż przeszedł on przez nogi łopatacza i wkroczył na teren prezentacji. Następca tronu natychmiast zauważył to niezgodne z myśliwskim obyczajem zachowanie. Pogodnie zawołał do księcia gospodarza: „Drogi książę! Książę Rauden wszedł właśnie na teren prezentacji. Abyśmy więc mieli dziś już wszystko, musimy mu za karę zaczarować broń, aby już nigdy w nic więcej nie trafił radosny śmiech, który nastąpił po tych słowach, był ostatnią rzeczą, którą usłyszeliśmy od następcy tronu. W chwilę po tym odjechał."

 

Tak samo jak poprzednio czasopismo Katolik zamieściło informację o tym polowaniu
 
Pszczyna: Książe następca tronu cesarskiego i królewskiego przybył 16.b.m. na polowanie do księcia Pszczyńskiego. Przenocowawszy w zamku „Promnitz" dnia 17 po krótkim powitaniu w Pszczynie przez landratha, sąd, duchowieństwo i lud zgromadzony, pojechał na Czarne Doły gdzie polowano na sarny,  zające i bażanty (fazany). Dwunastu strzelców zaproszonych ubiło w pierwszym dniu bażantów 204, sarn 2, zajęcy 190, królików dzikich 33, kuropatw 5, lisa 1 i królika. Dnia następnego odbyło się polowanie w lasach tyskich na jelenie, wieprze i tury (dzikie woły).

 

Jako przerywnik o żubrach dodam że Fryderyk III polując na żubra nie był w dobrach księcia Pszczyńskiego po raz pierwszy. Jego wizyty miały miejsce cztery razy, po raz pierwszy był w tym lesie 19 lutego 1857 r. gdzie polował w okolicach Cielmic i na pamiątkę tego wydarzenie postawiono pomnik z czerwonego granitu z odpowiednimi inskrypcjami oraz koroną królewską  Pomnika już nie ma, zaś chyba jedyną pamiątką jaka z tej wizyty pozostała to księga pamiątkowa dotycząca polowań, która rozpoczyna się właśnie od tego polowania zaś o samym pomniku jest wspomnienie w kronice szkolnej w Cielmicach".

 

Wśród nadesłanych przez Pana Andrzeja Brandysa materiałów są także opisy polowań naszego bohatera Cesarza Wilhelma II.

 

Cesarz Wilhelm II jeszcze jako książę

 

"W lasach księcia pszczyńskiego na Śląsku był poprzedniego roku odstrzał żubra. W jednym z wcześniejszych numerów naszego czasopisma umieściliśmy notatkę że jego wysokość książę Wilhelm Pruski miał zarezerwowany taki odstrzał. W poprzednich latach kaiser Wilhelm I, książe Friedrich i książe Friedrich Karl z Prus już położyli po żubrze. To polowanie było na 9 pażdziernika 1885r wyznaczone na które teraz książę Wilhelm przybył a odstrzał miał miejsce w rewirze Międzyrzecze. Książę Wilhelm miał podniesione i chronione stanowisko na jednym obfitującym w wodzie bagnie, jego sąsiadem był książe Pszczyński. Z napięciem oczekiwał pokazujące się zwierzęta. Na początku ukazał się przed stanowiskiem nie ostrzeliwany rudel dzików (wataha dop. autora), a żubr nie martwił się pokazać. Nagle wynurzył się z młodnika, potężny kolos, pod którym grunt drżał a chaszcze i krzewy jak źdźbła łamał. Stanął i pozostał ten potężny zwierz na miejscu. Uciekał później ukośnie do stanowiska Jego Majestatu i otrzymał z 30 kroków z strzelby Księcia jedno pełne trafienie kulą w środek komory. Donośny odważny ryk oszalałego, pokazywał żubra w prostej ucieczce na wzniesienie i gdzie znowu zbiegnie w gąszcz. Szybko dał mu Książę jeszcze jedną, drugą i trzecią kulę, na co żubr załamał się i padł. Ten w tym roku zastrzelony żubr jest troszkę słabszy jak te wcześniejszymi latami położone. Jak donosi Książe będzie ten łeb spreparowany i jako podarunek Księcia zostanie wysłany do Poczdamu Zostało tutaj jeszcze 60 sztuk dzików i 7 sztuk danieli położone.

Polowanie w łowisku Międzyrzecze w 1885 r.-

Następnego dnia polowano w Strumieniu przy granicy z Austrią gdzie samodzielnie miał położyć 504 zające i 346 bażantów. Trzeciego dnia był ważnym gościem Hansa Henricha w Bażanciarni i uzyskał wynik na 687 zajęcy i 480 bażantów".

 

Cesarz Wilhelm II.

 

"Kilka dni przed polowaniem byk żubra który był określony do odstrzału przez jego majestat został oddzielony od stada i wystawiony do polowania w ogrodzeniu które obejmowało 100 ha (400 mórg). Z tym potężnym żubrem razem zasiedlały jeszcze ten ogród 70 danieli, 50 jeleni i w części 80 bardzo dużych dzików. Strzelcy byli rozstawieni wokół rozmieszczonych fladr i tylko Cesarz miał swoje stanowisko na niskiej, ustawionej pośród wspaniałych starych dębów ambonie, która stała niedaleko ważącego około 700 cetnarów granitowego bloku, który jego wysokość książę kazał postawić z odpowiednim napisem na pamiątkę niezapomnianego Cesarza Wilhelma I. Wkrótce po rozpoczęciu prowadzonej z wielką rozwagą i znajomością rzeczy pierwszej nagonki, byk stał się płochliwy i skierował się niestety ale ostro ku stanowisku Cesarza. Jedna dobrze ukierunkowana kula wyszła z nigdy nie pudłującej strzelby jego majestatu, trafiła wysoko w komorę, uszkodziła organy wewnętrzne i powaliła tego potężnego zwierza. Aby oddać jeszcze dwa konieczne strzały dobijające do jeszcze gwałtownie uderzającego wokół siebie i jeszcze groźnego potężnego żubra, cesarski pan polowania musiał opuścić ambonę i podkraść się do przedstawiającego wspaniały dziki widok żubra w jego twardym zmaganiu się ze śmiercią. Był to prawdziwie fascynujący i niezapomniany moment, obraz prawdziwego praniemieckiego łowiectwa, na który każdy niemiecki myśliwy może spojrzeć z uzasadnioną dumą! Żubr został natychmiast odtrąbiony. Jednak w tym momencie, gdy jego majestat udawał się od żubra na swoje stanowisko, pomiędzy jego majestatem a powalonym żubrem przemknęło około 20 dzików, z których monarcha z cudowną pewnością odstrzelił dwie największe sztuki. Wszystkie zwierzęta, które Cesarz położył podczas tego polowania, dostały dobrze na blat. Do dzików jego majestat nie mógł już strzelać, natomiast ustrzelił on najlepsze jelenie i daniele. Polowanie Cesarza w 1892 roku jest ostatnim polowaniem w zwierzyńcu danieli na żubry".

 

Cesarz Wilhelm II

"W poniedziałek 7 grudnia 1901 roku w samo południe o godzinie 12:10 do Pszczyny przyjechał Cesarz Niemiec Wilhelm II. Następnego dnia rano podczas silnej zamieci śnieżnej, trwającej na szczęście niecałą godzinę, wyjechano do rewiru leśnego gajowego Ammona, będącego w tym czasie opiekunem żubrów. Do odstrzału zostały przewidziane dwa byki, które przepędzono uprzednio w rejon mającego się odbyć polowania, przy czym należało bardzo uważać, aby żubry się nie spotkały, gdyż nie darzyły się nawzajem wielką sympatią i mogłoby dojść do walki.

Około 10 rano Cesarz z księciem pszczyńskim udali się na miejsce zbiórki, skąd Wilhelm II przeszedł pieszo do swojego stanowiska. Zaraz potem wydany został sygnał do rozpoczęcia polowania. Nagonka zagoniła siedmioletniego byka do ostrokołu z fladr. Miały go one zatrzymać na tyle długo, aby Cesarz mógł spokojnie przyłożyć się do strzału. Po dłuższym oczekiwaniu, zauważono zbliżające się byka, który jednak w ostatniej chwili skręcił, przebiegł na drugą stronę ogrodzenia i zniknął w wysokim poszyciu lasu. Wydawało się, że polowanie będzie zakończone, gdy niespodziewanie dla wszystkich - żubr okrążył cały teren i podszedł w okolicę stanowiska z drugiej strony. Pomimo złej widoczności, jako iż żubr po raz kolejny skrył się za krzakami, Wilhelm II postanowił ze swojej strzelby z lunetą kalibru 6 mm oddać strzał. Trafiony następnymi kulami żubr puścił się do ucieczki, dotarł aż do linii nagonki i stratował dwa półtora metrowe ogrodzenia. O wszystkim informowany był na bieżąco książę pszczyński. Dzięki naganiaczom byk został zagoniony w poprzednie miejsce i polowanie mogło ruszyć od nowa. Niestety w skutek niedopatrzenia - ktoś z personelu leśnego pomyślał iż byk siedmiolatek do którego strzelał Cesarz został już położony, wypuścił drugiego byka. I tak przyszło do tego, że teraz obydwa byki znalazły się w tej samej nagonce, z czego jeden ciężko ranny. Jednakże sam Wilhelm II nie miał pojęcia o całym wydarzeniu.

I gdy jeden z tych byków pojawił się z lewej strony, Cesarz musiał oddać do niego aż siedem strzałów, aby go powalić. Okazało się, że był nim ów zdrowy byk sześciolatek. Szybko powrócono zatem na stanowiska, gdyż w każdej chwili mógł się pokazać pierwszy z byków. Pół godziny później księciu zameldowano, że znajduje się on w pobliżu jednego pełniącego rolę posokowca - szorstkowłosego jamnika. Żubra z powodu jego ciężkich ran nie dało się popędzić do przodu, myśliwi wyruszyli więc na to miejsce pod kierownictwem leśniczego Ammona. Podeszli oni na odległość 80 kroków od osaczonego wśród wysokich drzew byka, Cesarz raz jeszcze przyłożył się do strzału i żubr upadł z hukiem. Zaraz został też zagrany sygnał ,,żubr martwy" po czym udano się do namiotu, aby spożyć śniadanie wraz z pozostałymi uczestnikami polowania. Po jedzeniu polowano na napędzone do ogrodzenia jelenie, daniele i dziki. Położono 3 jelenie, 4 łanie, 23 byki daniela, 17 łań daniela, 45 dzików i jednego zająca. Sam Wilhelm II ustrzelił: 2 jelenie 1 byka daniela i 13 małych dzików. Po polowaniu ułożono na ziemi upolowane zwierzęta, głowy żubrów miały zostać wyprawione".

Rogi  żubra strzelonego przez Wilhelma II w 1901 r.

Przeszukując Internet natknąłem się na taką informację: "Jak się okazuje, sam grudzień był też świetnym czasem  do polowań na Śląsku. Pewna  zimowa wyprawa, na którą wraz z Janem Henrykiem XV  wybrał się Wilhelm II, okazała  się szczególnie szczęśliwa dla  Cesarza. Wrócił on do pałacu bardzo zadowolony, bowiem  udało mu się ustrzelić jedną kulą dwa żubry". Myślę jednak, że to legeda stworzona przez współczesnych Wilhelmowi dworaków. Żadna kula nie miała wówczas takiej energii, by powalić jednym strzałem tak potężne zwierzę jakim jest żubr. Aby można było wyobrazić sobie wielkość ustrzelonych przez Wilhelma II żubrów podano następujące dane i te są prawdziwe:

pierwszy byk 6 letni - 2,94m długości,1,83 wysokości

szyja  -  90 kg
łopatki  -  97,5 kg
nogi  -  138 kg
żebra  -  154 kg
filet  -  7 kg
język i ogon  -  12,5 kg
głowa  -  53 kg
skóra  -  57 kg
podroby  -  25 kg
wnętrzności  -  140 kg
grzbiet   - 75 kg
suma: bez krwi  -  849 kg

 

drugi byk

szyja - 65 kg
łopatki  -  86 kg
nogi - 112,5 kg

żebra - 125 kg
filet - 7 kg
język i ogon - 5kg

głowa - 50 kg

skóra - 60 kg
podroby - 25 kg
wnętrzności  -  140 kg
grzbiet - 75 kg

część ogonowa - 20 kg

suma: bez krwi - 770,5 kg

Po prezentacji towarzystwo wsiadło do wozów i udało się w drogę powrotną do zamku. Cesarz opuścił Pszczynę dnia następnego".

 

Losy pszczyńskich żubrów opisuje Pan J. F. Lewandowski w bardzo ciekawym artykule pt. Rogate skarby księcia pszczyńskiego. Zamieszczam go w całości:

 

Rogate skarby księcia pszczyńskiego - autor: Jan F. Lewandowski

Żubry nie byłyby dziś wizytówką Polski, gdyby nie trzy osobniki z Pszczyny. Przetrwały dwie wojny światowe, powstania śląskie oraz polowania – arystokratów, kłusowników i… górnośląskich powstańców.

CARSKI PREZENT

Dzieje żubrów w Polsce wiążą się zatem nie tylko z Białowieżą, gdzie niegdyś żyły na wolności, lecz także ze sławnym rodem Hochbergów, którzy w połowie XIX w. dostali w spadku księstwo pszczyńskie. W jego skład wchodziły też lasy wokół Pszczyny. A Hochbergowie zawsze lubili polowania. Dlatego pochodzący z tego rodu Hans Heinrich XI poprosił Cara Aleksandra II o przysługę i dostał od niego w 1865 r. cztery żubry z Białowieży, w tym jednego byka i trzy krowy (sam zrewanżował się Carowi stadem jeleni). Z carskiego stadka wyrosło z czasem pokaźniejsze stado. Pracujący w okresie międzywojennym w Pszczynie leśnik Stanisław Cenkier wspominał, że w 1918 r. w lasach pszczyńskich żyły 74 żubry. Rozmnażały się doskonale, chociaż niektóre musiały pożegnać się z życiem podczas słynnych polowań u księcia pszczyńskiego. Bywały na nich koronowane głowy, z Cesarzem Rzeszy Wilhelmem II z dynastii Hohenzollernów na czele.

 

Niemniej pszczyńskie lasy doskonale żubrom służyły, tym bardziej że książęcy leśnicy dbali o zwierzęta. Już wtedy żubry księcia pszczyńskiego były lokalną atrakcją. Zostały uwiecznione na zdjęciach górnośląskiego fotografa Maksa Steckela, który należał do pionierów fotografowania dzikich zwierząt. Z wypraw do Pszczyny zamieszczał  fotoreportaże w górnośląskiej prasie oraz drukował karty pocztowe. Dzięki niemu wiadomo, jak tamte żubry wyglądały – choćby stado na zachowanej pocztówce z 1920 r. Po I Wojnie Światowej liczba żubrów księcia pszczyńskiego zmalała w błyskawicznym tempie. W  powojennym okresie rozprzężenia niemal bezkarnie zaczęli na nie polować kłusownicy. A kiedy z początkiem 1920 r. pojawiły się na Górnym Śląsku oddziały alianckie (mające pilnować plebiscytowego porządku), na łowy wyruszyli oficerowie francuscy i włoscy. Na żubry zapolowali także powstańcy, nie zdając sobie sprawy, że niszczą ostatnie okazy szlachetnego gatunku.

ODEZWA KORFANTEGO

Kierujący sekcją lasów w Polskim Komisariacie Plebiscytowym w Bytomiu Stanisław Cenkier wspominał po latach, że osobiście interweniował w Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej, żeby odwiodła oficerów alianckich od polowań. A komisarz plebiscytowy Wojciech Korfanty wydał odezwę, wzywającą Górnoślązaków do poszanowania żubra. Niewiele to pomogło. W kwietniu 1921 r., tuż przed wybuchem trzeciego powstania, z niedawno tak licznego stada pozostało jedynie 5 zwierząt. Zdawało się, że po pszczyńskich żubrach nie pozostanie ślad, podobnie jak wcześniej po białowieskich. Na dodatek dwa osobniki z ostatniej piątki zostały zastrzelone podczas trzeciego powstania śląskiego. Wspominał o  tym Korfanty w 1931r., piętnując ówczesne kłusownictwo w dziesiątą rocznicę powstania: „Kłusowali na żubry wybitni wodzowie powstańczy, jak się lubią nazywać. W mieszkaniu jednego z nich (...) wiszą wypchane głowy żubrów, a sanacyjni dygnitarze dziś je oglądają, nie pytając się, skąd i jaką drogą się tam dostały”.

Z POWROTEM DO PUSZCZY

Po trzecim powstaniu ocalały więc trzy ostatnie żubry, sztuki raczej mizerne. Dwa byki: Platon i Plebejer (któremu podczas powstania odstrzelono ogon), a do tego siedemnastoletnia żubrzyca Plante (raniona kulą w udo). Dla znających się na rzeczy leśników nie wyglądało to obiecująco. Na przełomie roku 1921 i 1922 kolejny z Hochbergów, książę Hans Heinrich XV, spróbował wywieźć żubrze niedobitki do Niemiec przed przejęciem powiatu pszczyńskiego przez Polskę. Jego zamiary udaremnili jednak polscy leśnicy, którzy chcieli rozmnożyć stadko. Zadanie nie było łatwe, ponieważ do tej pory leśnicy uznawali Plante za bezpłodną. Tymczasem, ku ich zdziwieniu, stara żubrzyca już po pierwszym roku życia w Polsce wydała potomstwo. A potem jeszcze kilkakrotnie, co pozwoliło na kontynuowanie hodowli. Doszło do żubrzego kazirodztwa, gdy pszczyńscy leśnicy dopuszczali byka Plebejera do jego zrodzonej z Plante córeczki Plakette, która okazała się nadzwyczaj płodna i – jak pisze Cenkier, wydała na świat aż piętnaście żubrząt. Po dziesięciu latach pszczyńskie stado rozmnożyło się znowu tak znacznie, że niektóre sztuki można było przenieść do Białowieży. Najstarsze osobniki z  Pszczyny, Platona i Plante, leśnicy odstrzelili w 1931 roku. Cała trójka pszczyńskiego stada trafiła pośmiertnie, po wypchaniu, do zbiorów przyrodniczych muzeum w Bytomiu, wtedy niemieckiego.

 

 

POMOC DLA BIAŁOWIEŻY

Nie było łatwo zaplanować na początku lat dwudziestych odnowienia populacji żubra w Puszczy Białowieskiej. Specjaliści z Międzynarodowego Towarzystwa Ochrony Żubra naliczyli w 1924 r. zaledwie 54 sztuki na świecie, przeważnie w ogrodach zoologicznych. Sprowadzono do Białowieży najpierw 5 żubrów z krajów skandynawskich, w tym trzy sztuki czystej krwi białowieskiej. Do tego stada dołączono byka Plischa z Pszczyny, urodzonego w 1933 r., który – jak się to wkrótce okazało – został na wiele lat reproduktorem w Białowieży. Dzięki niemu tamtejsze stado rozrastało się. Jednocześnie powiększało się i stado pszczyńskie: przed wybuchem kolejnej wojny światowej liczyło już 24 sztuki. Wojnę przeżyło siedemnaście żubrów. Niemniej stado ocalało i tuż po wojnie wiele osobników trafiło do Białowieży i ogrodów zoologicznych Polsce i na świecie.

REWANŻ

Pszczyńskie żubry przetrwały nawet trudne czasy generalissimusa Józefa Stalina i dopiero epidemia pryszczycy w 1953 r. przyniosła im zagładę. Po kilku latach nowe stado zapoczątkowały młode okazy sprowadzone z Białowieży, a wywodzące się w prostej linii z dawnego stada książęcego. Po dziesięcioleciach pszczyńskie żubry zagrały w „Magnacie” Filipa Bajona. Scenariusz filmu nawiązywał do losów rodu Hochbergów.

 

Okazało się, że na polowaniu w Pszczynie w 1913 roku był także Kronprinz czyli najstarszy syn Wilhelma II będacy jego następcą. Polował wówczas na żubry. Świadczy o tym poniższa fotografia. Niestety nie mamy opisu tego polwania.

Polowanie w Pszczynie na żubry kronprinza Wilhelma - grudzień 1913 rok

Sam Wilhelm II polował tutaj także po 1907 roku zapraszany przez następnego właściciela dóbr pszczyńskich Jana Henryka XV von Hochberg. W 1909 roku polował na żubry (strzelił ich dwa) i jelenie (strzelił dwa).

W 1911 roku strzelił cztery jelenie, w 1913 trzy jelenie, w 1915 siedem, a w 1916 roku cztery jelenie. Polował także w czasie I Wojny Światowej, bowiem w latach 1914 - 1917, książę Jan XV oddał zamek pszczyński na cesarską Kwaterę Główną.

 

Polowania pszczyńskie są szeroko opisywane. W 2000 roku ukazał się artykuł pt. "Jak cesarz pruski polował w lasach pszczyńskich - wspomnienie", którego fragmenty warto zacytować:

 

Raszkowice to leśny obszar (wraz z przylegającymi do niego polami) w zachodniej części Łąki. Dawniej teren ten obfitował w zwierzynę łowną i ptactwo. Oprócz lasu schronieniem była dla nich istniejąca kiedyś w szczerym polu remiza. To właśnie tutaj książęta pszczyńscy, a także sam Cesarz pruski Wilhelm II, przyjeżdżali na polowania.

Od pszczyńskiego zamku w kierunku "Łąckiej Grobli" wzdłuż rzeczki "Młynówka", obok leśniczówki "Stachoniówka" przez Raszkowice aż do tzw. "Czornych Dołów" biegła książęca droga - spacerowa, dla książęcych bryczek zwana "Fürsten Weg". Do końca II Wojny Światowej była ona pielęgnowana. Z biegiem lat została zaniedbana, na pewnych odcinkach poprzerywana i w konsekwencji mało znana.

 

Ta droga i las Raszkowice wiążą się z historycznym wydarzeniem, jakie miało miejsce w 1917 r., a które opisuję na podstawie ustnego przekazu już dziś nieżyjącej śp. Siostry Rodrygi ze Zgromadzenia Córek Bożej Miłości, córki gajowego w Raszkowicach Pana Koniecznego, urodzonej w 1902 roku. Tak ona, jako kilkunastoletnia dziewczyna zapamiętała to wydarzenie:

 

"Wyżej opisaną drogą książęcą orszak cesarski Wilhelma II-go - Cesarza Prus i wielu gości zaproszonych przez księcia Jana Henryka XV Hochberga, przyjechało do gajówki Raszkowice na polowanie. Wcześniej na końcu wsi Łąka orszak zatrzymał się w miejscu, gdzie dzieci szkolne z Łąki przywitały Cesarza śpiewem i deklamowaniem wierszy. Polowanie odbyło się na polach i w lesie Raszkowice. Gajówka i postawiony w pobliżu namiot były miejscem na posiłek i odpoczynek. W czasie kiedy "panowie" polowali, wtedy "damy" przygotowywały posiłki. Były one niezwykle przejęte swoją rolą, a każda z nich pragnęła zaimponować znajomością sztuki kulinarnej i zdobyć uznanie Cesarza i dostojnych Panów".

Książęta pszczyńscy, a szczególnie Hochbergowie bardzo lubili polować. Książę Jan Henryk XV Hochberg na słynne polowania zapraszał wielu dostojnych gości z całej Europy, a sam Cesarz Wilhelm II był tutaj kilkakrotnie.

 

W owym czasie zwierzyny łownej i ptactwa było bardzo dużo, bo też dbał o to sam książę Hochberg, zakładając i pielęgnując remizy. Ślady po tych remizach znajdują się jeszcze pomiędzy osiedlem Piastów i kościołem Podwyższenia Krzyża Św. w Pszczynie, gdzie znajduje się figura M.B. Fatimskiej (ok. 10 dębów), przy drodze z Łąki do Pszczyny przed wjazdem do ciepłowni, a także na Raszkowicach. Także ludność Dolnego i Górnego Śląska była przychylna działaniom książąt pszczyńskich - czerpała z nich także korzyści.

 

Łowczy Księcia Pszczyńskiego Willy Benzel (1889-1975) tak opisuje śląską ludność: „Ludzie z górnośląskich wiosek wykazywali się dużą pasją łowiecką i chętnie zgłaszali się na polowania jako uczestnicy naganki. Bez względu na pogodę z dużym zaangażowaniem, pilnością i oddaniem starali się jak najlepiej wykonać swoje zadanie. Byli też twardzi, gdy dochodziło do skaleczeń. Pewnego razu było polowanie hubertowskie na zwierzyną drobną w rewirze Gostyń. Chociaż pędzenia miały miejsce na granicy pole-las, ruszono jelenia byka dwunastaka, zalegającego w młodniku. Nagle wśród naganki zrobiło się zamieszanie, a z zagajnika wybiegł zakrwawiony 14 letni chłopiec. Ruszony jeleń zaatakował chłopca i według innego świadka, wziął go na poroże i odrzucił na bok. Prowadzący polowanie leśniczy Fagenzer, natychmiast odesłał chłopca dorożką do szpitala w Mikołowie. Lekarz założył poszkodowanemu kilka szwów na rozciętej skórze czaszki, obandażował głowę i odesłał do domu zalecając kilkudniowe leżenie w łóżku. Pasja łowiecka i zaangażowanie chłopca było tak wielkie, że rodzice nie potrafili go zatrzymać, gdyż tak bardzo chciał wrócić na dalszą część polowania. Dopiero po kategorycznej interwencji prowadzącego polowanie pozostał w domu". (źródło: Jerzy Szołtys, KULTURA ŁOWIECKA NR 87).

 

W zbiorach Muzeum Zamkowego w Pszczynie znajdują się gipsowe medaliony jeleni byków. Istnieje ogromne prawdopodobieństwo, że mogą to być byki, a właściwie ich gipsowe odlewy, podarowane przez Cesarza Wilhelma II właścicielom Pszczyny. Przecież Cesarz tak postępował z rogaczami upolowanymi w Prakwicach. Przypomnijmy, że gipsowe odlewy najpiękniejszych, cesarskich rogaczy były ozdobą dworku w Prakwicach, a oryginały Cesarz zabrał do swojego zamku w Poczdamie.

Portret Jana Henryka XV, księcia von Pless, w mundurze huzarskim. Pochodzi z 1918 roku. Książę miał wówczas 57 lat

Książę pszczyński, baron zu Fürstenstein urodził się 23 kwietnia 1861 roku w Pszczynie. Jan Henryk XV był pierworodnym synem Jana Henryka XI von Pless i   Marii von Kleist. W 1879 ukończył ekskluzywne wrocławskie gimnazjum św. Marii Magdaleny. Następnie studiował nauki ekonomiczne na uniwersytetach w Berlinie, Genewie oraz Bonn. Studia miały przygotować go do zarządzania olbrzymimi dobrami Hochbergów na Śląsku. W wieku 22 lat Jan Henryk XV otrzymał od Cesarza Wilhelma I niższy tytuł książęcy Prinz von Pless. W latach 1881 – 1882 służył w armii cesarskiej, początkowo jako ochotnik w królewskim pułku huzarów, następnie w pułku huzarów gwardii. W latach 1882 – 1885 odbył długą, obfitującą w liczne polowania podróż dookoła świata, odwiedził m.in. Indie oraz Amerykę Północną. Po powrocie podjął pracę w Ministerstwie Spraw Zagranicznych w Berlinie. Tam poznał i zaprzyjaźnił się z młodym następcą tronu Wilhelmem Hohenzollernem (późniejszym Cesarzem Wilhelmem II). W 1886 r. Jan Henryk XV przeniesiony został na placówkę dyplomatyczną w Brukseli, a w rok później został attache w ambasadzie w Paryżu. W 1890 roku Jan Henryk XV oddelegowany został na stanowisko sekretarza w ambasadzie niemieckiej w Londynie.

Jan Henryk XV Hochberg

Tymi słowami w 1909 r. opisał wygląd księcia Arthur Davis, jego dentysta amerykańskiego pochodzenia: „(…) wysoki mężczyzna o blond włosach i szerokich ramionach, w wieku około czterdziestu ośmiu lat, o bardziej angielskim niż niemieckim wyglądzie. Jego lekko opadające wąsy kontrastowały wyraźnie z ich uniesionymi w górę czubkami, które cieszyły się popularnością wśród większości niemieckich arystokratów i innych małpujących Cesarza [Wilhelma II]. Książę był w każdym calu sportsmenem – to kolejny punkt, w którym znacznie różnił się od większości niemieckiej arystokracji. Permanentnie utykał po upadku z konia podczas polowania”.

 

W Londynie poznał i oświadczył się dużo od siebie młodszej Marii Teresie Cornwallis-West zwanej Daisy. Ich ślub odbył się 8 grudnia 1891 r. w kościele św. Małgorzaty w Westminsterze. Świadkami przysięgi małżeńskiej byli Edward książę Walii (późniejszy Król) i jego żona księżna Aleksandra, natomiast Królowa Wiktoria osobiście udzieliła młodej parze swego błogosławieństwa. Ze strony rodziny Hochbergów świakiem był Konrad, młodszy brat Jana Henryka, właściciel Dąbrowy

Na rysunku u góry z lewej strony świadkowie ślubu: książę Walii Edward z małżonką (ze strony Daisy) oraz Konrad, młodszy brat Pana młodego właściciel Dąbrowy

Ślubne zdjęcie ksieżnej Daisy. Krzyż, który ma na szyi księżna, to prezent od teściowej księżnej Matyldy von Pless

Dnia 8 grudnia 1891 roku, –  ślub Daisy i Hansa w Kościele Św. Małgorzaty w Londynie. Daisy zakłada na tę okazję koronę hrabiny Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, którą otrzymała od teścia, księcia Hansa Heinricha XI.

Portret zaręczynowy

Miesiąc miodowy małżonkowie spędzili w Paryżu, potem udali się w podróż poślubną na Lazurowe Wybrzeże, do Neapolu i Egiptu, trwającą od stycznia do marca 1892 r. W kwietniu 1892 r. Daisy po raz pierwszy przybywa do Pszczyny, jest tam ciepło witana jako małżonka dziedzica księstwa.

 

6 lipca 1892 r. nastąpił oficjalny wjazd Daisy do Książa, jako nowej pani tych ziem. Na łukach triumfalnych zdobiących trasę przejazdu z dworca w Świebodzicach można było przeczytać „Witamy Niemieckiego Orła i Różę Anglii”

 

Młoda para otrzymała od seniora rodu Jana Henryka XI zamek w Książu. Hochbergowie urządzali tam liczne przyjęcia połączone z polowaniami, na których gościła śmietanka arystokracji europejskiej. Bardzo wysoka pozycja społeczna właścicieli i ich osobiste związki z najbardziej wpływowymi osobami na kontynencie europejskim sprawiły, że w Książu często gościła elita arystokracji, koronowane głowy i wielcy politycy. Byli wśród nich:  między innymi: Car Rosji Mikołaj I z żoną Aleksandrą Fiodorowną, Cesarz Austro-Wegier Franciszek Józef, następca tronu Austrii Karol I Hab­burg, przyszły prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki John Quincy Adams, Winston Churchill, Wielcy Książęta rosyjscy Borys Władymirowicz Romanow i Michał Romanow, egzotyczny Maharadża Cooh-Behar sir Nripendra Narayan Bhup z synem i cały szereg mniej znaczących królów oraz książąt z całej Europy. Byli też i napewno  polowali Cesarze niemieccy: Wilhelm I, Fryderyk III, Wihelm II, jego syn Krozprinz Wihelm, Wielki Książę Michał Romanow.

  

Uczestnicy polowań Cesarze: Wilhelm I, Fryderyk III, Wilhelm II ...

... Kronprinz Wilhelm i Wielki Książę Michał Romanow

Wielki Książe Michał Rosyjski z dynastii Romanowów, kuzyn Cara Mikołaja II był przyjacielem Księstwa von Pless i częstym gościem w Książu. Na zdjęciu z 1909 roku uwieczniony z jednym z książęcych jagerów i upolowanym jeleniem.

Księżna Daisy von Pless w towarzystwie wielkich książąt rosyjskich – Jerzego (po lewej), Michała (po prawej) i Aleksandra (siedzi w środku)

 

Będąc panią na Książu od samego początku pobytu w Niemczech starała się robić wszystko co w jej mocy, aby sprzyjać temu, co przyczynia się do przyjaźni i zrozumienia pomiędzy krajem, gdzie się urodziła i tym, w którym przyszło żyć po ślubie. Daisy przypominała Niemcom, że niemiecka Cesarzowa Wiktoria, żona Fryderyka III Hohenzollerna była angielską księżniczką, a Cesarz był najstarszym wnukiem królowej Wiktorii. Na przełomie  1896 i 1897 roku rozpoczęła wśród Angielek mieszkających w Niemczech zbiórkę pieniędzy na prezent z okazji diamentowej rocznicy panowania królowej Wiktorii. Ostatecznie królowa dostała bransoletkę z diamentem i szmaragdem, a dodatkowo album z podpisami osób składających się na prezent.

W czasie panowania na Książu często odwiedzała Wrocław. Była zachwycona miastem, jego zabudową i wielkością. Wiele uwagi i serca poświęcała pałacowi myśliwskiemu w Promnicach koło Pszczyny. W okolicach Książa powstała po 1907 roku jej ulubiona willa „Ma Fantaisie”, którą sama zaprojektowała. Próbując ocieplić atmosferę otoczenia zamku Książ sprowadziła ogrodnika z rodzinnego Newlands, aby urządził ogród w stylu angielskim.

Ambicją Daisy było uczynienie Książa miejscem spotkań koronowanych głów i wpływowych osób z całej Europy. I to jej się udało, do jej rezydencji przybywali zwłaszcza młodzi arystokraci niemieccy i angielscy, zachwyceni panującą w Książu swobodą, a z czasem także członkowie domów panujących z Niemiec, Anglii, Portugalii, Grecji, Rumunii i Bułgarii, przedstawiciele Habsburgów, Hohenzollernów i Romanowów, wicekról Indii, a nawet hinduski maharadża Cooch-Behar. Wśród gości nie brakowało też polskich arystokratów – Potockich z Łańcuta, Lanckorońskich i Głuchowskich. Daisy lubiła Polaków i chętnie ich gościła. Były to czasy rozkwitu Książa, ogromnego luksusu, wielkich polowań i wystawnych przyjęć, podziwianych przez gości.

Daisy na polowaniu

Książęca para podróżowała też po Europie. Regularnie jeździli do Anglii. W zwyczaju mieli polować w hrabstwie Leicester, w środkowej Anglii. Daisy uczyła się tam też jeździć konno, a dużą przyjemność sprawiało jej skakanie przez płoty. W roku 1897 księżna Daisy z mężem odbyła podróż do Irlandii. Mieszkali wówczas w domu myśliwskim Wicekróla Irlandii (był nim wówczas George Cadogan). W roku 1899 para książęca odwiedziła Newlands oraz ponownie Irlandię, tym razem wynajmując dom w Bray niedaleko Dublina. Dość często przebywali też jesienią na południu Francji, a także u przyjaciół w Czechach i Austrii. Daisy była dwukrotnie w Egipcie, a także w Sudanie i Indiach. W lipcu 1901 roku małżeństwo Hochbergów parowym jachtem „Margareta” popłynęło do Rosji. Odwiedzili wówczas m.in. Sankt Petersburg i Moskwę.

Daisy na jachcie

W sierpniu tego samego roku księżna Daisy udała się w podróż do Szkocji. Wraz z siostrą Shelagh i jej mężem Bendorem oraz swoimi rodzicami zamieszkała nad jeziorem Loch More w regionie Sutherland. Początkiem października udała się w podróż do pałacu myśliwskiego Wolfsgarten koło Darmstadt w Hesji, gdzie spotkała się z wielkim księciem Hesji Ernestem Ludwikiem i jego żoną księżną Wiktorią Melitą Koburg. Po wyjeździe z Wolfsgarten Daisy udała się do Eton w Anglii na wyścigi konne, a pod koniec października do rezydencji Keele Hall w Keele w hrabstwie Staffordshire w środkowej Anglii, gdzie spotkała Michała Romanowa i Sophie Torby. W grudniu 1901 roku księżna wydała przyjęcie w Pszczynie, na którym najważniejszym gościem był Cesarz Wilhelm II. Ustrzelił on wówczas jedną kulą dwa żubry, z czego jeden został wypchany i postawiony w holu Zamku Cesarskiego w Poznaniu. W połowie grudnia Daisy udała się z wizytą do Żmigrodu (ówczesnego Trachenbergu) gdzie widziała się z księciem Hermannem von Hatzfeldt-Trachenberg i księżną Nathalie Benckendorff. W marcu 1903 roku Daisy po raz kolejny udała się w podróż do rodzinnego Newlands. Latem tego samego roku wraz z Hansem pojechała do Irlandii na ślub Madge Broocke z ówczesnym majorem Johnem Sharmanem Fowlerer. We wrześniu 1903 roku księżna Daisy urządziła w Książu imprezę myśliwską. Byli na niej m.in. hrabia Sternberg wraz z żoną Fanny, lord Edward Gleichen, Neil Menzies Mar, lord Lonsdale i inni.

Polowanie w lasach pszczyńskich, 13 grudnia 1908 r.

Przed namiotem w pierwszym rzędzie siedzą jako pierwsza i trzecia od lewej Mechtilde Lichnowsky oraz Maria Christina (Christa) von Salm-Salm, w głębi od lewej stoją jako pierwszy i druga George i Jennie Cornwallis-West, jako szósta i ósmy Daisy i Hans Heinrich XV von Pless, jako dziewiąta Elżbieta Potocka, jako jedenasty Franz Hubert von Tiele-Winckler, jako dwunasty i trzynasty Emmanuel von Salm-Salm oraz Roman Potocki.

 

 Daisy w pierwszej ciąży z córką, - 1892 r.

Ponieważ małżeństwo Hochbergów chciało by ich kolejne dziecko urodziło się w Anglii, w styczniu 1905 roku wyjechali do Londynu i wynajęli mieszkanie przy Bruton Street. Aż do porodu, który odbył się 1 lutego Daisy brała czynny udział w życiu towarzyskim. Chodziła m.in. do teatru i złożyła wizytę w ambasadzie niemieckiej w Londynie. Syn dostał na imiona Aleksander Frederick George Conrad Ernest Maximilian, ale nazywany był Lexelem. Jego chrzest odbył się w Chapel Royal w pałacu św. Jakuba w Londynie.

Księżna Daisy z mężem Janem Henrykiem XV von Hochbergiem odbywali wiele atrakcyjnych podróży po świecie. Bywali w Egipcie, Indiach, nad Morzem Czerwonym. Ich wyprawy do europejskich stolic, na królewskie i cesarskie dwory należały do regularnych rozrywek, ale także obowiązków. Daisy była zapaloną globtroterką i bardzo cierpiała, kiedy brak funduszy i zły stan zdrowia uniemożliwiły jej dalsze wojaże.

Podróż do Egiptu

Jedną z pierwszych podróży zagranicznych Daisy von Pless odbyła już jako mężatka, kiedy to spędziła miesiąc miodowy w Paryżu. W stolicy Francji wszystko było wówczas nowe i eleganckie, wieża Eiffla stała już od dwóch lat, a Toulouse-Lautrec malował tancerki z Moulin Rouge. Młodziutka księżna pszczyńska pierwszy sukces towarzyski odniosła w paryskiej ambasadzie Cesarstwa Niemieckiego.

W późniejszych latach małżeństwa wyjazdy do Paryża i Londynu stały się dla Plessów normą (mąż Daisy umarł w stolicy Francji 31 stycznia 1938 roku). We własnej stolicy, czyli Berlinie, bywali kilka razy w miesiącu, co ułatwiało doskonałe wówczas połączenie kolejowe z Wrocławiem, a także luksusowa prywatna salonka.

Pałac Hochbergów w Berlinie

Stolica Cesarstwa Niemeickiego była bardzo częstym celem wypraw Daisy, jej męża Jana Henryka XV oraz pozostałych członków rodziny Hochbergów. Z racji pełnionych funkcji na dworze cesarskim Hans Heinrich XI (teść Daisy) często bywał w Berlinie, zmuszony był wynajmować apartamenty, które pochłaniały spore sumy. Zdecydował się zatem na wybudowanie pałacu. Wybrano bardzo reprezentacyjne miejsce, bowiem przy Wilhelmstrasse nr 64. Budowę rozpoczęto w 1872 r. według projektów Hipolita Alexandra Destailleura, tego samego francuskiego architekta, który projektował przebudowę rezydencji w Pszczynie. Po 1919 roku berliński pałac Hochbergów stał się siedzibą prezydenta Rzeszy.

„W owych  czasach nie było przyjęte, aby dama pokazywała się na ulicy w innym kolorze niż czarny. Nigdy nie pozwolono też, abym w domu mojego teścia w Berlinie pozostała sama na sam z mężczyzną. Tak naprawdę nie można nawet było rozmawiać sam na sam z mężczyzną. W Berlinie nie wolno mi było nawet  jeździć otwartym powozem. Ponieważ dom był nadmiernie ogrzewany, tęskniłam za świeżym powietrzem.” - pisała w swoich Pamiętnikach.

 

„Mój teść prezentował się  w Berlinie wyjątkowo dobrze – w jedwabnym kapeluszu i czarnym płaszczu, bardzo wysoki o pięknej figurze. Codziennie rano zwykł był spacerować ze mną po Wilhelmstrasse, berlińskim Whitehallu, gdzie każdy mógł nas widzieć.”  Księstwo von Pless bywali regularnymi gośćmi w berlińskim Pałacu Cesarskim.

„Berlińskie społeczeństwo było i nadal jest bardzo nudne. Czasami nawet wydawało mi się, że nie wytrzymam kolejnej minuty. Niemcy posiedli sztukę kojarzenia gości. Wszystko odbywało się wedle klasy społecznej i pierwszeństwa, a niewątpliwym rezultatem tego była niszczycielska nuda. Nikt nie chce siedzieć stale obok tym samych osób.

Niełatwo jest opisać, w jaki sposób usadawiano nas na dworze. Po prawej stronie tronu Cesarza i Cesarzowej był krąg dyplomatyczny, po lewej kolejno zarezerwowane miejsca dla księżniczek, księżnych, dalej hrabin i baronowych.

Jedynymi tańcami dozwolonymi na dworskich balach były gawot i menuet i jedynie tym, którzy ćwiczyli je razem wcześniej, wolno było w tych imprezach uczestniczyć. Uważałam za śmieszne tańczyć je z mężczyzną w nowoczesnym, niemieckim mundurze…

Na dworskich balach nie nosiło się długich trenów, lecz zwykłe suknie balowe, a kolacja była podawana na małych stolikach o 10:30. W czasie pewnej uroczystości siedziałam pomiędzy znakomitymi dżentelmenami. Jeden z nich zapytał mnie, dlaczego mieszkamy w hotelu, a nie w naszym własnym, dużym, brzydkim pałacu przy Wilhelmstrasse. Powiedziałam, że mąż wolał hotel, gdyż w naszym domu nie ma łazienek. „Mein Got”, powiedział jeden ze starszych dżentelmenów, „czy on absolutnie musi się kąpać codziennie?”

W podróż do brytyjskich wówczas Indii wybrali się tylko we dwoje, co miało ich zbliżyć po kryzysie związanym z utratą pierwszego dziecka. Przez Morze Czerwone i Ocean Indyjski w styczniu dopłynęli do Madrasu. Przez Haiderabad i Bombaj dojechali do Kalkuty. Edward, książę Walii polecił swoim urzędnikom troskliwie zająć się księstwem Pless, więc wszędzie przyjmowano ich gościnnie i z wielką pompą. Po drodze podziwiali sztukę indyjską i polowali na tygrysy. Młoda księżna powaliła celnym strzałem jednego z nich. W Kalkucie powitał ich Wicekról, lord Elgin, a z wieloma hinduskimi arystokratami szczerze się zaprzyjaźnili, co w przyszłości miało skutkować wieloma egzotycznymi wizytami w Książu i Pszczynie.

Indie - 1892 r.

Bliższe okolice były dla nich zapewne także interesujące, o czym świadczyć może epizod z zimy 1906 roku. W Karkonoszach do popularnych rozrywek należały wtedy zjazdy saniami rogatymi i z atrakcji tej korzystali przybywający tutaj turyści różnych stanów, także arystokracja. W lutym 1906 roku Jan Henryk XV z małżonką Daisy przyjechali salonką do Cieplic, a stąd w trzy zaprzęgi udali się do Jagniątkowa. Saniami rogatymi zjechali ze schroniska Peterbaude (Petrovka) w dół i wieczorem zajęli kwaterę w pochodzącym z 1817 roku hotelu „de Prusse” przy obecnym placu Piastowskim 20. Dwa dni później powtórzyli zjazd saniami tą samą trasą, do hotelu wrócili o godzinie 18.00, zjedli kolację i trzy godziny później udali się w podróż powrotną do Książa.

 

W 1913 r., kiedy między Daisy a mężem coraz częściej pojawiały się konflikty, księżna udała się w podróż do Ameryki Południowej z bratem George’em, który także miał małżeńskie problemy. Odwiedzili Brazylię i Argentynę, gdzie pływali po Paranie, odwiedzali plantacje kawy i hodowle bydła, wędrowali po tropikalnym lesie, byli w operze, grali w ruletkę. Niestety, podróż ta nie poprawiła ich sytuacji małżeńskiej. George rozwiódł się z Jenny Churchill i ponownie się ożenił, natomiast Daisy nie chciała rozwodu.

Podróż do Ameryki Południowej w 1913 roku

Warto wspomnieć, że podróże po Europie odbywała Daisy i jej rodzina na ogół prywatnym wagonem-salonką z apartamentem księżnej oraz przedziałami dla służby i dam dworu. Używano jej także do podróży z Książa (ze stacji kolejowej w Świebodzicach) do Pszczyny. Zdarzało się, że kiedy zatrzymywała się na dłużej w jakimś hotelu, z Książa przywożono tam jej ulubione fotele i sofy, aby mogła się czuć swobodnie i swojsko.

 

Na razie jednak mamy początek związku. Z małżeństwa z Daisy narodziło się czworo dzieci: nieznana dziś z imienia  córka (zmarła zaraz po urodzeniu), oraz synowie Jan Henryk XVII, Aleksander i Bolko. Jaka była przyczyna zgonu dziecka?

Ani w listach Hansa Heinricha, ani we wspomnieniach Daisy nie znalazłam wyjaśnienia - pisze Barbara Borkowy, autorka wielu publikacji o Daisy.

Maria Małgorzata Potocka (Z moich wspomnień, Londyn 1983) zarzuciła Daisy lekkomyślność w postępowaniu z małym dzieckiem: „Mówiono o niej (Daisy), że gdy urodziło się jej pierwsze dziecko, wkrótce zmarło, gdyż bawiła się nim jak piłką podrzucając do góry”. Wydaje się to wielce nieprawdopodobne, niemożliwe by Daisy była do tego stopnia nieodpowiedzialna. W liście z późniejszego okresu Daisy zrzucała winę za śmierć córki na męża. Wypominała mu, że to on był nieodpowiedzialny wożąc ją po wertepach w szaleńczych przejażdżkach, co miało spowodować przedwczesny poród i śmierć niemowlęcia.

Dzięki Przyjaciółce z Anglii udało mi się dotrzeć do aktów urodzenia i zgonu córeczki Hochbergów i rozwiązać tajemnicę jej śmierci.

 

„Dziecko płci żeńskiej o nazwisku Hochberg zmarło po 14 dniach, 11 marca 1893 roku, w tym samym domu, w którym się urodziło, z powodu konwulsji kolkowych [colic convulsions], co zaświadczył dr Arthur Eddowes. Świadectwo zgonu wystawione zostało 13 marca 1893 r. i podpisane przez dziadka Williama Cornwallis-Westa, który był przy śmierci dziecka, i Katarzynę Darker, urzędniczkę stanu cywilnego“. (źródło: Barbara Borkowy).

Daisy po rozwiązaniu nie czuła się dobrze, już wówczas miała kłopoty z nogami, dokuczało jej kolano i chodziła o lasce. Z 20 marca pochodzi list, w którym Hans dziękuje ojcu za telegram z wyrazami współczucia i informuje: „Daisy czuje się coraz lepiej, dziś już chodziła po ogrodzie. W przyszłym tygodniu pojedziemy na tydzień do Newlands, a potem do Szwajcarii.”

A co z córką? -  „Sekretarz prywatny Rittera i jeden Anglik zabrali ciało i przewieźli do Książa” – napisał Hans do ojca. – „We wtorek odbędzie się pogrzeb w krypcie”. Rodzice nie wzięli udziału w ceremonii, do Książa planowali powrócić w maju.

Zniszczony sarkofag ze zwlokami córki Daisy

Miejsce wiecznego spoczynku Hochbergów splądrowano po zakończeniu II Wojny Światowej, włamano się do sarkofagów i rozrzucono ich zawartość. Wśród szczątków był szkielet małego dziecka.

W mundurze huzarów

Od 1902 roku Jan Henryk XV jako przedstawiciel warstwy junkrów zasiadał w Pruskiej Izbie Panów. Na szczeblu prowincji Jan Henryk XV piastował funkcję wiceprezydenta prowincji śląskiej (1897–1918), uczestniczył również w pracach śląskiego sejmu prowincjalnego. Po śmierci ojca w 1907 r. przejął wyższy tytuł książęcy i jeden z największych majątków w Niemczech – dobra pszczyńskie (ok. 40 tys. ha, 6 kopalni węgla kamiennego, browar w Tychach i inne) i wałbrzyskie (ok. 10 tys. ha, 3 kopalnie węgla kamiennego i inne). Wybudował Grand Hotel będący jednocześnie Domem Zdrojowym w Szczawnie Zdroju (niem. Bad Salzbrunn, który pogrążał jego finanse. Majątek ten systematycznie zadłużał wskutek rozrzutnego trybu życia rodziny i ogromnych inwestycji architektoniczno-budowlanych (m.in. przebudowa Zamku Książ). W czasie I Wojny Światowej awansowany do stopnia pułkownika, pełnił rolę oficera ordynacyjnego Cesarza Wilhelma II. W latach 1915–1917 użyczył na 21 miesięcy do dyspozycji Niemieckiej Kwatery Głównej swój zamek w Pszczynie.

 

Szczawno Zdrój

 

Wraz z nabyciem Książa w 1509 r. Szczawno Zdrój stało się także własnością rodziny von Hochberg. Własności lecznicze tutejszych wód mineralnych znane były od niepamiętnych czasów. Już w końcu XVI w. nadworny lekarz Hochbergów, Kasper Schwenckfeld z Jeleniej Góry, dokonał analizy i oceny śląskich wód mineralnych, w tym szczawieńskich. Jednakże dopiero z początkiem XIX w. rozpoczął się rozwój miejscowości jako uzdrowiska, by swój szczyt osiągnąć właśnie na przełomie wieków XIX i XX. Na ten okres przypada największa rozbudowa i modernizacja Szczawna Zdroju. Jego właściciele książęta von Pless, nie szczędzili wysiłków, by uzdrowisko stało się bardziej atrakcyjne i przyciągało jak największą liczbę kuracjuszy.

Uzdrowisko Salzbrunn. Prywatne uzdrowisko Hochbergów, Szczawno-Zdrój w XIX wieku przyciągało eleganckie towarzystwo z całej Europy

Hala spacerowa

Pierwotna, klasycyzująca hala spacerowa w Szczawnie zbudowana została na wzór kolonady uzdrowiskowej w Wiesbaden i nazwana halą Elizy na cześć koronowanej księżnej pruskiej Elżbiety, żony Fryderyka Wilhelma IV, która przebywała w zdroju na kuracji w 1831 (spotyka się też rok 1834) roku wraz z mężem. Obecna hala o długości 77 metrów, 15 m szerokości i 10 metrów długości została postawiona w miejscu pierwszej kolonady, która spłonęła 14 marca 1893 roku.

 

Jeszcze przed powstaniem listopadowym po utworzeniu na Kongresie Wiedeńskim w 1815 roku marionetkowego Królestwa Polskiego, którego Królem był Car rosyjski, ówczesny Salzbrunn  (dzisiejsze Szczawno-Zdrój) stał się Mekką dla potrzebujących kuracji zniewolonych Polaków. Wojażowano do jego wód całymi rodzinami. Przebywała tu m. in.  generałowa Dąbrowska z Winnogóry, żona znanego z naszego hymnu narodowego  Henryka Dąbrowkiego, słynnego twórcy Legionów Polskich we Włoszech. Towarzyszyła jej hrabina Mielżyńska z Miłosławca, a także pułkownikowa Ponińska z pobliskiej Wrześni. Wymienione trzy panie zajmowały pokoje „Pod Złotym Lwem” i „Złotym Słońcem”, a bawił je gawędami na spacerach znajomy proboszcz z Żerkowa, Bentkowski – bo jak widać całe towarzystwo to geograficzni sąsiedzi nieomal z jednej wielkopolskiej gminy.

Luiza Radziwiłł - matka Elizy

Kolejny gość z obszaru Wielkopolski to księżna Luiza Radziwiłł, żona jednego z najwybitniejszych ówczesnych polskich możnowładców i polityków, Antoniego Radziwiłła, namiestnika Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Ta dostojna dama przybyła tu na kurację w 1820 roku wraz z synem Ferdynandem i dwiema córkami, Elizą  i Wandą, ale zamieszkała w  gościnnie otwartym dla osób tak wysokiego urodzenia zamku Książ. Zarówno zamek Fürstenstein jak i uzdrowisko Salzbrunn były własnością rodziny von Hochbergów, zaprzyjaźnionej i skoligaconej z najzacniejszymi rodami ówczesnych Prus i ziem ościennych. Należeli do nich Radziwiłłowie, zwłaszcza że żona namiestnika Antoniego, Luiza pochodziła z królewskiego rodu Hohenzollernów. Księżna aktywnie uczestniczyła w zaproponowanym podupadającemu na zdrowiu synowi programie leczenia, a także w życiu kulturalnym uzdrowiska. Dla Szczawna zasłużyła się słynnym listem dziękczynnym  do doktora Zemplina, twórcy miejscowego lecznictwa, sławiąc piękno kurortu, znakomitą opiekę medyczną i pozytywne efekty leczenia pacjentów. List ten starannie wydany w dużym nakładzie był rozpowszechniany wśród kuracjuszy przez parę kolejnych lat i stanowił bezcenną reklamę uzdrowiska.

Szczawno Zdrój

To bardzo ważne dla Szczawna-Zdroju  wydarzenie, więc warto było o nim przypomnieć, ale nie księżna Luiza jest bohaterem literackim tej opowieści. Jest nią jej córka, Eliza Fryderyka Luiza Marta Radziwiłłówna (ur. 28 października 1803- zm. 27 września 1834), starsza córka Antoniego Henryka Radziwiłła i wspomnianej wyżej księżniczki pruskiej Ludwiki "Luizy" Hohenzollern. To właśnie  ona, „Czarująca Eliza”, „Anioł z Ciszycy”, jak ją komplementowała berlińska prasa, stała się podmiotem niezwykle pięknego i wzruszającego romansu.

Eliza Fryderyka Luiza Marta Radziwiłłówna

Eliza okazała się dziewczyną niepospolicie piękną, o urodzie skandynawskiej i litewskim temperamencie. Po przybyciu na zamek Książ liczyła sobie 17 lat, była więc w kwiecie wieku. Trudno więc się dziwić, że zwróciła na siebie uwagę goszczącego w zamku młodego Wilhelma  Hohenzollerna, drugiego syna Króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III.

Wilhelm  Hohenzollern

Nie potrzeba było wiele czasu by zawarta już wcześniej znajomość dwojga młodych i spowinowaconych przekształciła się tu właśnie na zamku Książ w gorące uczucie. Cudownie położony zamek, bujna przyroda wokół, słoneczne dni wśród fontann tarasowych i różnobarwnych klombów sprawiły, że zaloty późniejszego Cesarza niemieckiego Wilhelma I stały się całkiem na serio.

Zamek Książ ok. 1820 r.

Dla obojgu była to pierwsza miłość, tym mocniejsza, że obopólna. Wspólne spacery ścieżkami wokół zamku i w alejach parkowych uzdrowiska umocniły wzajemną więź i gotowość zawarcia związku małżeńskiego. Dla potwierdzenia tej decyzji odbyły się zgodnie z dworskim konwenansem uroczyste zaręczyny i młodzi kochankowie snuli plany małżeńskie. Sytuacja nie była jednak taka prosta, a w miarę upływu czasu stawała się coraz bardziej skomplikowana. Co stało na przeszkodzie, co powodowało, ze kochająca się para nie mogła się doczekać spełnienia swych zamierzeń?

Niestety, nie po raz pierwszy spotykamy się z sytuacją potwierdzającą tezę, że życie na dworach monarszych nie jest wcale usłane różami. Potencjalny związek następcy tronu z rodu Hohenzollernów, z księżniczką, ale nieczystej krwi niemieckiej, boć przecież ojcem jej był Radziwiłł z pochodzenia litewskiego, jak się okazało mógł spowodować utratę przez Wilhelma praw do tronu. Radziwiłłowie wynajęli prawnika K.F. Eichhorna, którego zadaniem było opracowanie historii rodu, świadczącej o jego równości z suwerennymi książętami Rzeszy. Wysunięto nawet projekt adopcji Elizy przez Cara rosyjskiego Aleksandra I. Pomysł ten jednak wywołał wahanie Cara, poza tym adopcja nie rozwiązałaby problemu, gdyż o równości rodowej decydowała krew, a nie nazwisko.

Książę Antoni Radziwiłł - ojciec Elizy

Wobec sprzeciwu części rodziny i pruskich polityków Wilhelm porzucił swe zamiary i po sześciu latach wahań zdecydował się poślubić wskazaną mu przez rodzinę Augustę, księżniczkę von Sachsen-Weimar. Wprawdzie  nie zapomniał o swej młodzieńczej namiętności i na swoim biurku postawił jej wizerunek, ale nie zapobiegło to załamaniu psychicznemu wiernej mu do końca życia Elizy.

 

Eliza nie wyszła nigdy za mąż. Zmarła  po ostatecznym rozstaniu z Wilhelmem, w wieku 31 lat na gruźlicę. Pochowana została w dworku rodzinnym Antoninie. Ten piękny pałacyk w gminie Przygodzice,  w dorzeczu Baryczy, dawnej posiadłości bojarskiego rodu Radziwiłłów, niedaleko Ostrowa Wielkopolskiego zyskał sobie opinię centrum życia kulturalnego ówczesnej Wielkopolski. Tu w Przygodzicach rezydowała rodzina Antoniego i Luizy Radziwiłłów w czasie pełnienia przez niego funkcji namiestnika Wielkiego Księstwa Poznańskiego, utworzonego w 1815 roku mocą postanowień Kongresu Wiedeńskiego. (źródło: Stanisław Michalik).

 

Radziwiłłowie parokrotnie leczyli się w Szczawnie, mianem Luizy i Elizy ochrzczono obiekty zdrojowe. Księżniczkę Elizę dała się poznać z jeszcze innej strony; obok urody wzbudzała podziw pięknym głosem i talentem malarskim, odziedziczonym po ojcu. Znane były jej sympatie do dekabrystów i powstańców listopadowych To właśnie ona jest autorką znakomitych portretów rysunkowych Fryderyka Chopina, który bywał gościem i dawał koncerty w Antoninie, wielkopolskiej rezydencji Radziwiłłów. Wyrazem wdzięczności Chopina za gościnność, a być może także hołdu dla urody i inteligencji młodszej z córek gospodarzy  -  Wandy, przyszłej małżonki księcia Adama Czartoryskiego,  był skomponowany na miejscu Polonez na wiolonczelę i fortepian oraz Trio g-moll z dedykacją dla rodziny Antoniego i Luizy Radziwiłłów. Namiestnikowski tryb życia księcia Antoniego, zmuszał Radziwiłłów do ciągłych podróży i zmian miejsca zamieszkania. Głównymi ich kwaterami były berliński pałac przy Wilhelmstrasse 77 i nie mniejszy w Poznaniu przy placu Kolegiackim.

 

Budynek "Dwór Luizy" należał do Hochbergów do 1931 roku. Został zburzony na początku lat 30-tych po sprzedaży uzdrowiska przez rodzinę książęcą

Wędrówki te były podzielone na etapy według pór roku. Czas zimowo-wiosenny najczęściej spędzali w Poznaniu. Natomiast na letnio-jesienny wypoczynek udawali się w Sudety. Tam, w Lądku Zdroju, w miejscowym "Hotelu de Pologne", będącym własnością Radziwiłłów, ich córka Eliza założyła bibliotekę z polskim księgozbiorem, mając na uwadze rodaków przybywających do lądeckich wód.  Stąd równie chętnie przemieszczali się do Ciszycy (Ruhberg) koło Kowar - letniej rezydencji, którą nabyli na własność w 1824 roku.

 

Śmierć synów, synowej i wnuczki oraz sercowy dramat córki Elizy sprawiły, że czarne chmury spowiły radosne dotąd oblicze książęcej rodziny. Dołączyły do tego coraz chłodniejsze stosunki z Berlinem, co książę odczuwał niezwykle dotkliwie. Zwłaszcza po upadku planów małżeńskich Elizy Radziwiłłówny i Wilhelma Hohenzollerna.

W pierwszej połowie XX wieku, Szczawno Zdrój uchodziło za czołowe uzdrowisko na Śląsku. W 1901 roku wybudowano nowe łazienki „Luisenbad” i wykonano nowe ujęcia wód, co pozwoliło na produkcję ponad 1 miliona butelek rocznie. W maju i czerwcu 1907 roku na kuracji w Szczawnie przebywał bardzo wówczas popularny pisarz powieści podróżniczych i awanturniczych Karol May, autor słynnego „Winnetou”. Mieszkał w pensjonacie „Belvedere”. Podczas pobytu opublikował w miejscowej gazecie artykuł na temat teatru i wiersz o Szczawnie. Miejscowość odwiedził jeszcze raz w 1911 roku.

Grand Hotel powstał ponad sto lat temu. O jego wystrój zadbała sama Daisy - księżna Maria Teresa von Pless, żona Jana Henryka XV Hochberga, do którego należał obiekt. Małżonkowie mieli zwyczaj przyjeżdżać tu w każdą niedzielę na obiad. Bywał tu Cesarz Wilhelm II, Winston Churchill i plejada arystokratycznych gości z całego kontynentu.

„Widziałam plan nowego hotelu w Szczawnie, który będzie pod dachem za dwa tygodnie.  Zamierzam wszystko zaprojektować sama, w tym len, srebro i porcelanę” – pisała w swoim pamiętniku w listopadzie 1909 roku księżna Maria Teresa Oliwia Hochberg von Pless  znana wszystkim jako księżna Daisy.

„... Projekt pokoju muzycznego w stylu Ludwika XV, wielkiej dębowej jadalni i korytarza z jedną ubikacją i łazienką na końcu uważam za absurdalny. Kazałam dodać dwie łazienki i ubikacje – w środku i po drugiej stronie korytarza. Dyrektor generalny Keindorff i architekt von Pohl kłócili się, że to niepotrzebne dodatkowe koszty, jako, że ludzie nie będą ich używali. Ale odpowiedziałam, że ludzie, których spodziewają się przyciągnąć tym przepychem, będą ich używali.”

„… Natomiast łatwo przystali na moją propozycję, aby dywany zamówić w naszym domu towarowym w Wałbrzychu. Keindorff powiedział, że możemy je dostać o 20 proc. taniej. Oburzyłam się, jeśli tak zrobimy całe miasto będzie przeciwko nam. Vater (książę pszczyński, teść Daisy) wybudował sklep, aby służył naszym górnikom i pracownikom, którzy mogli tu kupować po kosztach zakupu. Ta kwestia była już poruszana w prasie: pisano, że książę pszczyński wykupuje towary. To było nieprawdą. Hans napisał do Cesarza wyjaśnienie, że nie on wybudował sklep, ale Vater. Korzystali z niego tylko górnicy i robotnicy, my na tym nie zarabialiśmy… Gdybyśmy poszli za radą dyrektora i architekta, sprzeniewierzylibyśmy się zamysłowi Vatera”.

Wrażliwość i zamiłowanie do sztuk pięknych księżnej sprawiło, że zajęła się zaprojektowaniem wnętrz Grand Hotelu w Szczawnie-Zdroju, oddanym do użytku w czerwcu 1910 r. Daisy osobiście wybierała srebro i porcelanę do hotelowej restauracji i kawiarni, a także pościel.

Bar w stylu empire, sala bilardowa, elegancka czytelnia, restauracje i winiarnia z szafą do chłodzenia win, klimatyzacja, kilka wind, centralne ogrzewanie i centralny odkurzacz - Grand Hotel w Szczawnie-Zdroju był jednym z najnowocześniejszych i najbardziej reprezentacyjnych hoteli w Europie.

Jeden z saloników

Sypialnia

Pokój do inhalacji

Maż pozwolił Daisy zająć się wszystkim, łącznie z zaprojektowaniem wnętrz, wyborem pościeli, sreber i porcelany. Efekt, jaki osiągnęła, zachwycał gości. Książę Pless był dumny i z hotelu i z żony. Kiedy Grand był gotowy, Hochbergowie często wybierali się tam w niedzielę na obiad. Potem spacerowali po parku zdrojowym lub siadali na promenadzie, aby posłuchać orkiestry. „Musieliśmy wracać do domu. Tłumy ludzi wszędzie za nami chodzili” – żaliła się księżna.

Sława szczawieńskiego Grand Hotelu sięgała poza granice kontynentu. Gmach robił imponujące wrażenie, nie tylko na gościach, ale osobach profesjonalnie zajmujących się architekturą.

Największą szczawieńską inwestycją stałą się budowa w 1910 roku hotelu „Schlesische Hof” (dzisiejsze Sanatorium nr 1) o 130 luksusowych pokojach, wyposażonego we wszystkie ówczesne zdobycze cywilizacyjne. Obiekt powstał z okazji wielkich manewrów wojskowych w 1913 roku, podczas których hrabia Rzeszy, Hans Heinrich XV von Hochberg, książę von Pless zakwaterował w nim najznamienitszych uczestników i gości z Cesarzem Wilhelmem II, Królem Grecji Konstantynem I i lordem Winstonem Churchillem na czele. Mniej więcej w tym samym czasie odkryto nowe źródła mineralne, m.in. „Krone” i „Martha”, dla których zbudowano nową pijalnię w postaci drewnianego pawilonu na promenadzie.

W 1931 roku uzdrowisko odkupiło od Hochbergów towarzystwo budowlane z Berlina, a od niego z kolei przejął je 3 lata później rząd niemiecki i Szczawno uzyskało statut uzdrowiska państwowego, co znacznie podniosło jego rangę. Powstały kolejne nowoczesne łazienki i zakład przyrodoleczniczy. W latach 30-tych ulicy, przy której stał Grand Hotel nadano imię Georga Hauptmanna. W okresie międzywojennym Szczawno Zdrój miało 7 hoteli o ponad 300 miejscach noclegowych, kilkadziesiąt pensjonatów, liczne restauracje i kawiarnie, kąpielisko, pole golfowe, tor saneczkowy, lodowisko, a nawet skocznię narciarską. Działało 7 źródeł mineralnych, łazienki, zakład przyrodoleczniczy do inhalacji, pijalnia i teatr zdrojowy. W końcowym okresie II Wojny Światowej, od 1944 roku w uzdrowisku istniał niewielki obóz pracy, filia obozu koncentracyjnego Gross-Rosen. Los więźniów jest nieznany. 8 maja 1945 roku uzdrowisko zostało zajęte bez walki przez oddział 21 Armii Radzieckiej.

Pocztówka wysłana z Bad Salzbrunn w 1906 roku

Szczawieńskie korty tenisowe powstały na początku XX wieku w nawiązaniu do brytyjskich korzeni ówczesnej pani na Zamku Książ, Marii Teresy Oliwii Hochberg von Pless, de domo Cornwallis-West. Rodzina Hochbergów Pszczyńskich była właścicielami szczawieńskiego uzdrowiska, stąd dla uprzyjemnienia pobytu gościom księżnej (i oczywiście co bardziej majętnym kuracjuszom) przygotowano 5 kortów trawiastych, pełnowymiarowych oraz nieopodal 3 korty treningowe wraz z boiskiem do krykieta.

Trawiaste korty tenisowe w Szczawnie Zdroju na przełomie pierwszego dziesięciolecia XX w. W oddali widoczne reprezentacyjne wille przy ul. Kolejowej, od lewej: Villa Graf Moltke, Quisiana, Ritterhof, Villa Carmen, Haus Kraner. Zdjęcie z folderu reklamowego Szczawna z 1913 roku.

 

Od 1904 r. (12 – 15.04.1904 r.) z inspiracji księżnej Daisy zaczęto w Szczawnie-Zdroju organizować turnieje tenisowe. Początek dał I. Powszechny Turniej Tenisa Ziemnego (I. Allgemeine Lawn-Tennis-Turnier). Do tego celu unowocześniono i rozbudowano dotychczasowe korty. Dla widzów zbudowano trybuny i przygotowano bufet z zimnymi napojami. Honorowy protektorat nad pierwszym turniejem objął Hans Heinrich XV ks. von Pless, a nagrody ufundowali: dyrekcja uzdrowiska, Związek Tenisa Ziemnego i sam książę. Zawody odbyły się 12-15 czerwca, a najlepsi okazali się wrocławianie. Na następny turniej przybyli już zawodnicy z dalszych stron: z Berlina, Królewca, Poznania. Ustalono, że księżna Daisy wręczała nagrody mężczyznom, a książę kobietom. W 1912 r. główną nagrodą księżnej była złota bransoleta z zegarkiem, a księcia łańcuszek z brylantowym medalionem. Jednak najpopularniejsze trofea to srebrne puchary i przybory do pisania, które zwycięzcy otrzymywali w ostatnim dniu zawodów na kortach, albo w domu zdrojowym. Z czasem turnieje stawały się coraz popularniejsze i w 1907 r. przekształcono je w zawody międzynarodowe, a protektorat nad nimi objęła księżna Daisy. Nagrody jednak w dalszym ciągu fundował także jej małżonek. Na większości zawodów księżna była obecna, obserwując przynajmniej gry finałowe. Często przyjeżdżała na nie w towarzystwie przyjaciół, goszczących aktualnie w Książu.

.

Szczawieńskie korty trawiaste przed wybuchem I Wojny Światowej

 

Jan Henryk XV dał się poznać jako drugi największy budowniczy w historii rodu. Jego dziełem jest ostatnia rozbudowa zamku Książ. W latach 1908 – 1923 powstały dwa potężne neorenesansowe skrzydła – północne i zachodnie. To drugie ozdobiono dwiema cylindrycznymi wieżami. Główna wieża zamku otrzymała nowy kopulasty hełm z latarnią, osiągając wysokość 47 metrów. Poszerzone zostały tarasy zamkowe, które otrzymały też nowy wystrój, czego efekty oglądać możemy do dziś. W tym czasie powstała również palmiarnia w Lubiechowie – ogród zimowy właścicieli, która od lat stanowi atrakcję turystyczną. Książę nie poprzestał na budowaniu nowych obiektów i powiększaniu zamku. Przebudowane zostały także stare, zabytkowe części zamku. Na podstawie zachowanej korespondencji między wykonawcami a księżną Daisy sporo możemy się dowiedzieć o rozmiarach i kosztach tych prac, szczególnie w jej apartamentach. Po dziś dzień zachowały się szkice imponującego łoża, z filarami, aniołami i girlandami. W pokoju kąpielowym Daisy na ścianach miały się znaleźć malowidła. Zachował się także rachunek w wysokości 30 305 marek rzeszy za dwie mahoniowe, politurowane toaletki z lakierowanymi na biało łączeniami.

Można powiedzieć, że zamek Książ osiągnął apogeum wielkości i bogactwa, a właściciele, prestiżu wśród najwyższej arystokracji. Jak pokazała historia, był to jednocześnie początek upadku Hochbergów.

 

Hans Hainrich Hochberg XV. Portret A. Galli

Książę po I Wojnie miał jako pierwszy wysunąć ideę niepodległości Górnego Śląska, w związku z czym wspierał finansowo i na drodze dyplomatycznej górnośląski ruch niepodległościowy (zwany w polskiej historiografii separatystycznym) i występował przeciw polskiemu ruchowi narodowemu. Na drodze dyplomatycznej próbował przeforsować również niepodległość całego Śląska, aby w postulowanej Republice Śląskiej znalazły się zarówno Pszczyna, jak i Książ. W 1922 roku przyjął obywatelstwo polskie. Chcąc zaskarbić sobie przychylność polskich władz, powoływał się na swoje piastowskie korzenie oraz gościł na swym pszczyńskim zamku przedstawicieli polskiego establishmentu politycznego. W tym samym roku rozwiódł się z księżną Daisy, w 1925 r. zawarł związek małżeński z Klotyldą de Silva y Gonzales de Candamo. W połowie lat 20-tych ponownie wspierał finansowo górnośląskich separatystów skupionych w Związku Obrony Górnoślązaków i Związku Rodowitych Górnoślązaków. Był również jednym z liderów mniejszości niemieckiej w Województwie Śląskim. Wskutek światowego kryzysu gospodarczego, jego dolnośląski majątek popadł w długi. W 1936 r. wobec nacisków wierzycieli Jan Henryk XV opuścił Książ i przybył do Pszczyny, gdzie jego syn Jan Henryk XVII toczył spory podatkowe z polskimi władzami. Ostatecznie sam Jan Henryk XV doprowadził do ugody z wojewodą śląskim Michałem Grażyńskim i państwem polskim, podpisując w 1937 r. układ o zrzeczeniu się przywileju górniczego na ziemi pszczyńskiej oraz układ podatkowy. Na mocy tego ostatniego państwo polskie przejęło 56% jego dóbr. Jan Henryk XV zmarł na udar serca 31 stycznia 1938 roku w paryskim hotelu „Ritz”. Pochowany został w Parku Zamkowym w Pszczynie. (źródło: Zamek Książ).

 

Polowania i goszczenie znamienitych gości odbywały się głównie w Promnicach, gdzie "stary książę" pobudował prześliczny zameczek myśliwski.

Zameczek myśliwski w Promnicach. Litografia z 1867. (fot. fotopolska.eu)

Pierwszy pałac został wzniesiony na tym terenie w latach 1760-1766 przez Promnitzów – ówczesnych właścicieli Księstwa Pszczyńskiego. Inicjatorem budowy był Jan Adam Promnitz. Projektował go nadworny architekt tej rodziny – Jan Jahne z Żar koło Żagania. Na miejscu chylącego się już ku upadkowi dworku Promnitzów książę pszczyński Hans Heinrich XI Hochberg kazał wybudować nową rezydencję – pałac myśliwski. W 1861 r. powstała budowla w stylu neogotyku angielskiego z widocznymi wpływami niemieckimi według projektu Oliviera Pavelta – nadwornego architekta Hochbergów.

Jan Henryk XI von Hochberg na tle pałacyku myśliwskiego w Promnicach 1865 r.

24 września 1867 roku obiekt spłonął w niewyjaśnionych okolicznościach, ale dzięki ubezpieczeniu w Towarzystwie Ubezpieczeń Ogniowych, już w 1868 r., za sumę 3600 marek w złocie, pałacyk został odbudowany i w tej niezmiennej formie pozostał do dziś. Pracami budowlanymi zajął się wówczas J. Böehme z Pszczyny, stolarkę wykonał mistrz Fryderyk Rehorst, a prace kamieniarskie rzeźbiarz i modelarz Plischke. Wszystko odbyło pod okiem wspomnianego już Oliviera Pavelta, który wykonał nowe projekty nawiązujące do pierwotnego kształtu budowli. Nowy pałac posiadał dodatkowe wykusze w pomieszczeniach parteru oraz dodatkowe wieże. Wewnątrz wybudowano duże reprezentacyjne, kręte schody, a niektóre partie ścian pokryto tapetą. Do ważniejszych zmian należało także wprowadzenie ogrzewania parowego. Drewniane stropy, schody, drzwi i podłogi zachowały się do dziś w niemal nienaruszonym stanie.

                      Zameczek myśliwski Promnice (Promnitz)

Najbardziej zyskownym przedsiębiorstwem majątku był Browar Książęcy w Tychach, który dostarczał nawet 15 proc. dochodów Hochbergów. Sam książę nazywał go perłą wśród swoich dóbr. Ale magnat wiedział, że wyprodukowanie piwa to jeszcze nie pełen sukces. Ponieważ polował z kim trzeba i miał koneksje w wielu krajach, "Tyskie" pito na dworze cesarskim. Zostało zaserwowane również podczas uroczystego otwarcia wieży Eiffla w Paryżu jako piwo sponsorskie.

f.

Browar w Tychach

Fotografia z 1897 r.

Browar powstał na początku XVII wieku na terenie obszaru dworskiego należącego do pszczyńskiego rodu Promniców. Po raz pierwszy wymieniony został w 1613 roku. Funkcjonował on razem z gorzelnią. Produkowano wówczas trzy rodzaje piwa: wysyłkowe, drożdżowe i stołowe. Raczej nie przypominały one ani w smaku ani w wyglądzie dzisiaj znanych nam trunków. Kolejny przekaz o browarze pochodzi z urbarza państwa pszczyńskiego z 1629 roku, który obok browaru wymienia również słodownię: "Ten folwark posiada znaczne prawo piwowarskie, można tu co tydzień piwo warzyć, przynosi przeto znaczną korzyść. Przytem słodownia, browar z miedzianym kotłem i wszelkiemi naczyniami warzelnymi; może być bardzo dobrze wykorzystany także dla bydła i innych potrzeb." W 1825 r. Pszczyna, do tej pory stolica Wolnego Państwa Stanowego, została księstwem, a w 1861 r. Jan Henryk XI Hochberg, książę pszczyński przejął od Promniców folwark z browarem i jeszcze w tym samym roku rozpoczął budowę nowego i nowoczesnego zakładu z warzelnią, chłodnią, słodownią, młynem, suszarnią i lodownią.

W początkowym okresie piwo było dostarczane do karczm i Zamku Pszczyńskiego. W XIX wieku nastąpił szybki rozwój browaru. Wybudowanie linii kolejowej Warszawa-Wiedeń stworzyło bardzo korzystne warunki rozwoju. W 1824 roku piwo produkowane w tym browarze zaczęto butelkować. W latach 1861-1863 w pobliżu pierwszego, wybudowano drugi browar, który wyposażony był w maszynę parową o mocy 16 KM. W 1890 roku w Browarze Książęcym wprowadzono oświetlenie elektryczne i dodano maszynę parową o mocy 40 KM oraz wybudowano oczyszczalnię ścieków. W 1893 r. pojawiła się linia kolejowa Browar-Dworzec kolejowy.

W 1922 r. Browar Książęcy znalazł się na ziemiach polskich. W okresie międzywojennym rósł popyt na piwo, dlatego inwestowano w browary. Po 1926 roku w Polsce upowszechniło się piwo marki "Książęco Tyskie". Po zajęciu Tychów przez wojska niemieckie 3 września 1939 roku, zmieniono nazwę Browaru Książęcego na "Fürstliche Brauerei A. G. In Tichau". Browar Książęcy został wyzwolony 27 stycznia 1945 roku i przejęty przez pracowników. 1 lutego 1945 został znacjonalizowany, by po dokonaniu niezbędnych napraw wznowić produkcję 6 marca 1945 roku.

 

Następca Jana Henryka XI, książę Jan Henryk XV nie miał już takich gospodarczych talentów. Próbował jednak dorównać ojcu, udzielając się na polu dyplomacji. Został nawet przyjęty przez prezydenta w Białym Domu podczas wizyty w USA. Miał również ambicje architektoniczne. W 1907 roku zaczął trwającą prawie 20 lat wielką rozbudowę swojej dolnośląskiej siedziby, zamku Książ. Wtedy słynne książańskie tarasy o powierzchni 12 ha  otrzymały swoją obecną formę, wieża osiągnęła 47 metrów wysokości, powstały też dwa neorenesansowe skrzydła. Dzisiaj zamek jest trzecią pod względem wielkości budowlą tego typu w Polsce. „Trzeba pamiętać, że Hochbergowie żyli niezwykle wystawnie" – mówi Magdalena Woch z Centrum Europejskiego w Zamku Książ.

 

Zamek Książ

 

 

Panorama Książa na rycinie F. B. Wernera z 1745 r.

Majątek książańskiej linii Hochbergów leżał w południowej części dawnego księstwa świdnicko-jaworskiego i zajmował poważną część dorzeczy Bystrzycy i Pełcznicy. Wtłoczony w góry Wałbrzyskie majątek ciągnął się niezbyt szerokim pasem od Cierni na północy w kierunku południowym, z lekkim nachyleniem na zachód, aż do granic gminy Kuźnice Świdnickie, obejmując dwoma ramionami w kleszcze Sobięcin należący do rodziny Czettritzów. Tu kończyła się północna najbardziej rozwinięta pod względem poziomu rolnictwa, część posiadłości. Następnie dobra ciągnęły się już w kierunku wschodnim i dochodziły do granic majątku Pilatich. Wyjątek stanowiło jedynie dawne dominium mieroszowskie, obejmujące najbardziej na południe wysunięta część posiadłości, zachowywało bowiem kierunek południowo-zachodni i sąsiadowało z Czechami. Różniło się też od regionu południowego charakterem swojej gospodarki. Dobra Hochbergów zajmowały przeważnie teren górzysty, szczególnie na południu.

 

Majątek Książ zajmował ponad 235 km2, czyli prawie 24 tysiące hektarów. Należał więc do pierwszej dziesiątki największych posiadłości panów świeckich na Śląsku. W skład dóbr wchodziło 40 gmin wiejskich, 15 folwarków i 16 lasów.

Na areał znajdujący się w bezpośrednim użytkowaniu dworu czyli najbliższe okolice Zamku Książ przypadało 9400 ha, w użytkowaniu chłopów natomiast – ponad 14 100 ha.

Większość folwarków (80 proc.) leżała w północnej części majątku. Wchodziły one w skład dwóch kluczy: książańskiego i wałbrzyskiego. Pierwszy liczył 9 folwarków, drugi 3. Znajdowały się one w Cierniach, Książu, Starym Lubiechowie, Białym Kamieniu i Wałbrzychu-Podgórzu, czyli we wsiach posiadających stosunkowo dobre gleby.

Trzeci klucz leżał w południowej części dóbr. W jego skład wchodziły folwarki w Starym Mieroszowie, Golińsku i Unisławiu Dolnym. Dwa pierwsze leżały na terenie dawnego dominium mieroszowskiego, trzeci natomiast – chociaż stanowił część tego samego klucza – na terenie dominium książańskiego.

Zamek Książ w połowie XVIII wieku. Grafika F. B. Wernera z Topographia Silesiae.

Zamek został wybudowany w latach 1288–1292 przez księcia świdnicko-jaworskiego Bolka I Surowego, na miejscu dawnego grodu drewnianego zniszczonego w 1263 przez Przemysła Ottokara II. Bolko I przeniósł do nowo wybudowanego zamku swoją siedzibę z Lwówka. Budynek rozbudował jego wnuk, Bolko II Mały. Po śmierci księżnej Agnieszki w 1392 roku i wygaśnięciu linii Książ wraz z resztą księstwa przeszedł pod berło monarchy czeskiego, Wacława IV i stał się siedzibą kolejnych starostów, nie zawsze lojalnych wobec królów. Jerzy von Stein, który na czele wojsk węgierskich i wrocławskich odbił zamek, poczynił starania o odbudowę i powiększenie zamku, co też się stało w latach 1483–1490. W 1497 król czeski i węgierski Władysław II Jagiellończyk zdecydował się sprzedać zamek swojemu dworzaninowi, Janowi von Schellenbergowi, który następnie sprzedał go w 1503 rodzinie von Haugwitzów z Głubczyc.

Widok w 1719 r.

 

Stary Książ

 

Na pierwszym planie ruiny starego zamku, na drugim nowy zamek

Jeszcze do niedawna panowało powszechne przekonanie, że wznoszące się nieopodal zamku Książ malownicze mury to zbudowane dla celów rekreacyjnych tak zwane sztuczne ruiny. Prowadzone około dwadzieścia lat temu badania archeologiczne podważyły jednak ten pogląd i wykazały, iż ruiny te to relikt średniowiecznego zamku tzw. Starego Książa, przekształconego pod koniec XVIII wieku w romantyczny zakątek rekreacyjny. Podczas badań stwierdzono, że na przełomie IX i X stulecia stał już tutaj gród, a pod koniec XIII wieku murowana warownia, której fundatorem był zapewne książę świdnicko-jaworski Bolko I Surowy. W podobnym czasie na oddalonym o około 700 metrów w kierunku północnym wzgórzu Bolko wzniósł Zamek Książ i w związku z tym nasuwają się pewne wątpliwości co do funkcji mniejszego z tych dwóch założeń obronnych.

Rycina z początku XX wieku. Zamek Książ pod koniec XVIII w, jeszcze przed wybudowaniem "ruin" Starego Książa (widoczne są za to pozostałosci autentycznej twierdzy). Akwaforta kolorowana i miedzioryt, według Sebastiana Carla Christopha Reinhardta, grafikę wykonał Daniel Berger, wydał C. Salfeld, Berlin

Istnienie średniowiecznej ruiny visa vis Książa potwierdzają XVIII źródła ikonograficzne, zachowane m.in. w Muzeum Narodowym we Wrocławiu i Instytucie Herdera w Marburgu. Widać na nich wyraźnie niskie relikty budowli na których podstawie wybudowano później „Stary Książ”. Także badania archeologiczne z lat 1991-92 potwierdziły, że obiekt, który dziś znamy jako ruiny Starego  Książa powstał na pozostałościach zamku średniowiecznego.

Stary Książ

Budowlę otoczono fosą i murem obronnym, a wejście do niego prowadziło przez bramę z dwoma wieżyczkami. W budynku głównym połączonym z wieżą znajdowała się sala reprezentacyjna, sądowa, zbrojownie i sypialnie. Pod kaplicą połączoną z głównym budynkiem krużgankami mieścił się loch pochodzący z zamku średniowiecznego. Podczas rozbudowy użyto wiele oryginalnych elementów renesansowych i barokowych przeniesionych z innych obiektów m.in. portale drzwiowe z odziedziczonego przez Hochbergów na początku XVIII wieku pałacu w Trzebieniu (Kittlitzreben).

 

Do Starego Książa prowadziło 355 drewnianych stopni. W XIX wieku przemierzała je coraz liczniejsza rzesza turystów. To dla nich urządzono we wnętrzach zamku restaurację i pokoje noclegowe, a w pozostałych pomieszczeniach rodzaj muzeum. Znajdowało się ono w cylindrycznej wieży, w pomieszczeniu zwanym Klosett. Obok portretów rodzinnych Hochbergów oraz spokrewnionych z nimi Stolbergów i Bibranów, umieszczono tam cenne zbiory militariów (m.in. zbroje i broń biała), obrazów i mebli. Znalazło się wśród nich nawet łóżko polowe Fryderyka Wielkiego na którym spał podczas bitwy pod Dobromierzem.

Dzieje obydwu warowni, przynajmniej w początkowym okresie ich funkcjonowania, niejednokrotnie zbiegały się i być może zarezerwowana dotąd dla rezydencji Książ historyczna nazwa Furstenberg (Książęca Góra) dotyczyła też Starego Zamku. Stary Książ do  1392 roku był własnością książąt świdnicko-jaworskich, by po śmierci wdowy po Bolku II Agnieszki przejść we władanie królów czeskich. Podczas wojen husyckich i bezpośrednio po ich zakończeniu obiekt mógł pełnić funkcję jednej z wielu na Śląsku siedzib rycerzy rozbójników tzw. raubritterów i być może jeszcze przed końcem XV stulecia został zniszczony.

 

Stary Książ powstał prawdopodobnie przed 1288 rokiem i do niego w 1290 roku książę Bolko I Surowy przeniósł swoją siedzibę z Lwówka Śląskiego. Swoje znaczenie warownia straciła po przejściu księstwa świdnicko-jaworskiego do Korony Czeskiej w 1392 roku. W 1428 roku zostaje zdobyty przez powstańców husyckich. W następnych latach staje się on bazą wypadową rycerzy-rozbójników i jako ich siedziba zostaje zniszczony w 1484 roku. Pozbawiony właściciela zamek powoli popada w ruinę. W 1509 roku wraz z całą okolicą zakupił go rycerski ród Hobergów, w których posiadaniu pozostał aż do 1943 roku.

Stary Książ - u góry sala rycerska w której prezentowano zbroje z czasów wojny 30-letniej

W 1794 roku właściciel zamku Książ, hrabia Jan Henryk VI von Hochberg zlecił swojemu dawnemu nauczycielowi rysunku, architektowi Christianowi Wilhelmowi Tischbeinowi (1751-1824) urządzenie otoczenia zamku. Architekt i malarz ze znanej rodziny artystycznej urządził w książąńskim parku tzw. „dziką promenadę”. Teren wokół Książa, wzdłuż koryta rzeki Pełcznicy przekształcono w ogromnych rozmiarów, romantyczny park, tylko nieznacznie ingerujący w ukształtowanie, a uwzględniający liczne, naturalne atrakcje książańskiego wąwozu, m.in. skały i historyczne drzewa. Obszar leśny zwany Fürstensteingrund zaaranżowano w ten sposób, że poprzecinano naturalną gęstwinę siecią krętych dróg.

Kulminację „dzikiej promenady” stanowił, położony po drugiej stronie Pełcznicy tzw. „Alte Burg” czyli Stary Zamek. Tischbein wykorzystał istniejące w tym miejsce relikty siedziby rycerskiej do wybudowania stylizowanej na gotyk, romantycznej ruiny. Rozpoczęta w 1794 roku budowa trwała trzy lata i zakończyła się 1797 r. W jej wyniku powstała letnia rezydencja kryjąca dwukondygnacyjny, bogato wyposażony pałacyk, który przystosowano do przyjmowania gości.

 

W ramach realizowanych prac na murach starej twierdzy ukształtowano stylizowane na gotyk romantyczne ruiny z centralnym elementem w postaci trójkątnego zamku właściwego uzupełnianego przez dwa podzamcza. Do wykończenia nowego-starego założenia użyto oryginalnych elementów renesansowych i barokowych, przeniesionych tutaj z innych historycznych obiektów. W pomieszczeniach zamku urządzono szereg sal, m.in. więzienie z izbą tortur, salę sądową, arsenał, sypialnię, galerię obrazów.

 

W Starym Zamku od końca XVIII w. z inicjatywy Jana Henryka VI prezentowano muzealia świadczące o starej genealogii rodu, np. zabytki średniowieczne, których metryka mogła sięgać panowania Piastów na Książu; szczególnie zaś bogate były zbiory barokowe: obrazy, rzeźby, rysunki, grafika, stalle z chóru katedry w Linzu, rzemiosło artystyczne, w tym niezwykle cenne okazy meblarstwa, gobeliny, dywany, orientalia, duże zbiory porcelany miśnieńskiej (w tym boettgerowskiej), berlińskiej, chińskiej i japońskiej.

Wśród autorów prac z Zamku Książ byli m.in. artyści, którzy pracowali dla Hochbergów (w tym znakomici kolekcjonerzy) oraz światowej sławy malarze, rzeźbiarze i architekci, a wśród nich: Felix Anton Scheffler, Johann Georg Schenck, Felix Anton Hammerschmied, Ignatius Provisore, Friedrich Bernard Wernher, Christian Wilhelm Tischbein, Stephan Kessler, Ernst Wilhelm Bernhardi, Bernardo Strozzi, Pieter Mulier zw. Tempesta, Ludwig Richter, Anton von Werner, Angelika Kaufmann, Hippolyte Destailleur, Oscar Begas, Bolesław Szańkowski, Ellis Roberts, Gustav Kaulbach, Gustav Richter, Adriaen van Ostade i wielu innych.

W bibliotece znajdowało się m.in. blisko 480 prac Friedricha Wilhelma Sennewadta, 317 miniatur portretowych (np. władców i arystokratów europejskich, w tym Sułkowskich) oraz album ze 159 pejzażami tego artysty w technice akwarelowej, a w Gabinecie Sztuki domniemana akwarela Albrechta Dürera i trzy rysunki tego artysty z datą 1521.

Dobra gromadzone w Zamku od jego wzniesienia w końcu XIII w. przez Piastów linii świdnicko-jaworskiej po Hochbergów, którzy panowali tam ponad 400 lat, są niezwykle ważne dla historii i kultury polskiej. Powojenne losy ocalałych z pożogi wojennej zasobów nigdy nie zostały dokładnie przebadane. Obecnie te niejednokrotnie bardzo cenne dzieła sztuki i rzemiosła artystycznego rozproszone są zarówno na terenie Polski, jak i Niemiec, Austrii oraz Rosji i dawnych republik radzieckich.

 

Zamek służył właścicielom Książa do przyjmowania znamienitych gości i organizowania przyjęć oraz zabaw. Wspomina o tym księżna Daisy w swoich pamiętnikach. Jednym z elementów zamku był plac turniejowy z lożami i galeriami, a pierwszy turniej odbył się 20 maja 1799 r. Popisy oglądało wówczas około 1000 osób, wśród których był John Quincy Adams, poseł amerykański przy dworze królewskim w Berlinie, późniejszy prezydent USA, a także pruska para królewska, która do Książa przyjechała z Bukowca.

 

Fryderyk Wilhelm III i jego żona, słynąca z piękności i szlachetności Królowa Luiza Pruska

Otwarty plac turniejowy, powstał przez zniwelowanie części wzniesienia sąsiadującego z cyplem skalnym, na którym posadowiono Stary Zamek. Dla utworzenia placu częściowo wkopano się w zbocze, a częściowo musiano usypać i wzmocnić skarpę opadającą do Pełcznicy. 19 sierpnia 1800 r. odbył się tu uroczysty turniej rycerski, którego honorowymi gośćmi był Król Pruski Fryderyk Wilhelm III i Królowa Luiza. Monarcha, który objął tron trzy lata wcześniej podróżował przez swoje kraje, aby odebrać hołd od stanów i ludności. 18 sierpnia w południe para królewska przybyła do Książa, którego właścicielem był wówczas Reichsgraf Hans Heinrich VI von Hochberg. Nie szczędził on kosztów, aby pobyt królewskiej pary osobliwie i uroczyście urządzić, czemu dał wyraz organizując turniej rycerski, który przeszedł do historii jako ostatnie tego typu wydarzenie na Śląsku.

W turnieju uczestniczyło 16 śląskich mężów, a nagrodą były złote i srebrne medale z rąk Królowej. Pamiątki z turnieju - lance, miecze, flagi, ubiory heroldów przechowywano w Starym Zamku. Dla znakomitych gości wybudowano drewnianą galerię, która uległa rozpadowi w 1887 r. Istniejący do 1945 r. most zwodzony nad rozpadliną skalną łączył plac turniejowy z wejściem do zamku. Informacje te pochodzą  z przewodnika po Ziemi Wałbrzyskiej wydanego przez G. Briegera z 1891 r.

Gdy Fryderyk Wilhelm III został w 1797 r. Królem Prus, udał się niezwłocznie z małżonką, Królową Luizą, w podróż przez swoje kraje, aby odebrać hołd od stanów i ludności. 18 sierpnia 1800 roku królewska para po zwiedzeniu Starego Zdroju i spławnej Lisiej Sztolni dotarła do majątku hrabiego Hansa Heinricha VI von Hochberga w Książu, który został przygotowany na ich dłuższy pobyt.

 

Zachowała się relacja naocznego świadka tego turnieju autorstwa siostrzenicy ówczesnego lekarza ze Świebodzic (Freiburga) doktora Krinisa. W archiwum w Pszczynie odnalazła ją pierwsza polska biografka księżnej Daisy von Pless, Bronisława Jeske-Cybulska.

„Przybyłam do Świebodzic z nadzieją, że dużo będzie do zobaczenia i gdy wujek miał wolny wieczór, szłam z nim do Starego Zamku, aby wszystkie przygotowania do przyjęcia Króla Fryderyka Wilhelma III i jego żony Luizy obserwować – najpierw plac, który wyrównywano, potem salę posiedzeń dla rycerzy, staromodne, ale nowe i piękne krzesła, dzidy, flagi, a w końcu cały ubiór dla rycerzy – przyjemnie było nawet móc to dotykać.

 

Świebodzice były w tym dniu przepełnione gośćmi. Wszystkie gospody zostały wyprzedane, liczni przyjezdni byli umieszczeni w domach prywatnych. Wczesnym  popołudniem tłumy reprezentujące wszystkie stany ruszyły w stronę Starego Zamku. Ciąg wozów był długi na 1 milę, potem szło się pieszo brzegiem rzeki Pełcznicy aż na plac turniejowy. Tysiące osób zajęło miejsce na trybunach, inni siedzieli na drzewach – wszyscy szukali jak najlepszego punktu do oglądania uroczystości. Na wieży Starego Zamku w ten bardzo upalny dzień,  jako strażnik stał giermek w blaszanej zbroi blaszanej. Obok niego łopotał sztandar Hochbergów.

 

Uczestnicy turnieju już rano przybyli do Zamku, aby się przygotować. Chorążym był hrabia Hugh von Bethusy z Wsieska (dziś część Krzyżanowic), pierwszym sędzią był hrabia von Sandretzki na Langenbielau (Bielawa), drugim – hrabia Curt Heinrich von Kahlenberg na Eichler (Dąbrowa Bolesławiecka), trzecim – hrabia von Burghauss na Lassau (z Łażan). Tajnym pisarzem był mandatariusz Kirstein, a heroldem koniuszy Köhler – obaj z majątku Książ. Otaczała  ich straż piesza i giermkowie. Herold był ubrany w barwy rodziny Hochbergów.

 

Rycerze zostali podzieleni na oddziały odróżniające się od siebie barwami szat. Pełne przepychu kostiumy wykonano na podstawie wzorów z XVI wieku. Mieli na sobie stroje z czasów Cesarza Karola V i  Króla Franciszka I, a na głowach aksamitne birety w przydzielonych im wcześniej kolorach, zwieńczone sześcioma strusimi piórami. Ubiór każdego rycerza miał kosztować 500 talarów. Giermkowie towarzyszący szesnastu rycerzom biorącym udział w turnieju, nosili kolory swoich panów.

Rycerze zostali podzielni na cztery kadryle, różniące się barwą strojów. Pierwszą czwórkę tworzyli hrabia Heinrich zu Stolberg-Wernigerode, pan von Mutius na Bertelsdorf (Uniegoszcz), hrabia von Malzahn na Breza (Brzeziny) i baron von Richthofen na Barzdorf (Niedźwiedzice).

 

W drugim szeregu byli baron von Richthofen na Kohlhöhe (Goczałków), pan von Tschirsky na Domanie (Domanice), panowie von Zedlitz-Trützschler na Frauenhain (Chwałów) i hrabia von Nostitz na Zobten (Sobota).

 

W trzeciej rzędzie stali pan von Mutius na Altwasser (Stary Zdrój),  pan  von Röhl na Reichen (Zadroże-Brzeżany), hrabia von Malzahn na Lissa (Leśnica) i pan von Zedlitz na Teichenan (Bagieniec).

 

Czwartą linię tworzyli baron von Czettritz na Schwarzwaldau (Czarny Bór),  hrabia von Matuschka na Arrnsdorf (Miłków), pan von Schulz na Mahlen (Malin) i pan von Tempsky na Ottendorf (Ocice).

 

O godzinie 13:00 para królewska w towarzystwie brata Króla, księcia Henryka, przybyła do Książa na obiad. Po posiłku, jadąc doliną Szczawnika, wszyscy udali się na Stary Zamek, gdzie dotarli o godzinie 16:00. Około godziny 18:00 zajechały pierwsze wozy, pilnie obserwowane przez zgromadzonych. Naprzeciwko parze królewskiej wyjechały straże Królowa pojawiła się na dziedzińcu zamkowym w eskorcie 16 rycerzy zakutych w efektowne i błyszczące zbroje”.

Siostrzenica doktora Krinisa zostawiła szczegółowy opis wyglądu Królowej Luizy tego dnia, a także jej wyjątkowego, czarującego usposobienia:

 

„Po zawołaniu wartownika na wieży: „idą”, ożywili się wszyscy. Obejrzałam sobie tylko 2 pierwsze wozy, właściwie nie wozy, tylko piękną, dobrą Królową Luizę – włosy miała płasko z przedziałkiem uczesane, loki na ramieniu, niedługie, mały srebrny diadem na czole aż pod loki, suknię wysoko pod szyją zapięta i obraz Króla zawieszony na sznurku. Królowa nosiła białą suknię jedwabną przetykaną srebrem, rękawiczki bez palców, wokół szyi koronkę jako kołnierz, białą halkę, w ręku wachlarz.

 

W masie obserwujących wszystkie damy nosiły małe słoneczne parasole, jako nowomodne, ale zobaczywszy mały wachlarz królowej parasole pozamykały. Królowa wokół skłaniała głowę z pozdrowieniami.

 

Drugą parę stanowił Król Friedrich Wilhelm III i pani hrabina Hochberg. Towarzyszyła im duża liczba znakomitych dam i panów, którzy kierowani byli schodami do góry, a ich poddani zajęli miejsca niżej.

 

W tej gromadzie Królowa była najpiękniejsza, najbardziej bezpretensjonalna, najgrzeczniejsza i także najweselsza. Pani pastorowa Meisner z Roztoki na życzenie pani hrabiny Hochberg pomagała przy gościnie. Zanim zaczął się turniej, Królowa odwróciła się i zobaczyła wśród widzów panią pastorową, pozdrowiła ją i skłoniła jej się tak przyjaźnie, że wszyscy, którzy to obserwowali, dziwili się, komu się to pozdrowienie należało.

 

Gdy hejnalista (na Burgfried) dojrzał pierwsze wozy, zatrąbił na „alarm”. Jak tylko goście zajęli miejsca, opadł most zwodzony i herold w towarzystwie trębaczy wyjechał na koniu z Zamku, aby zbadać, kim są „przybyli obcy”. Potem wrócił na Zamek i złożył meldunek chorążemu. Ten w towarzystwie rycerzy konno podjechał przed królewski balkon i prosił w najserdeczniejszej mowie rycerskiej o łaskę, aby rycerze dla potwierdzenia swojej radości z okazji obecności ukochanej pary królewskiej mogli zrobić „Ringelstechen” (karuzel), czyli popisy we władaniu bronią oraz jeździectwie. Naturalnie słów nie rozumiałam, ale widzę, jak Królowa trzymając Króla za rękę i pochylając się dała pozwolenie.

 

Teraz zwrócił się chorąży z krótką przemową do pary królewskiej, do rycerzy, do sędziów walki i do widzów. Potem rycerze – prowadzeni przez chorążego, który niósł królewski sztandar – rozpoczęli uroczysty pochód. Według starego zwyczaju chorąży osadził sztandar przed królewskim balkonem.

 

Na środku był duży czworokątny plac, a po każdej jego stronie małe ogrodzenie, przez co utworzyły się cztery narożniki, które służyły do odkładania złamanych pików. W jednym znajdowały się  piki zapasowe.

 

Rycerze musieli swoje zadanie wykonać częściowo piką, częściowo mieczem. Do tego ustawiono różne figury, a pośrodku stał herold otoczony trębaczami i doboszami, który musiał obserwować rycerzy. Podczas galopu należało starym zwyczajem i porządkiem z postaci kobiecej żgnąć piką wieniec, z niedźwiedzia i syren – pierścień, w końcu figurze Murzyna obciąć mieczem głowę. Imprezie towarzyszyła muzyka na żywo i występy lokalnych chórów.

 

Najpierw rycerze przejechali konno z czterech stron świata na środek ogrodzonego placu. Wszyscy salutowali przed królewską parą  – szybko z wyciągniętą piką jadąc wokół dziedzińca. Gdy gra się zakończyła, pojawił się znów herold i wskazał, kto był szczęśliwym rycerzem. Był to baron Czettritz z Schwarzwaldau. Myślę, że zdobył wszystkie 4 wianki”.

 

"Zwycięzcami byli rycerze: Czettritz, Malzahn, Tschirski, Tempsky. W nagrodę otrzymali z rąk Królowej medale wybite z okazji turnieju z popiersiem pary królewskiej w tradycyjnym stroju i napisem Vorstenburg, den XIX August MDCCC.  Ci czterej szczęśliwi rycerze podeszli do pary królewskiej. Baron Czettritz zgiął kolano i całował suknię Królowej, która przyjaźnie ręką suknię odsunęła i prawą rękę do pocałunku podała i w tym samym momencie złoty medalion na łańcuchu zawiesiła. Maltzanowi zawiesiła złoty medal na czarnej wstędze, trzeciemu przypięła medal igłą, a czwartemu tylko podała rękę. Podczas tej sceny panowała wzruszająca uroczysta cisza. Para królewska pozostała w Starym Zamku aż do zapadnięcia zmroku, podziwiając ruiny w ciepłym wieczornym oświetleniu i uczestnicząc w bankiecie. Pozostali goście po turnieju poszli za chorążym do Zamku, gdzie na moście zwodzonym rycerze stali w szpalerze z uniesionymi w górę lancami.

Zakończeniem uroczystości był bal w zamku Książ w Sali Maksymiliana. Do tego oświetlono 3 piętra budynku z pięcioma rzędami okien, obydwie galerie wieży i park. Przedstawiało to wspaniały widok. Na balu pozostali też rycerze w starych kostiumach

 

Młody leśniczy we wspaniałym uniformie, krewny siostrzenicy świebodzickiego lekarza, któremu się Królowa podobała, konfabulował już przed tą zabawą, że zatańczy z Królową. Starsi panowie wzięli mu to za złe, ale on powiedział, że jest to jednak możliwe. To powiedziawszy kuzyn ustawił się w kręgu, który tworzył się wokół tańczących.

 

Królowa szła z hrabią Hochbergiem pierwszy raz dookoła, potem z innymi panami – i rzeczywiście przyszła także do leśniczego i też zrobiła z nim jedną rundę wokół sali. To szczęście zrobiło go zarozumiałym, ze szczęścia zrobił się nie do użycia dla kręgu towarzystwa i odjechał wcześniej. Już nigdy o nim nie słyszałam”.

 

Na drugi dzień rano, w środę 20 sierpnia, Królowa Luiza wyjechała do Andersach do kamieniołomów (skały Andersach-Weckelsdorf) i wróciła wieczorem na zamek w Książu. Kolejnego dnia królewska para kontynuowała swoją podróż do Kłodzka przez Świebodzice.

 

Jeszcze inna osoba opisała swe wspomnienia z turnieju – poeta ludowy Georg Gustaw Fülleborn. Jeden z jego wierszy (napisany gwarą) był odczytany z okazji przybycia Królowej, drugi opisuje turniej rycerski. Ciekawą relację z przygotowań do turnieju zostawił natomiast jeden z jego honorowych gości, ambasador amerykański w Prusach, a późniejszy prezydent Stanów Zjednoczonych John Quincy Adams.

Niedziela, 17 sierpnia 1800 r.

„Po południu udaliśmy się do Furstenstein, siedziby hrabiego Hochberg, który ma bardzo duże posiadłości w tej części kraju i do którego w szczególności należy miasto Waldenburg. Siedziba znajduje się milę niemiecką od miasta, położoną w jednym z tych pięknych i romantycznych miejsc, które są dla nas tak przyjemne dla oka, ale wątpliwe że mogłeś o nich usłyszeć. Na szczycie wzgórza, w pobliżu pałacu, w którym obecnie mieszka hrabia, znajdują się ruiny Starego Zamku, który został częściowo przez niego odbudowany i który z tego powodu nie wygląda tak czcigodnie jak te w Kynast (Chojnik) i Laehnhaus (Wleń). To miejsce jest jednak tak niezwykłe, że można je podziwiać w malowniczej scenerii, przez co zawsze jest odwiedzane przez nieznajomych jako jeden z głównych przedmiotów ciekawości tej prowincji. Obecnie jest podwójnie interesujące; pojutrze Królowa ma przybyć do Furstenstein, gdzie ma zamiar spędzić kilka nocy: na jej przyjęcie książę przygotowuje rozrywkę dostosowaną do charakteru jego starożytnego zamku. Na tym samym wzgórzu i tuż poniżej mostu zwodzonego nad fosą, która wciąż otacza budynek, ziemia jest odmierzona i zamknięta, ma odbywać się huczny turniej na cześć Królowej. Szesnastu rycerzy, wszyscy w stroju z czasów feudalnych, mają wyłonić się zza ścian Starego Zamku, by spotkać się z Królową po jej podejściu i odprowadzić ją do miejsca, gdzie odbędą się szranki, a zwłaszcza jazda konna: wieczór zamykać będzie bal maskowy. Tego popołudnia odbyła się próba generalna całej ceremonii; a ponieważ było to dla nas konieczne, żebyśmy mogli zobaczyć potyczki we wtorek i by złożyć hołd wcześniej hrabiemu i hrabinie, jednocześnie skorzystaliśmy z okazji, aby zobaczyć ten pokaz, gdzie mieliśmy, niewątpliwie, o wiele lepszy widok, niż będziemy mieli wśród ogromnych tłumów ludzi, którzy będą się ekscytować się już zasadniczym turniejem. Hrabia i hrabina traktowali nas z uprzejmością godną prawdziwych czasów rycerskości." - (J.Q.Adams "Letters on Silesia - written during a tour through that country", Londyn, 1804).

 

Cała uroczystość kosztowała pana na Książu 40 tys. talarów i zdobyła uwagę nie tylko na Śląsku, ale i w całych Prusach.  Okazało się też, że było to ostatnie tego typu wydarzenie w historii naszej ziemi.

 

Turnieje rycerskie były dla średniowiecznego rycerstwa jedyną okazją w czasie pokoju, aby sprawdzić swoje umiejętności i zyskać sławę. Niestety te zawody przynosił czasami więcej ofiar niż prawdziwe wojny. Tradycja ich organizacji sięga XI-wiecznej Flandrii, gdzie pierwsze takie zmagania miał zorganizować Geoffroy de Preuilly w 1066 r. W XII w. rozgrywki rycerskie notowano w krajach niemieckich, a od końca XIII w. moda turniejowa opanowała już całą Europę. (źródło: Mateusz Mykytyszyn – Zamek Książ w Wałbrzychu).

Jan Henryk VI Hochberg

Restauracja w pomieszczeniach na parterze wychodziła na dziedziniec zamkowy, gdzie przygotowano miejsca dla 200 biesiadników. Górne piętra zajmowała sala bankietowa i pokoje gościnne urządzone w średniowiecznym stylu. Na początku XX wieku restaurację prowadził Stephan Schmela,w latach 20-tych Fritz Busse a przed II Wojną Światową obiekt prowadził C. Busse.

Gospoda dla turystów

Tak wyglądały te „sztuczne ruiny” w 1865 roku. Fot. Hermann Krone

Stary Książ zamek został zdewastowany doszczętnie w 1945 r. przez Armię Czerwoną, skradzione zostały wszystkie antyki które Hochbergowie składowali tu przez kilkadziesiąt lat, czyniąc zamek Muzeum. W dobrym stanie zamek przetrwał do końca II Wojny Światowej, kiedy spłonął w niewyjaśnionych okolicznościach.

Ruina Stary Książ położona jest na południe od Zamku Książ, na przeciwległym brzegu rzeki Pełczycy. Pomimo, że obydwie warownie dzieli w linii prostej zaledwie około 700 metrów, to aby tutaj dotrzeć, trzeba obejść całe wzgórze. (źródło: http://www.zamkipolskie.com ).

A tak wyglądają dzisiaj

 

Zamek Książ

Grafika H. Enke - 1810 r.

Panorama z połowy XIX wieku

Początek XX wieku

W 1509 roku został oddany lub sprzedany wraz z rozległymi majątkami w dzierżawę pochodzącej z Miśni i osiadłej od XIV w. w okolicy Jeleniej Góry rodzinie Hochberchgów (która w 1714 r. zmieniła nazwisko na Hochberg). W 1603 albo 1605 roku Hochbergowie, przyszli właściciele Wałbrzycha, otrzymali zamek i przynależne do niego dobra jako wolną własność dziedziczną rodu. Podczas wojny trzydziestoletniej (1618-48) zamek był wielokrotnie zdobywany, plądrowany i dewastowany przez wojska saskie, szwedzkie oraz cesarskie. Przez pewien czas pełnił on funkcję kwatery głównej czesko-austriackiego generała Albrechta von Wallenstena (+1634). Po podpisaniu traktatu westfalskiego i powrocie z Sokołowska Hansa Heinricha I (+1671) oraz jego żony Helene von Gellhorn (+1661), rozebrano zrujnowane umocnienia, zakładając w ich miejscu tarasy ogrodowe w stylu francuskim. Dokonano również naprawy i niewielkiej przebudowy zniszczonych pomieszczeń zamkowych i gospodarczych. Hans Heinrich I zapisał się złotymi literami w historii rodu von Hochberg uzyskując dla niego w roku 1650 tytuł barona, a w 1666 - hrabiego dziedzicznego. W marcu 1683 włączono rodzinę w poczet hrabiów Rzeszy Niemieckiej.

Hans Heinrich I Hochberg - był dwukrotnie żonaty: z Heleną von Gellhorn (1627) i Suzanną Jadwigą von Schaffgotsch

Hans Heinrich I, który zmarł w 1671 r. pochowany został w krypcie kościoła św. Mikołaja w Świebodzicach obok swej pierwszej żony Heleny von Gellhorn, druga żona Zuzanna Jadwiga spoczęła u lewego boku męża 21 lat później. Miała 59 lat. Z pierwszą żoną  Heleną von Gellhorn, (ur. 1610 r., zm. 1662 r.), miał dziewięcioro dzieci, drugie małżeństwo było bezdzietne.

 

Krypta znajduje się w podziemiach południowej kaplicy kościoła pw. św. Mikołaja w Świebodzicach, gdzie składano zmarłych przedstawicieli rodu Hochberg, właścicieli m.in. pobliskiego Książa. Jak wykazały ustalenia archeologów krypta funkcjonowała już pod koniec XVI w., a zmarłych chowano w tym miejscu do początku XVIII w.

 Kościół katolicki w Świebodzicach

W kaplicy grobowej rodziny Hochbergów, właścicieli Świebodzic (niem. Freiburg) w latach 1509–1830 są pochowani w większości katoliccy przedstawiciele tej rodziny. Linia protestancka chowana była natomiast w Wałbrzychu, na Szczawienku oraz na terenie Książańskiego Parku Krajobrazowego (w mauzoleum rodzinnym nieopodal zamku Książ). Na pewno w krypcie spoczęli Hans Heinrich  I (10.12.1598 – 9.08.1671, małżonkowie Anna Emilia Anhalt-Pless (1770 – 1830) i Hans Heinrich VI (22.04.1768 – 7.05.1833) oraz Hans Heinrich X (2.12.1806 – 20.12.1885) i jego dwie żony (nota bene siostry) Ida Philippine Ottilia von Stechow i Adhelheid von Stechow.

Sarkofagi w Świebodzicach przed renowacją

Odrestaurowany sarkofag Zuzanny Jadwigi von Schaffgotsch

Badaczom udało się ustalić, że w miedzianym, polichromowanym sarkofagu spoczęła Zuzanna Jadwiga wywodząca się z rodu Schaffgotsch. Wskazały na to m.in. herby umieszczone na trumnie. Od strony głowy znajduje się herb ojca – Wolfa II Bernarda Schaffgotscha (1597-1632), od strony nóg herb matki – baronowej Barbary Burghaus. Zuzanna Jadwiga była ich jedyną córką. Urodziła się w 1632 r.  Z Hochbergiem związała się w 1664 r. – 22 lutego wyszła za mąż za Hansa Heinricha I (1598-1671). Nie mieli dzieci.

 

Pierwszym właścicielem Książa, jaki mógł pochwalić się tak wysoką rangą społeczną, był Hans Heinrich II (+1698). Za jego czasów przeprowadzono barokizację wnętrz i elewacji zamku, której towarzyszyło połączenie skrzydła południowego z wieżą i jego nadbudowa o jedną kondygnację.

Widok Zamku od strony portalu wejściowego jeszcze z typowo barokowymi zdobieniami na pierwszym planie zabudowania gospodarcze budynek przed zamkiem z dwoma wieżami to biblioteka po lewej dworek (stał nieco bardziej w lewo od zamku) rozebrany w 1909 roku.  Ilustracja pochodzi z początku XIX wieku

Hans Heinrich II von Hohberg, hrabia na Książu i Roztoce - malarz nieznany, XVIII w.

W 1705 roku rezydencję w Książu na własność otrzymał Ernest Maximilian (+1742), by w latach 1718-34 przekształcić ją w okazałą arystokratyczną siedzibę, godną tytułów noszonych przez von Hochbergów. W tym celu zatrudnił znakomitego świdnickiego budowniczego Felixa Antoniego Hammerschmidta, pod kierunkiem którego grupa wybitnych artystów i rzemieślników z rzeźbiarzem Felixem Schefferem, kamieniarzem Janem Szwibsem, sztukatorem Ramellim i marmoryzatorem Ignacym Provisore wznieśli, a następnie wspaniale uposażyli pięciokondygnacyjny gmach w południowej części zamku oraz budynek czterokondygnacyjny w części wschodniej. W ryzalicie nakrytego mansardowym dachem skrzydła wschodniego centralne miejsce zajęła reprezentacyjna komnata zwana Salą Maksymiliana, nakryta lustrzanym sklepieniem, wyposażona w złocone zdobienia i wykwintne marmurowe kominki. Oprócz tej największej, najbardziej eksponowanej sali Książ otrzymał w tym czasie również inne pięknie dekorowane pomieszczenia: Salę Konrada, Salon Biały, Zielony, Chiński, Barokowy, wytworny Salon Gier i reprezentacyjny hall z marmurowymi schodami.

 

Portrety hrabiego Conrada Ernsta Maximiliana von Hochberga, barona na Książu (ur. 19 sierpnia 1682 r. w Świdnicy - zm. 26 czerwca 1742 r. w Cierniach) i jego  żony hrabiny Agnes Helene, z domu baronówny Flemming (ur. 31 grudnia 1690 r. w Basentin - zm. 5 sierpnia 1721 r. w Książu) z ok.1722 r.. Portrety przypisywane Ernstowi Wilhelmowi Bernardi zdobiły salon portretowy na pierwszym piętrze Książa

Konrad Ernest Maxymilian Hochberg był trzykrotnie żonaty: z Agnes Helene Freiin von Flemming; z Regina Isabella von Windisch-Graetz i z Christine Dorothea von Reuß Untergreiz. Miał dwoje dzieci z pierwszego małżeństwa: Countess Juliana Dorothea Charlotte Grafin von Hochberg i Eleonore Elisabeth von Hochberg.

 

Pierwszej wielkiej przebudowie zamku towarzyszyło wytyczenie Dziedzińca Honorowego i osi wjazdowej z budynkiem bramnym, ciągiem oficyn oraz mostem flankowanym rzeźbami lwów trzymających kartusze herbowe, a także ustawionymi wzdłuż otaczających dziedziniec balustrad kamiennymi latarniami i figurami stylizowanymi na postacie alegoryczne. Na Topolowym wzgórzu zbudowano pawilon letni, który w XIX wieku przekształcono w mauzoleum rodowe.

Książ w 1839 r.

Konrad Ernest Maksymilian, wielki miłośnik nauki i sztuki, rozbudował istniejącą już bibliotekę oraz archiwum zamkowe. Jego zasługą jest utworzenie w Książu gabinetu osobliwości. Ten Kunstkabinett gromadził instrumenty fizyczne i matematyczne, starożytności, dzieła sztuki, numizmaty, a przede wszystkim zbiory przyrodnicze, których sława w świecie naukowym, nie tylko Śląska, przetrwała do końca XIX wieku. W kolejnych dziesięcioleciach jego następcy wzbogacali zbiory o cenne eksponaty, zmieniali też miejsca prezentacji kolekcji, by w dwudziestoleciu międzywojennym utworzyć muzeum, mieszczące się w nowo wzniesionym zachodnim skrzydle zamku.

Dziedziniec Honorowy

Zamek Książ od frontu

Po śmierci Ernesta Maximiliana posiadłości ksiąskie przeszły na własność jego bratanka Hansa Heinricha IV (+1758), a następnie jego syna Hansa Heinricha V (+1782), który na mocy aktu królewskiego z 1772 roku uzyskał dla Książa status majoratu wprowadzający zakaz podziału liczącego 4 miasta i 34 wsie majątku, a także przywilej dziedziczenia go zawsze przez najstarszego męskiego spadkobiercę.

Hans Heinrich IV von Hochberg, hrabia, baron na Książu - obraz Franza Stamparta, 1724 r.

 

Hans Heinrich IV Hochberg z żoną Luizą Frydryką von Hochberg (1710-1757) de domo hrabiną Luizą Fryderyką zu Stollberg-Stollberg

 

Hans Heinrich V Hochberg z żoną Christine Henriette von Hochberg de domo zu Stolberg-Stolberg

Jego następca, Hans Heinrich VI (+1833), kontynuował rozpoczęte przez poprzedników zmiany, jakie zgodnie z panującą wówczas w Europie modą przybrały teraz charakter romantyczny. Dzięki małżeństwu Henryka VI z Anną Emilie von Anhalt Kothen-Pless (+1830) majątek Hochbergów powiększył się o księstwo pszczyńskie, a oni sami wkrótce zaczęli tytułować się książętami Hochberg von Pless.

 

Hans Heinrich VI Hochberg z żoną Anną Emilie von Anhalt Kothen-Pless

Podczas gdy syn Heinricha VI i Anny, Hans Heinrich X (+1855) doprowadził do przekształcenia w 1840 roku majoratu ksiąskiego do rangi freie Standesherrsachaft Furstenstein – wolnego państwa stanowego. Brał także czynny udział w życiu politycznym pełniącąc m.in. funkcję prezydenta pruskiej Izby Panów i marszałka Sejmu Śląskiego, jego małżonka Ida von Stechow-Kotzen (+1843),z która miał pięcioro dzieci, zapamiętana została przede wszystkim z prowadzonych na szeroką skalę akcji charytatywnych dla polepszenia warunków życia ludności zamieszkującej w należących do nich dobrach. Na jej cześć w latach 50. XIX wieku utworzono fundację Ida-Stifung, której celem była działalność dobroczynna. Po śmierci pierwszej żony w 1848 r. poślubił Adelheidę v.on Stechow (1807-1868), siostrę swojej pierwszej żony.

 

W 1846 roku brat jego matki – książę Henryk von Anhalt-Pless, ostatni potomek męski tego rodu, związanego historycznie z rodziną von Promnitz na mocy odpowiednich umów sukcesyjnych zapisał siostrzeńcowi Hansowi Heinrichowi X znaczne dobra księstwa pszczyńskiego na Górnym Śląsku. Dzięki pozyskaniu nowych dóbr Hochbergowie (Jan Henryk X, Jan Henryk XI, Jan Henryk XV) stali się jednym z najbogatszych i najbardziej wpływowych rodów arystokratycznych Śląska. Jan Henryk X von Hochberg, syn i spadkobierca budowniczego Starego Książa, zapisał się w annałach rodzinnych wielkimi literami, został pierwszym w tym rodzie księciem. Przejęcie przez Hochbergów księstwa pszczyńskiego, potwierdzone zostało dekretem królewskim z 1848 roku, kolejny dekret – z 1850 roku, przyznawał Janowi Henrykowi X i jego następcom tytuł książąt von Pless. Nadany mu w Charlottenburgu w 1855 roku dyplom, gwarantował rozszerzenie herbu, na którym łączą się otoczone purpurą książęcego płaszcza stary herb hrabiowski, nadany w 1683 r. Hochbergom z herbem sławnego rodu von Promnitz.

 

Hans Heinrich X Hochberg z drugą żoną Adelajdą von Hochberg de domo von Stechov

Po śmierci Heinricha X nowym ordynatem na Książu został Hans Heinrich XI (+1907), przewodniczący Izby Panów, generał kawalerii a la suite i wielki łowczy Cesarstwa, uznawany za najwybitniejszą postać w dziejach rodziny von Hochberg.

Hans Heinrich XI Hochberg

Dwukrotnie żonaty, najpierw z Marie von Kleist (+1883), później z Mathilde Ursulą zu Dohna-Schlobitten auf Kanthen (+1943), większość swojego życia spędził realizując trzy wielkie pasje: politykę, łowiectwo i działalność charytatywną. Jako wielki łowczy odegrał istotną rolę w rozwoju sygnalistyki myśliwskiej, spopularyzował używanie rogu myśliwskiego zwanego odtąd plessówką, doprowadził również do zebrania w całość i opublikowania zbioru wszystkich znanych sygnałów łowieckich. Znacznie bardziej pożyteczna od polowań była dobroczynna aktywność księcia, z inicjatywy którego dla pracowników książęcych kopalni oraz ich dzieci otwierano szkoły i organizowano kursy wieczorowe, zakładano przedszkola, wspierano kasy pogrzebowe, szpitalne, emerytalne i rentowe, fundowano biblioteki. Ponadto kosztem 300 tysięcy marek przekryto i skanalizowano kilka niewielkich rzek płynących w okolicach Wałbrzycha, co w znacznym stopniu przyczyniło się do poprawy warunków sanitarnych w regionie. Warto również odnotować, że począwszy od 1900 roku każdy pracownik pozostający w książęcej służbie od co najmniej 25 lat otrzymywał na specjalnej uroczystości srebrny zegarek z dedykacją (tłum.) "Za 25.letnią wierną służbę, książę von Pless", przy czym mógł on zdecydować, czy chce odebrać prezent, czy jego równowartość w gotówce.

 

Takie zegarki wręczano pracownikom z okazji 25-lecia zatrudnienia w majątku lub przedsiębiorstwach księcia von Pless. Przez wiele dziesięcioleci były cenionymi pamiątkami rodzinnymi w wielu śląskich domach

Dzięki rodzinno-małżeńskim koligacjom i korzystnej koniunkturze gospodarczej w drugiej połowie XIX wieku von Hochbergowie osiągnęli status gigantów finansjery niemieckiej, pod względem bogactwa zajmując trzecie miejsce w Niemczech, a siódme w Europie. Na ich potrzeby i utrzymanie tylko w samym Wałbrzychu pracowało ponad 9 tysięcy ludzi! Bardzo wysoka pozycja społeczna właścicieli i ich osobiste związki z najbardziej wpływowymi osobami na kontynencie europejskim sprawiły, że w Książu często gościła elita arystokracji, koronowane głowy i wielcy politycy. Byli wśród nich między innymi Cesarze niemieccy Wilhelm I i Wilhelm II, Car Mikołaj I z żoną Aleksandrą Fiodorowną, Cesarz Franciszek Józef, następca tronu Austrii Karol I Habsburg, przyszły prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki John Quincy Adams, Winston Churchill, wielcy książęta rosyjscy Borys Władymirowicz Romanow i Michał Romanow, egzotyczny Maharadża Cooh-Behar sir Nripendra Narayan Bhup z synem i cały szereg mniej znaczących królów oraz książąt z całej Europy. (źródło: http://www.zamkipolskie.com ).

1891 rok przyniósł najgłośniejsze bez wątpienia małżeństwo w dziejach zamku. Spadkobierca dóbr – 30. letni Hans Heinrich XV Graf von Hochberg (+1938) ożenił się z 18-letnią Ma¬ry Therese Olivią Cornwallis West z rodu Delawarr, zwaną pieszczotliwie Daisy (Stokrotka). Ich dzieje, dzieje zamku Książ szczegółowo opisuję w dalszej części.

Louis Haourdin książęcy kucharz i fotograf na tle zamku Książ

 

Brama wjazdowa do zamku

Wszystkie stare zamczyska nawiedzają duchy. Nie inaczej było w Książu – dwie zjawy pojawiały się w zamku i dwie na tarasach. Księżnej Daisy szczególnie dał się we znaki garbaty Janek, który straszył w jej sypialni, próbując nad ranem rozpalać ogień w kominku. Pierwszy raz, kiedy męża nie było w domu, obudził Daisy hałas czyniony przez jakąś postać, starającą się rozniecić ogień. Upuszczała ona pogrzebacz, szczypce, ale kominek pozostał nierozpalony.

Działo się to krótko po ślubie Daisy i Hansa. Księżna nie umiała jeszcze wtedy mówić po niemiecku, więc się nie odzywała. Po powrocie do zamku książę Hans Heinrich XV próbował ustalić, kto zakłócił poranek jego małżonce, ale nikt ze służby się nie przyznał. Kiedy to samo powtórzyło się jeszcze dwukrotnie, przerażona księżna przeniosła się do nowej sypialni, a w dawnej urządziła pokój gościnny.

W trakcie późniejszej przebudowy odkryto, kto straszył Daisy w Książu. „Wyobraź sobie, że kiedy kopali pod starą sypialnią mamy, znaleźli wielki szkielet mężczyzny. Musiał być zamordowany, bo pochowano go w kawałkach w różnych miejscach. Nie dziwota, że przychodził cię straszyć, kiedy używałaś matki pokoje”- pisał do Daisy jej szwagier Fritz (Friedrich Hochberg).

Synowi Daisy wujek Fritz, który widział tego ducha wiele razy, opowiadał: „Janka interesowały śluby, pogrzeby, wszystko związane z rodziną”. Nieszczęśnikowi urządzono pogrzeb. Ta część zamku, gdzie szkielet znaleziono, nie była dotykana od czasów reformacji. Przyjęto więc, że Janek był katolikiem i w tym obrządku go pochowano. Po pogrzebie zjawa przestała straszyć.

 

Szczególnie nawiedzany przez duchy był pokój łączący się z wieżą warowną, zbudowaną w XIII wieku. Goście mogli w nim przeżyć prawdziwe załamanie nerwowe. Niektórzy przyznawali, że budzili się zlani potem ze strachu, ale nic nie mogli zobaczyć. Inni twierdzili, że widzieli zjawę zbliżającą się do nich.

W pokoju tym zamieszkał kiedyś brat Daisy, George, w czasie swojej wizyty w Książu. „Jak tylko wszedłem do pokoju, w którym umieściła mnie siostra, wyczułem złowieszczą atmosferę – coś niewytłumaczalnego. W nocy obudziło mnie rytmiczne stukanie w okno: rat-a-tat-tat-tat-tat. Uznałem, że otwarła się okiennica, zapaliłem więc świecę (było to zanim wprowadzono elektryczność), otwarłem okno i stwierdziłem, że z okiennicą wszystko było w porządku. Wróciłem do łóżka i już prawie zasypiałem, kiedy stukanie się powtórzyło. Gdy zapaliłem świecę, wszystko się uspokoiło. Bertie Paget miał pokój niedaleko mnie. Przypomniałem sobie, że tam jest sofa i postanowiłem przespać się u niego. Wszystko było lepsze niż pozostanie w tym pokoju. Ponownie zapaliłem świecę, pozbierałem pościel i skierowałem się do wyjścia. Wtedy odezwało się stukanie do drzwi. Uciekłem.

Następnego ranka, kiedy nalegałem na zmianę pokoju, Daisy koniecznie chciała wiedzieć, dlaczego. Widząc błysk w jej oczach, zmusiłem ją do przyznania, że celowo umieściła mnie w rzadko używanym pokoju, w którym straszy – chciała sprawdzić, czy i ja coś odczuję. Powiedziałem jej, że to był kiepski żart”.

Sprawa wyjaśniła się podczas przebudowy zamku. Wówczas robotnicy przypadkowo odsłonili małą alkowę, a w niej zobaczyli zgarbiony szkielet. Nieszczęśnika pewnie zamurowano żywcem, bo w średniowieczu wierzono, że to sprawi, iż wieża będzie nie do zdobycia.

 

Trzeciego ducha często widywano na tarasach. Wiadomo o nim tylko tyle, że czasem doprowadzał psy do szaleństwa. Jego szkielet też znaleziono i pochowano.

Czy najsłynniejszy duch z Zamku Książ w Wałbrzychu został sfotografowany przez nadwornego kucharza Hochbergów około 1910 roku? Na jednym ze zdjęć wykonanych przez Louisa Hardouina w Sali Rycerskiej uwieczniona została tajemnicza postać w stroju z epoki renesansu. (źródło: Mateusz Mykytyszyn, Zamek Książ w Wałbrzychu).

Kucharz był wesołego usposobienia i zapewe to on wcielił się w ducha

Kucharz Louis Hardouin z rodziną

Żona kucharza. W tle zamek Książ

Rodzina Hardouin przed swoim domem, w tle widoczny fragment zamkowej kotłowni. Od lewej; Louis - szef kuchni na dworze Hochbergów, pierworodny syn Louis junior, drugi syn - Maurice, żona Eugenie oraz nestor rodu - ojciec Louisa

Książę Ples miał najdroższego kucharza z Paryża – Monsieur Hardouina. Był on szefem książęcej kuchni już 5 lat przed narodzeniem najmłodszego syna Daisy (czyli od 1905 roku). J. Koch tak pisze o nim: „Urodził się w St. Bénoit koło de Mons we Francji w 1881 roku. Tu spędził dzieciństwo i młodość. Po odbyciu służby wojskowej i nauce w Szkole Kucharskiej pracował w pańskich domach. Jego droga prowadzi z Paryża do Petersburga i do Londynu. Tu go odkrył Henryk XV – mąż Daisy. W 1905 roku został szefem kuchni w Książu. Dał się poznać jako człowiek o wielkim talencie kulinarnym i fotograficznym. Zrobił tysiące zdjęć o artystycznych walorach. Dokumentował życie codzienne mieszkańców zamku, służby, wielkie wydarzenia i uroczystości rodzinne. Louis Hardouin był zamiłowanym podróżnikiem. Często towarzyszył Daisy i Henrykowi XV w ich wojażach, utrwalając odwiedzane przez nich miejsca. W czasie I Wojny Światowej był internowany w obozie Holzminden nad Wezerą. Po II Wojnie Światowej wyjechał z rodziną do Anglii. Zmarł niedaleko Londynu w 1954 roku. Jego syn przechował tysiące fotografii ojca i innych pamiątek młodości, spędzonej w zamku Książ. Obecnie, zbiór ten znajduje się u jego córki W Kanadzie.

 

Monsieur Hardouin wykazywał się ogromną inwencją i „niewyczerpaną fantazją” w doborze potraw i „cudzoziemskich dodatków”. Nieznany nam autor, z wielkim podziwem i uznaniem opisuje, jak „wyczarowywał suflety, ragout i potrawy będące szczególnym połączeniem owoców morza, egzotycznych ptaków, wschodnich korzeni i owoców”, kończąc na prozaicznych „kartoflach w mundurkach i śledziach”. Była to sztuka na najwyższym poziomie, najwykwintniejsze dania genialnego kucharza z Paryża o międzynarodowej renomie.  

  

Takie torty serwował kucharz na książęce stoły - fot. L. Hardoina                         

Louis Hardouin przy pokocie jakby symbolicznie nawiązuje do pasji łowieckich właścicieli Zamku Książ

Ten wyjątkowy kucharz urodził się w 1881 r. w St. Benoit we Francji. Wiadomo, że pracował w kilku arystokratycznych rezydencjach w Londynie. Potem Louis Hardouin towarzyszył książęcej rodzinie od 1909 r. aż do 1925 r., z przerwą na czas internowania podczas I Wojny Światowej. Był on wówczas jedną z pierwszych ofiar nagonki na obcokrajowców przebywających na terenie cesarskich Niemiec. Hardouin został uwięziony w 1914 r. we Wrocławiu. Dotychczas zawsze pogodny szef kuchni w celi niemal całkowicie stracił nadzieję. Z późniejszych relacji jego syna wiadomo, że dzięki wstawiennictwu księżnej Daisy został przeniesiony do lżejszego więzienia, skąd wyszedł po dwóch latach. Wrócił do pracy na dworze Hochbergów, tam odzyskał siły i pogodę ducha. Wrócił także do swojej pasji – fotografowania. O jego wyjątkowym usposobieniu świadczą nie tylko przekazy, ale i liczne fotografie, na których niemal zawsze jest uśmiechnięty. Również zabawne sceny portretujące życie zamku pokazują jego niezwykłe poczucie humoru.

 

Ulubione zakątki Daisy

 

Jeziorko "Daisy", które dziś nazywane jest Jeziorkiem Zielonym, było kiedyś bardzo często odwiedzane przez Księżną Daisy, podczas jej konnych, romantycznych przejażdżek.

Historia tego miejsca nie jest specjalnie długa, gdyż jeziorko powstało dopiero po roku 1870, gdy zalano wyeksploatowane już wyrobisko wapienia. Pierwsze informacje na temat kamieniołomu i budowy geologicznej skał pochodzą z 1831 roku. Czy, i ile lat wcześniej funkcjonował tutaj kamieniołom, nie jest jasne. Ciekawostką jest, że eksploatowane tutaj rodzaje wapienia, bardzo interesujące dla geologów i mineralogów, po raz pierwszy zbadane i opisane zostały przez polskiego przyrodnika i podróżnika Władysława Dybowskiego w 1873 roku. Wyrobisko to, podobnie jak cały okoliczny teren należało do Hochbergów, dlatego, gdy księżna upodobała sobie to miejsce, po 1892 roku, nadano mu imię księżnej Daisy Hochberg von Pless.

W trakcie funkcjonowania wyrobiska powstało wokół niego szereg budowli niezbędnych do obsługi i przerobu kopaliny. Znajdowały się tam również piece wapienne (wapienniki). To właśnie pozostałości tych budowli stylizowano na romantyczne ruiny zamkowe, utworzono również coś na styl domku myśliwskiego w formie malowniczej baszty nad urwiskiem prowadzącym wprost do jeziorka. Z powodu braku dokumentacji fotograficznej trudno powiedzieć, czy dzisiejszy wygląd tego miejsca daleko odbiega od pierwowzoru.

 

W Książańskim Parku Krajobrazowym znajduje się wiele zakamarków, które warto odwiedzić.  M.in. jest to miejsce, bardzo ważne dla właścicieli zamku. Było tutaj jeziorko, które najprawdopodobniej już w 1913 roku było suche, a na którego wysepce znajdował się grób dzieci. Na płycie były wyryte inskrypcje „Dem Tage der Ernte gesäet 31.12.1795. Im Keime der Erde wieder entnommen den 1.1.1796. H.H. IX. 31.11.1802, gest. 2.12.1802.” Inskrypcja mówi o tym, że pochowani tu byli dwaj pierwsi (w tym pierworodny) synowie Jana Henryka VI. Obaj umarli w drugim dniu swego życia. Umarli na apopleksję. Trzecie dziecko - urodzone w 1804 roku w Berlinie - przeżyło.

 

Moja Fantazja

 

„Ma Fantaisie”, czyli Moja Fantazja, to jedno z ulubionych miejsc wypoczynku księżnej Daisy Hochberg von Pless, znajdujące się na zachód od zamku Książ. Spiętrzono tam wody Czarciego Potoku (zwanego również Poleśnicą oraz Czarnym Potokiem, mającego źródliska na ogrodach działkowych i nieużytkach koło osiedla Podzamcze) u podnóża Borowca Małego i Zwierzyńca, dzięki czemu utworzono staw o pow. 0,75 ha. W jego pobliżu książę Hans Heinrich XV polecił zbudować na prośbę Daisy i według jej pomysłu dwa połączone gankiem niewielkie domki kryte strzechą. Ich przytulne wnętrze dawało księżnej odpoczynek od nudnej etykiety dworskiej. Wokół domków utworzono niewielki ogród wzorowany na tarasach angielskiego zamku Newlands.

Mowa tu o Ma Fantaisie czyli Mojej Fantazji, leśnym domku księżnej Daisy von Pless, wykonanej przez nią, chciałoby się dziś powiedzieć, systemem „Zaprojektuj – wybuduj”, bo nawet drzewa i krzewy sadziła tam własnoręcznie. Zaangażowana mocno w sprawy społeczne i w bujne życie towarzyskie arystokracji Daisy potrzebowała nie tylko ucieczki przed brutalnością świata, ale i czegoś, co przypominałoby jej ukochaną ojczyznę.

Dlatego właśnie powstał mały domek nad Czarcim Potokiem lub Poleśnicą, która wtedy nosiła niemiecką nazwę Schwarzengraben. Jego białe ściany z pruskim murem stanowiły bezpośrednie nawiązanie do tak zwanych "Magpies Cottages" (czyli „sroczych chatek”, bo sroka jest czarnobiała jak one), bardzo modnych w Anglii zabudowań w stylu retro, często jeszcze krytych strzechą. I jak w tych „Magpies Cottages”, w Ma Fantaisie kryło się luksusowe, choć proste i bardzo przytulne wnętrze. Gdyby wciąż istniała, za kilka dni miałaby 110 lat.

Daisy zostawiła wszystkim paniom przykład, jak można skutecznie wykorzystać nieobecność małżonka. – Doprowadziła do budowy podstępem podczas nieobecności księcia. W dniach 11-14 października 1906 roku księżna i jej matka Patsy zaczęły obsadzać wybrane miejsce rododendronami, wrzoścami i piennymi różami. Na prośbę Daisy leśniczy księcia stworzył kosztorys całego przedsięwzięcia, a mając go w ręku zwróciła się do swojego teścia, księcia Hansa Heinricha XI o wcześniejsze wręczenie jej prezentu bożonarodzeniowego, czyli 2000 marek – opowiada Barbara Borkowy, historyk sztuki z Londynu, autorka nowej książki „Siostry. Daisy von Pless i Shelagh Westminster”.

Louis Hardouin z rodziną w Mojej Fantazji

Przyjęcie „al fresco” (na wolnym powietrzu) dla gości na terenie „Ma Fantaisie”, księżna Daisy von Pless jest widoczna pośrodku stołu po prawej stronie

20 października, mając już na to zapewnione finanse, księżna zasadza flance dębów, czerwonych wiązów i złotokapów. Dopiero 24 listopada, korzystając z lepszego humoru księcia małżonka, zwabia go na spacer w te okolice i tam opowiada mu o swoich planach. Nazwał je „nowym wariactwem Daisy”, ale się zgodził. Główne prace ruszyły w marcu, na placu budowy pojawiło się 8 robotników i we wrześniu 1907 roku pierwotna Ma Fantaisie była już w stanie surowym. Z czasem rozrosła się w dwie chatki, mniejszą i większą, połączone pasażem, a przed nimi wybetonowano basen, którego Daisy nigdy nie używała, a potem przerobiła go na ogród różany. Wolała przystań nad jeziorem, gdzie zawsze czekała na nią łódka.

Wkrótce księżna mogła umeblować swój azyl starymi meblami z zamku, zwieźć tu pamiątki z licznych podróży, zdjęcia, starą porcelanę i ulubioną kolekcję miniaturowych srebrnych zwierzątek. Lubiła tutj siadać przy kominku i czytać książki.

Wnętrze Ma Fantasie, na stole kolekcja miniatur Faberge

Wokół domu stworzyła angielski ogród, w którym sama zasadziła każdy krzew i kwiatek, skomponowała z nich tak zwany „łańcuch myśli”. Starała się, żeby wszystko miało naturalny charakter. Wśród kwiatów były jej ukochane pienne róże i konwalie, ale uprawiała też zioła – mówi Barbara Borkowy.
 
Wiosną 1908 roku Ma Fantaisie jest już całkiem gotowa, a Daisy coraz częściej przywozi tam dzieci na pikniki. Posiłki są zawsze na dworze, zimą w namiocie, latem na stołach na zewnątrz, albo po prostu na trawie. I tak zaczynają się najlepsze lata Ma Fantaisie, co widać na rodzinnych zdjęciach. Ale szybko nad tym pejzażem zachodzi słońce.

Daisy z synem Hanselem w Mojej Fantazji

Miejsce wybrane jako letni domek powoli staje się prawdziwym domem Daisy, w miarę jak sypie się jej małżeństwo, a podczas pierwszej wojny światowej jej obecność w zamku Książ, jako potencjalnego „angielskiego szpiega” nie jest mile widziana. Kiedy zaczyna pracę w szpitalach i pociągach sanitarnych jako siostra Czerwonego Krzyża, wpada tam czasami na krótkie chwile z dziećmi, utrwalone na zdjęciach.

 

Daisy przyjeżdża do Książa jeszcze w Boże Narodzenie 1920. Oboje z mężem próbują ratować swój związek, ale na próżno. Daisy mieszka w leśnym domku. Jej ostatnia wizyta w podupadającej coraz bardziej Ma Fantaisie to jesień 1924 roku, ślub najstarszego syna. Być może pod koniec życia, kiedy znów zamieszkuje w Książu, sparaliżowana księżna na wózku znajduje jakiś sposób, żeby odwiedzić to miejsce. Ale można się domyślić, że widok opuszczonej budowli i zarośniętego ogrodu, którego już nie może uporządkować, łamie jej serce.

Kilka miesięcy po jej śmierci, w roku 1944 to, co zostało z Ma Fantaisie, równa z ziemią organizacja TODT. Do dziś pozostało jezioro, potężne zarośla rododenronów, zarysy fundamentów, kamienny mostek, kamionkowe rury, podstawy dwóch kominków i trzy bardzo charakterystyczne schodki. Kilka lat temu odkopano też schody prowadzące do ogrodu, z kamienną ławką.
 
Dokumentacja fotograficzna Louisa Hardouina w pełni potwierdza zachwyt Daisy nad jej ukochaną chatką. Jego doskonałe i dokładne zdjęcia pozwoliłyby z łatwością odtworzyć całe założenie.

„Ma Fantaisie - jak pisze Daisy – zaprojektowana całkowicie przeze mnie i w pełni wyrażająca mojego ducha, była chyba jedną rzeczą w Książu, która należała wyłącznie do mnie. Spędziłam w niej wiele szczęśliwych chwil z dziećmi, rodzicami i wybranymi przyjaciółmi”.

 

Zamkowe ogrody

Pałacyk myśliwski na Waligórze nie miał swojej nazwy, inaczej niż Ma Fantaisie. Prosto z lasu wchodziło się do małego przedpokoju, po lewej był salon i pokój Daisy, po prawej jadalnia z pięcioma oknami i charakterystyczną okrągłą wieżyczką, za jadalnią był westybul i garderoba, stamtąd wchodziło się do parterowej części, gdzie była kuchnia i pomieszczenia dla służby. Budynek miał nawet WC i łazienki na parterze i na piętrze, miał też centralne ogrzewanie, oświetlenie, dwie klatki schodowe, na piętrze była sypialnia i buduar Daisy, które miały dwa balkony. Przygotowując pałacyk księżna być może nie spodziewała się, czym on się dla niej stanie, gdy będzie już gotowy.

Pałacyk myśliwski w Waligórze

„To był dom rozwodowy Daisy", co zostało opisane w „Siostrach”. Zaproponowała mężowi układ, separację: w oczach świata mieli zostać małżeństwem, ale mieszkać już osobno i prowadzić oddzielne życie. Daisy na pewno decydowała o tym, jak ten budynek ma wyglądać. Ściany miały być całe z drewna, a dach kryty strzechą. Wiemy, że myślała o budowie już w 1911 roku, a przedstawiciele firmy byli nawet w Książu. Projekt kosztował 1197 funtów.

Projekt dotyczył nie tylko drewna, kamieni i słomy. Daisy wierzyła, że odtworzy na stokach Waligóry swoje życie rodzinne z dziećmi. Dla każdego z synów przygotowała osobny pokój, a średni Lexel posiał dookoła domu łubin, jeden z jej ulubionych kwiatów. Zamierzała zapraszać na swoją górę „tylko lubianych przeze mnie ludzi z różnych krajów, których sama będę dobierać, bez wypominania, że nie należą do „Naszego Świata”, świata kłamstwa i obłudy!” (Barbara Borkowy, „Siostry. Daisy von Pless i Shelagh Westminster”, Wałbrzych 2016). Musiała mieć dość, kiedy pisała te słowa, ale życie znowu zakpiło z jej projektu.

 

Jak symbol ulotności naszych marzeń brzmiał zapis w projekcie, że budynek musi być tak wykonany, aby łatwo można go było zdemontować bez uszkodzenia struktury i przenieść w inne miejsce. Tak się rzeczywiście stało. Jak mówi Mateusz Mykytyszyn, został prawdopodobnie wywieziony w latach 20-tych, może do Austrii, gdzie w górach Hochbergowie mieli swoje posiadłości. Daisy już wcześniej rozstała się ze swoim ostatnim sudeckim domem, z którego okien roztaczał się nieopisany widok na góry Kamienne i Sowie.

Kiedy powstawał, powoli stało się oczywiste, że postępująca choroba, prawdopodobnie stwardnienie rozsiane, odbiera księżnej władzę w nogach i będzie musiała sobie poszukać bardziej miejskiego otoczenia. A mąż nie chciał jej warunków, chciał rozwodu, chciał sobie znaleźć nową żonę. Gdy jej dom na Waligórze był gotowy, Daisy wyprowadziła się z Dolnego Śląska, jak sądziła – na zawsze. Kiedy po latach wróciła do Książa sparaliżowana, prawdopodobnie już nigdy nie odwiedziła swojego ulubionego miejsca w Górach Kamiennych.

h

Fotografia Louisa Hardouina

Zamek Książ od tyłu

Fotografia Louisa Hardouina

Czarny Dziedziniec

Czarny Dziedziniec w XVII wieku otrzymał bogatą dekorację w stylu manierystycznym ze stylizowanymi motywami roślinnymi i zwierzęcymi (m.in. maski, nereidy, delfiny, rozety). Zdobią go sgraffita, kamienne portale i wykusz, a na południowej ścianie dwa rzędy kartuszy herbowych. Dekorację ufundował zapewne Christoph II von Hohberg (1582 – 1625), aby uwiecznić datę wykupienia zamku od Habsburgów w 1605 roku przez jego ojca Konrada III (1558-1613). Podczas remontu i rozbudowy zamku na 400-lecie panowania Hochbergów w Książu w 1909 roku Hans Heinrich XV polecił ją odrestaurować.

Na południowej ścianie Czarnego Dziedzińca umieszczono w dwóch rzędach herby właściciela Książa wraz z datami panowania. W górnym są to kartusze Piastów (1292-1392) oraz bo bokach Luksemburgów (1392-1437) i Habsburgów linii albertyńskiej (1437-1457). W dolnym, pośrodku kartusz z herbem Hochbergów i datą 1605, a po bokach herby władających Śląskiem w XV i XVI wieku, Króla Czech Jerzego z Podiebradów, Króla węgierskiego Macieja Korwina, a także Króla Czech i Węgier Władysława II Jagiellończyka oraz Habsburgów linii leopoldyńskiej.

Salon Biały

Salon Biały, dawniej zwany był Czerwonym, bowiem jego ściany zdobiły czerwone jedwabne draperie, zniszczone podczas II Wojny Światowej. Sufit pokrywa piękna dekoracyjna sztukateria obfitująca w różnorodne motywy zdobnicze (motyw kratki regencyjnej, liści akantu, girlandy i bukiety z róż). XIX – wieczne meble należące do ostatniej właścicielki Zamku – Księżnej Daisy von Pless, stanowiły wyposażenie dawnej jadalni Grand Hotelu w Szczawnie Zdroju.

Sala Krzywa w przeszłości była gabinetem księcia Hansa Hochberga XV von Pless

Sala Konrada

Gobelin w Sali Konrada

Salon Barokowy

Salon Zielony (Porcelanowy)

Salon Gier

Korytarz na pierwszym piętrze

Sala Rycerska

Wąski korytarz południowy na pierwszym piętrze zamku  prowadzący wzdłuż Sali Krzywej i dalej w kierunku Schodów Trawertynowych, uważany za jedną z najstarszych części zamku. Na starych planach figuruje pod nazwą "Bolkogang" czyli "Przejścia Bolka" i uznaje się, że miejsce to pamięta budowniczych Książa, czyli XIV-wiecznych Piastów świdnicko-jaworskich. Na początku XX wieku przestrzeń tę zdobiły liczne portrety rodowe Hochbergów.

Fotografia Louisa Hardouina - kominek w Sali Maksymiliana

Sala Maksymiliana - 1902 r.

W 1923 roku Helen d’Abernon, żona brytyjskiego ambasadora w Berlinie, odwiedzała Zamek Książ i wspominała pokoje urządzone z myślą o goszczeniu Cesarzy Niemiec, Austrii i Rosji. A także swoją komnatę, pełną orchidei i zegarów muzycznych.

Helen d’Abernon, żona brytyjskiego ambasadora w Berlinie, pozostawiła świadectwo swojej wizyty w Zamku Książ w Wałbrzychu w 1923 roku. Pięć lat po zakończeniu pierwszej wojny światowej małżonkę dyplomaty uderzył porażający luksus, jaki zastała w dolnośląskiej rezydencji książąt von Pless - relacjonuje Mateusz Mykytyszyn, rzecznik prasowy Zamku Książ w Wałbrzychu. I dodaje, że Zamek Książ po raz pierwszy postanowił podzielić się relacją z tej wizyty.

Ambasadorowa w 1923 roku spędzała sylwestra w rezydencji Hochbergów. Z mężem, sir Edgarem Vincentem, przyjechała tu na zaproszenie pana na zamku, księcia von Pless Jana Henryka XV Hochberga, który był już rozwiedziny z Daisy.

"Mało widziałam w moim życiu tego, co można byłoby porównać z Książem i jego porażającym luksusem. W tym obrazie nie brakowało niczego co może zapewnić bogactwo i wysoko rozwinięte poczucie komfortu. Zakwaterowano nas w jednym z pięciu przepięknych apartamentów gościnnych, które urządzono z nadzieją, że mogłyby gościć trzech cesarzy jednocześnie" - opisywała ambasadorowa. I dodawała, że na Zamku Książ wierzono, że apartamenty przygotowano dla cesarzy Niemiec, Austrii i Rosji, ale też dla "pomniejszych władców", jak królowie Rumunii czy Saksonii. Na żonę ambasadora czekał pokój pełen orchidei i muzycznych zegarów. Na szafce nocnej, oprócz trzech rodzajów wody mineralnej, znalazła kawior i czekoladki. "Książ jest z pewnością wyjątkowy… Dzisiaj zabrano nas do ogrodnictwa i stadniny koni. W tej ostatniej naliczyłam około pięciu ogierów i ponad sto klaczy i źrebiąt. W czasie sezonu zimowego który trwa tu od trzech do czterech miesięcy, są trzymane w luźnych boksach i od czasu do czasy wypuszczane na przebieżki po dużym dziedzińcu i okolicznych łąkach" - pisała Helen d'Abernon. Na ambasadorowej wrażenie zrobiły nie tylko stajnie, ale też ogrody szklarniowe. Nazwała je nawet "najlepszymi, jakie widziała w życiu". "Choć na zewnątrz termometr wskazywał siarczysty mróz, w środku kultywowano gąszcz tropikalnych roślin, nawilżanych parującymi wodospadami i oczkami z ciepłą wodą. Ogrody zimowe, które są oddalone nieco od głównego domu tworzą pewnego rodzaju przeszklony aneks, zaprojektowany jak coś w stylu hollywoodzkiego filmu czy Zoo w Chicago" - zanotowała w swoich wspomnieniach.

Daisy Pless już tu nie ma, bo rozwiodła się z Hansem osiemnaście miesięcy temu. Są za to obecni jej trzej, wysocy synowie. Odbyłam długą rozmowę z jej najstarszym synem, Hanselem. Ma 23 lata, poważne usposobienie i dobre intencje. Odniósł sukces, zdając wszystkie egzaminy. Jest także zapalonym czytelnikiem, który sam, z potrzeby serca, wybiera swoje pozycje. Wszystko to z własnej inicjatywy, ponieważ wychowanie całej trójki młodych Hochbergów przebiegało w wyjątkowo „relaksacyjnej” atmosferze. Hansel jest zupełnie inny niż Lexel, jego średni brat, który ze swoim atrakcyjnym wyglądem i nadmiernie długimi kończynami, wydaje się być rozkochanym w przyjemnościach lekkoduchem. Zasugerowałam Hanselowi, że być może powinien znaleźć odpowiednią osobę, która zajmowałaby się jego matką i jej sprawami finansowymi. Zdaję sobie jednak sprawę, że dla młodego mężczyzny podjęcie się zadania znalezienia odpowiedniego damskiego towarzystwa dla nieodpowiedzialnego rodzica, a Daisy jest przecież taka niezdyscyplinowana i temperamentna, może się okazać zupełnie niemożliwe”.

Portret Lady Helen Vincent z 1904 r.

Helen Venetia Vincent, wicehrabina D’Abernon (1866 -1954 r.) była brytyjską szlachcianką, znaną członkinią towarzystwa i autorką pamiętników.  Jej ojciec William Duncombe został wyniesiony do parostwa jako Baron Feversham w 1867 r. I ponownie jako hrabia Feversham w 1868 r. Ona i jej siostra Hermiona, księżna Leinster, były znane jako wiodące piękności w swoim kręgu.  Helen poślubiła Sir Edgara Vincenta, ówczesnego gubernatora Cesarskiego Banku Osmańskiego w Konstantynopolu, 24 września 1890 r. Lady Helen w tamtym okresie była „najbardziej znaną gospodynią swojego wieku” i „ze względu na jej wyjątkową urodę, inteligencję i urok, jedną z najbardziej olśniewających postaci ”. Helen była związana z „Duszami”, salonem znanych intelektualistów tamtych czasów, w skład którego wchodzili Arthur Balfour, George Curzon, Henry James i Edith Wharton.  Lady Helen towarzyszyła mężowi, gdy służył w Misji Międzywydziałowej w Polsce i jako ambasador brytyjski w Republice Weimarskiej na początku lat 20. XX wieku. W tym czasie baronowa prowadziła dziennik swoich przeżyć, których części zostały opublikowane w 1946 r. Pod koniec swojej misji dyplomatycznej Sir Edgar został podniesiony do rangi 1. wicehrabiego D’Abernona 1 stycznia 1926 r., a po śmierci starszego brata został 16. Baronetem Stoke d’Abernon.  Małżonkowie nie mieli dzieci, a tytuły Sir Edgara umarły wraz z nim w 1941 r. Lady D’Abernon zmarła w wieku 84 lat 16 maja 1954 r.

Stangret Hochbergów zawsze w przepisowej liberii

Stangreci i woźnice w Książu z czasów ostatnich właścicieli z rodu Hochberg von Pless ubierani byli w charakterystyczne płaszcze koloru beżowego z ciemnobrązowymi kołnierzykiem i końcówkami rękawów, którym towarzyszył ciemny cylinder.

Kareta pszczyńska w zaprzęgu jednokonnym – koń Pszinna, 1863 r.

Większość zamożnych właścicieli ziemskich posiadała wiele koni do jazdy, polowań czy powożenia. By je pomieścić, budowano wspaniałe stajnie, często o zaawansowanej technologicznie konstrukcji, wyposażone w system wentylacji i oświetlenie. Angielski historyk architektury Giles Worsley napisał, że „Żadne zwierzę nie cieszyło się taką przychylnością architektów jak koń”.

 

Ambicją Jana Henryka XV von Hochberga, dziedzica jednej z największych fortun ówczesnej Europy' było również posiadanie wspaniałych stajni i znakomitych koni wierzchowych i zaprzęgowych do codziennej obsługi kilku rezydencji funkcjonujących na najwyższym poziomie luksusu, ale też według sztywnej i archaicznej etykiety. 

 

Stajnia książęca w Pszczynie, wzniesiona w latach 1866-1867 w stylu neoromańskim wg projektu architekta Oliviera Pavelta, miała kształt trójnawowej hali z krzyżowo-żebrowym polichromowanym sklepieniem wspartym na żeliwnych kolumnach o kanelowanych trzonach i stylizowanych kompozytowych kapitelach. Ściany powyżej żłobów były wyłożone ceramicznymi kaflami w kolorze białym i niebieskim. Obok stajni znajdowały się wozownia, siodlarnia i ujeżdżalnia.

 

Księżna Daisy von Pless odnotowała w swych wspomnieniach, że „Koniuszym był stary dżentelmen z włoską żoną. Kiedy oprowadzał nas po stajni lub zapleczu hodowlanym, zawsze miał na głowie szary cylinder i sprawiał wrażenie, iż znajdujemy w świętym sanktuarium, gdzie nie można wypowiedzieć słowa”.

Powozownia w Pszczynie

Rezydencje Hochbergów w Pszczynie i Książu, a także w Berlinie, posiadały wspaniale wyposażone powozownie, wypełnione wszelkimi typami pojazdów od codziennych, spacerowych, sportowych po galowe, używane przy dworskich ceremoniach. Tego wymagała wysoka pozycja rodziny książęcej w cesarskim Berlinie, ale również w czasie wizyt Cesarza Wihelma II w Pszczynie czy Książu. Dlatego zestaw pojazdów musiał być imponujący i zapewne reprezentował najlepsze wytwórnie Berlina, Wiednia, Paryża czy Londynu.

Galowy powóz Hochbergów ozdobiony jest książęcym herbem

W XIX i pierwszej połowie XX wieku panami na Pszczynie byli przedstawiciele rodu Hochbergów, którzy cieszyli się z posiadania tytułów książąt pszczyńskich, stanowiąc elitę najpierw Królestwa Prus, a później Cesarstwa Niemieckiego. Pszczynę odwiedzali wtedy monarchowie oraz arystokracja z całej Europy. Jednym z wyznaczników prestiżu było wówczas posiadanie koni szlachetnych ras, jak i wielu reprezentacyjnych pojazdów - najpierw powozów, a od początku XX wieku także limuzyn poruszanych końmi mechanicznymi. Dlatego w drugiej połowie XIX wieku Hochbergowie wznieśli na południowych obrzeżach parku, po wschodniej stronie pałacu, zespół efektownych zabudowań, mieszczących stajnię, powozownię i ujeżdżalnię. Na początku zaś XX wieku dodano także garaż.

Powóz Hochbergów przed zamkiem w Pszczynie

Aż do początku XX wieku w wozowniach książąt von Pless stały liczne powozy, wolanty i bryczki, do których zaprzęgano piękne konie.  W czasie oficjalnych wyjazdów korzystano z pozłacanego galowego powozu, w karmazynowo-niebieskim kolorze liberii Hochbergów – nim książęca para udawała się na dwór w Berlinie, a nawet przewoziła go na uroczystości do Londynu.

Kiedy Daisy wracała z dalszej podróży, zawsze czekał na nią na stacji paradny powóz z pocztylionami. Podczas przejażdżki towarzyszyła jej z kolei rota myśliwych i czwórka trębaczy.

Stajnia w Pszczynie - wnętrze

Obecnie istniejący kompleks stajni książęcych został wzniesiony w drugiej połowie XIX w. za czasów Hochbergów, według projektu architekta Oliviera Pavelta. Wozownię wybudowano w 1864 r., stajnie wraz z siodlarnią w latach 1866-1867, natomiast do budowy ujeżdżalni przystąpiono w 1869 r. Murowane garaże, dla dziewięciu książęcych samochodów, wzniesiono pomiędzy 1904 a 1910 r.

Książęce stajnie

Kuźnia zamkowa

Stajnia w Pszczynie - widok zewnętrzny

Stajnie Książęce wzniesiono w stylu historyzującym, nawiązującym głównie do architektury romańskiej i gotyckiej. Zbudowano je z cegły, na rzucie prostokąta. Portale i okna wieńczą półowalne łuki (są też okna okrągłe), a pod dachem biegnie fryz arkadowy. Warto zwrócić uwagę na dekorację rzeźbiarską, np. głowę konia, oraz na basztę pomiędzy stajnią a ujeżdżalnią. Wnętrze stajni z boksami dla koni nakryte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym, wspartym na smukłych, żeliwnych kolumienkach. Ciekawostką jest tu drewniany bruk. Powozownię zaś przykryto drewnianym stropem. Znajdujący się najbliżej pałacu gmach ujeżdżalni został w latach 70. XX wieku przebudowany na halę sportową, co oszpeciło jego wygląd. Stajnie Książęce mają stanowić dodatkową powierzchnię wystawienniczą dla pałacowego muzeum; wygospodarowano tutaj także miejsce na salę konferencyjną, kawiarnię oraz pomieszczenia administracyjne.

Uleżdżalnia przed remontem

Książęce psy myśliwskie i stado koni w Pszczynie

I Wojna Światowa. Niemieccy żołnierze przy stajniach książęcych w 1917 r

Daisy z siostrą Shelagh w 1905 r. na wyścigach konnych w Pardubicach

W drugiej połowie XIX pojawiło się wiele ważnych wynalazków, między którymi  był też silnik spalinowy,  skonstruowany w 1860 roku przez Etienne’a  Lenoira. Od tego momentu zaczął się rozwijać przemysł motoryzacyjny. Pierwsze samochody i motocykle zbudowali Gottlieb Daimler i Carl Benz. Niestety były one mało dostępne ze względu na wysoką cenę. Poza tym większość wykwintnego towarzystwa pogardzała tym najnowszym środkiem transportu, uważając, że jest stosowny jedynie dla utracjuszy. Na dodatek królowa Wiktoria określała samochody jako „straszliwe maszyny”, które „pachną nieprzyjemnie”.

Jeszcze w 1903 roku księżna Daisy of Pless nie została przyjęta przez Cesarzową w Poczdamie, bo… przyjechała autem. Hrabina Brockdorff  tłumaczyła wtedy, że Jej Wysokość nie chce, by Cesarz widywał zbyt wiele samochodów, ponieważ sam mógłby takowego zapragnąć. Pięć lat później był posiadaczem wielu samochodów, a  jego żółte limuzyny zdobiono tarczami herbowymi  z orłami w koronach. Już w 1910 roku podczas licznych wizyt używał tego środka transportu.

Wizyta w Poznaniu - 1910 rok

Cesarz w Biedrusku - 1910 rok

Wizyta w Bytomiu - 1910 rok

Teść Daisy, choć nie był zwolennikiem nowoczesnych wynalazków, to jednak zrobił sobie prezent na siedemdziesiąte urodziny (1903 r.) i nabył luksusowy samochód „Benz-Manlicher”. Być może nie chciał być gorszy od ojca Daisy lub też wziął przykład z Christiana Crafta Hohenlohe ze Sławięcic, który „…pojawił się pojazdem zwanym automobilem. Podjechał nawet pod portal, ale do środka nie mógł wjechać ze względu na smród i możliwe zanieczyszczenie.” Najmłodsza córka księcia Hansa Heiricha XI, hrabianka Anna Hochberg, tak opisała pierwszy samochód, jaki pojawił się w Pszczynie: „Był to krótki i wysoki powóz otwarty, osobno kozioł, a z tyłu była umieszczona wyżej beczka z czterema bardzo małymi okrągłymi siedzeniami, na których można się było kołysać”.

Samochód Benz-Manlicher

Księżna Daisy za kierownicą. Zdjęcie w The Car 27 sierpnia 1902 r.,  wyszukane w angielskiej prasie przez Barbarę Borkowy

Daisy z matką Patsy

Anna z matką dały się zaprosić na przejażdżkę, którą hrabianka później barwnie opisała: „Odpłynęliśmy jak gondolą w kierunku Żor, z zawrotną – w naszym mniemaniu – prędkością. Wywołaliśmy paniczny strach, wszystko uciekało przed nami, konie zupełnie ogłupiały, ludzie zresztą też. Wozy się wywracały, a ludzie klęczeli na poboczach i modlili się”.

Auta książęce (źródlo: Barbara Borkowy)

Istniała wówczas szansa jedna na dziesięć, by dojechać gdzieś na odległość 10 mil bez poważnej awarii. Wielu automobilistów zapominało też, że mogą po drodze natknąć się na wzgórza. Bak, zazwyczaj umieszczony pod siedzeniem, nie miał wtedy zastosowania, gdyż paliwo było dostarczane do gaźnika siłą ciężkości. Nierzadki był więc widok auta jadącego pod górę… tyłem.

Wkrótce samochodów było coraz więcej, w następnym roku „stary książę” kupił dwa kolejne auta dla rodziny a potem następne. W większości arystokratycznych domów zwykle byłego stangreta pasowano na szofera. Z czasem również panie zaczęły prowadzić samochody, co uwieczniano na fotografiach. Zapaloną automobilistką była matka Daisy. Samochody stały się popularniejsze, odkąd Henry Ford w 1913 roku wprowadził masową produkcję swojego auta (model T). Obniżyło to cenę samochodu i więcej ludzi mogło go kupić.

Ks. Hans Heinrich XV na przejażdżce. Zdjęcie w „Motoring Illustrated” 07 lipca 1902 r., wyszukane w angielskiej prasie przez Barbarę Borkowy

Kamerdynerzy księżnej Daisy przed jej automobilem w 1921 r. (źródło: Barbara Borkowy)

Hansel i Sissy przed zamkiem w Pszczynie

Automobiliści nosili śmieszne kostiumy: gogle wielkie jak maski gazowe, a na nogach okrycie przypominające spódnicę, które pozwalało utrzymać nogi w cieple. Damy szyfonowymi szalami przytrzymywały płaskie kapelusze. Z tyłu samochodu przymocowane były usztywnione brezentowe żagle, które zabezpieczały przed kurzem. Dzisiaj to brzmi śmiesznie, ale na początku dwudziestego wieku takie kostiumy i wynalazki były bardzo potrzebne – szyb jeszcze nie wymyślono, nie było też bocznych drzwi zabezpieczających kierowcę przed przenikliwym zimnem. O asfaltowych nawierzchniach jeszcze nie słyszano, więc po długiej podróży włosy pań, ich brwi, a nawet rzęsy były białe od kurzu – mimo że kobiety w czasie podróży samochodem nosiły woalki na twarzy.

Dla dzieci pracowników zamku, na stałe zamieszkujących książańskie służbówki, uruchomiono w majątku szkołę

Karl Endemann był na przełomie XIX i XX wieku bibliotekarzem i nauczycielem w majątku Książ należącym wówczas do książęcej rodziny Hochberg von Pless. Nie tylko sprawował opiekę nad zbiorami Biblioteki Majorackiej, która mieściła się w budynku bramnym Książ, ale prowadził także szkołę dla dzieci pracowników zamkowych.

Karl Endemann sprawował pieczę nie tylko nad Biblioteką Majoracką w Książu, ale również ulokowanym w zamku archiwum Hochbergów. Ponadto opiekował się gromadzoną przez pokolenia właścicieli zamku kolekcją, zgromadzoną w tzw. Kunstkabinett. Składały się na nią m.in.: instrumenty astronomiczne, zbiory przyrodnicze i numizmatyczne oraz pamiątki rodzinne. Dużą część kolekcji stanowiły cenne arrasy oraz malarstwo, głównie portrety i widoki np. okolic Sudetów. Karl Endemann był także nauczycielem dzieci pracowników książęcych, którzy mieszkali w Książu.

Ogromny zamek  Książ musiał posiadać własną drużynę straży pożarnej

Kuchnia

Obsługa kuchni, na wózeczku główny kucharz i zarazem autor wielu fotografii Louis Hardouin

Głównym królestwem Louisa była oczywiście kuchnia. Wyłożona białymi kafelkami, mieściła się na piątym piętrze zamku. Jej lokalizacja nie była przypadkowa, uniemożliwiała bowiem rozprzestrzenianie się zapachów na pozostałe piętra. Znajdujące się w niej trzy piece pozwalały obsłużyć cztery jadalnie, do których prowadziły windy zwożące potrawy. O wyjątkowości tego miejsca i pracującej w nim obsługi może świadczyć niezwykła sterylność naczyń, najnowocześniejszych sprzętów, podłogi, a nawet śnieżnobiałych kitli kucharzy. Również sąsiadujące z kuchnią chłodnie, działające od wiosny do późnej jesieni, były zawsze zaopatrywane nie tylko w świeżą dziczyznę, ryby czy warzywa, ale i w materiał chłodzący, którym były ogromne tafle lodu z pobliskich stawów. Warunki były więc idealne, by armia kuchennych pracowników mogła schlebiać najbardziej wyrafinowanym gustom pary książęcej i ich gościom, wśród których nie brakowało koronowanych głów. Do stołów podawało 24 lokajów, którzy podobnie jak pozostała służba byli traktowani z szacunkiem. Dowodem na to mogą być służbowe pokoje, wyposażone w łazienki, ale również wspólne podróże z rodziną von Pless po Europie, poczynając od Wenecji, przez Paryż, Berlin, aż po Kraków.

Taka atmosfera sprawiała, że każdy zatrudniony w zamku czuł się tutaj dobrze. Pozwalało to nie tylko ze spokojem wypełniać obowiązki, ale również dołożyć do nich nieco humoru, z którego nie tylko szef kuchni był znany. Fotografowani dość często przez Hardouina kominiarze byli na fotografiach prawdziwymi akrobatami, którzy niejednokrotnie popisywali się swoimi umiejętnościami. Kominiarze w tym czasie chodzili boso po kalenicach, nie mieli też żadnych zabezpieczeń. 

Louis Hardouin z zamkowym kominiarzem

Hardouin uwiecznił też na fotografiach dzieci przebywające w zamku. A te nieraz płatały psikusy – chowały się w ogromnych kuchennych garnkach, a w ogrodzie – w stertach dopiero co zgrabionych liści.

Kuchnię wyposażono m.in. w elektryczne urządzenia, które można określić prototypami współczesnych sprzętów AGD. Były tam np. trzepaczki, miksery, ubijaczki i wiele innych. Nowinką techniczną w kuchni były pomieszczenia pełniące funkcję lodówek na dziczyznę czy ryby. Miały podwójne ściany z pustą przestrzenią pomiędzy nimi, która była wypełniana mieszanką lodu i trocin. Takie rozwiązanie sprawdzało się znakomicie i zabezpieczało doskonale żywność przed zepsuciem. W kuchni zamontowano ogromny świetlik z uchylnymi oknami, który dostarczał do wnętrza naturalnego światła i pełnił przy okazji funkcje wentylacyjne. Ściany kuchni zostały wyłożone kafelkami, które na specjalne zamówienie Hochbergów zostały wykonane w Miśni.

W kuchni zamku Książ zatrudniony był sztab ludzi. Pracowało tam 40 kucharzy i cukierników. Ponadto kilkadziesiąt osób, które usługiwały rodzinie książęcej przy posiłkach. Część zajmowała się czyszczeniem i układaniem porcelanowej zastawy stołowej czy srebrnych sztućców. Inni dostarczali potrawy na książęcy stół. W transporcie potraw z kuchni do jadalni na pierwszym piętrze używano niewielkich wind transportowych.

Hochbergowie słynęli z tego, że wspierali swoich poddanych. Dlatego większość produktów spożywczych, które trafiały na książęcy stół, pochodziła z okolicznych gospodarstw – mówi Magdalena Woch. – Świeże owoce i warzywa dostarczane były z należącej do książęcej rodziny palmiarni, która jest położona w pobliżu zamku Książ.

Na książęcy stół często serwowano również dziczyznę. Zarówno tę drobną: zające, bażanty, czy kaczki, jak i grubego zwierza: dziki, sarny, jelenie, a nawet żubry. Hochbergowie posiadali rozległe lasy na Dolnym i Górnym Śląsku. Słynęli także z zamiłowania do polowań, a brała w nich udział również księżna Daisy. (źródlo: Kuchenne rewolucje księżnej Daisy, Artur Szałkowski, https://gazetawroclawska.pl ).

W kuchni zamkowej nie mogło zabraknąć najnowocześniejszych sprzętów

Było tam również pomieszczenie ze zbiornikiem na wodę deszczową, której używano w książęcym gospodarstwie. Kuchnia znalazła się po przebudowie tak wysoko, aby arystokratyczne nosy nie musiały wdychać kuchennych zapachów. Książę zatrudniał ponad 600 osób służby, wśród nich 24 lokajów podających do stołu. Ci, którzy musieli być pod ręką przez całą dobę, mieszkali na czwartym piętrze pałacu - były tam służbowe pokoje, zaopatrzone w łazienki i ubikacje na korytarzu. Reszta mieszkała w służbowych oficynach, po obu stronach budynku bramnego.

Budynek bramny (tzw. kordegarda) powstał w trakcie przebudowy zamku jaka miała miejsce w latach 1705 - 1742, którą zajął się Konrad Ernest Maximilian von Hochberg

 

Muszkieterzy z zamku Książ

Otaczające Zamek Książ majestatyczne mury obronne w niektórych swoich fragmentach pamiętają jeszcze średniowiecze. Na początku XX wieku książę Jan Henryk XV von Hochberg podczas wielkiej rozbudowy zamku zadbał o to, aby znalazły się na nich wartownie dla książańskich muszkieterów. Straż zamkowa strzegła bowiem Książa przez 320 lat do końca funkcjonowania tutejszego dworu w 1929 roku.

Otaczające Zamek Książ kamienne mury co kilka metrów posiadają strażnicze baszty i wieżyczki. W niektórych fragmentach oddzielają je chronione drewnianymi balustradami zadaszone ganki. To właśnie wzdłuż i po zamkowych murach przemieszczali się podczas nocnej warty muszkieterowie.

Zwierzchnikiem muszkieterów czyli zamkowej straży był zamkowy kasztelan. Straż dyżurowała przez całą dobę na parterze Budynku Bramnego, przez który prowadzi główne wejście do zamku. Prywatny pluton muszkieterów utrzymywali Hochbergowie w Książu do końca swoich magnackich dziejów. Starszy regulamin tych wartowników pochodził z 1709 roku. Umundurowana gwardia była uzbrojona.

"Tu dyżurowała straż zamkowa. Wartownika nazywano szyldwachem lub muszkieterem. Na piętrze mieściło się archiwum dworskie i biblioteka. Obiekt bramny, nawiedzony pożarem, został przebudowany w roku 1892. Posiada dość bogaty wystrój architektoniczny. Dwie wieże broniły tu tzw. zamku dolnego. Jedna z nich służyła jako więzienie i nazywała się z czeska Temnitz, tj. ciemnica. Zapoczątkowany w XVIII, zgromadzony na piętrze budynku bramnego, wieku zbiór biblioteczny liczył na początku XX wieku 65 tys. tomów, w tym 2300 manuskryptów.

 

W czasach, kiedy właściciele Książa dzierżyli jeszcze na swoim terenie władze sądowniczą, strażnik ten dozorował aresztantów, pilnował robotników w warsztatach rzemieślniczych, strzegł mienia zamkowego i bezpieczeństwa mieszkańców. Muszkieterzy pełnili straż na blankach, mieli swoje stanowiska także w dwóch wartowniach na zamku dolnym, gdzie mieściły się między innymi zamkowy telegraf i poczta z mieszkaniem dla poczmistrza Heinricha Newestata i jego rodziny.

Do obowiązku muszkieterów należało otwieranie i zamykanie wszystkich bram zamkowych. Sygnałem do działania w tym zakresie był rozlegający się o 6 rano i 10 wieczorem dzwonek z zamkowej wieży. Muszkieter musiał kilkukrotnie w ciągu dnia obchodzić wszystkie budynki na wyznaczonym mu terenie. Ci którzy pełnili wartę w bramach odpowiadali za sprawdzenie przechodniów i przepędzanie maruderów. Dodatkowo regulowali zegar na wieży, zapalali i gasili latarnie oraz mieli alarmować o pożarach, zadaniach i aktach wandalizmu. W XVII wieku, w okresie wojny 30-letniej (1618-1648) 35 muszkieterów stale chroniło zamku dobierając sobie do pomocy chłopów folwarcznych. Ostatnim muszkieterem na Książu, który po II wojnie światowej nie wyjechał do Niemiec i – wraz z byłym trenerem koni wierzchowych Edwardem Wawrzyczkiem – pracował w Książu jako stróż, był Johannes Szczotka. Pochodził z Pszczyny, a do Książa, gdzie początkowo odpowiadał za konie powozowe, przyjechał w 1912 roku, gdy zlikwidowano tamtejsze stajnie". (por. Mateusz Mykytyszyn)

Muszkieter

Muszkieter

"Życie na służbie u słynnej księżnej Daisy i księcia Jana Henryka XV, przez podwładnych uważane było za powód do dumy i mimo ciężkiej, codziennej pracy zapewniało życie w bogactwie i wygodzie. Świat ten zmiótł wiatr tragicznej historii XX wieku, ale ich zatrzymane w kadrze życie, ukazuje radośniejsze oblicze zamkowej codzienności.

Pokojówki księżnej Daisy musiały być pannami. Gdy zmieniały stan cywilny, traciły pracę

Martha Kozyra, pokojówka księżnej Daisy, pochodziła z Pszczyny

Najważniejszą i przynoszącą doskonałe rezultaty cechą funkcjonowania książęcego dworu w Książu, był jasno określony i rygorystycznie przestrzegany przez wszystkich jego członków, podział zadań i obowiązków. Każdy dworzanin i służący miał przydzielony ścisły zakres czynności i w zasadzie nie mógł być wykorzystywany do innych celów.

Dwór książąt von Pless w Książu posiadał swoją ściśle określoną hierarchię. Na jego czele stał marszałek dworu (Hausmarschall). Był najważniejszą osobą wśród zamkowego personelu, to jemu jako majordomusowi podlegała cała służba, której przekazywał dyspozycje właścicieli majątku. To on miał wpływ na decyzje kadrowe książęcej pary. Marszałek opracowywał regulaminy pracy i instrukcje dla dworzan i służby dworskiej. Był odpowiedzialny za wszystkie zakupy do zamkowego gospodarstwa, w tym artykułów luksusowych i wina. Do jego najważniejszych obowiązków należała organizacja życia dworskiego w wielu jego przejawach, w tym podejmowania gości. Podczas wizyt członków rodziny cesarskiej i innych rodów królewskich pilnował, aby wszystko odbywało się zgodnie z ceremoniałem i protokołem. Marszałek dworu stał na czele niewielkiego urzędu marszałkowskiego (Hausmarschallamt Seiner Durchlaucht des Fürsten von Pess). W czasach ostatnich Hochbergów na Książu funkcję tę pełnili Walter von Pohl (1909-1919) i Rudolf von dem Hagen (1919-1934). Do ich obowiązków należał również nadzór nad personelem dworskim w górnośląskim zamku Hochbergów w Pszczynie. Stanowisko to zlikwidowano po wprowadzeniu radykalnych oszczędności w finansowaniu rodziny książęcej.

Marszałek dworu

Po marszałku najważniejszymi członkami dworu książęcego w Książu byli: tajny, osobisty sekretarz księcia, ochmistrz czyli zarządca dworu (Haushofmeister) i szef kuchni (Küchenmeister). Te cztery osoby były odpowiedzialne za organizację praktycznie każdego aspektu życia księcia, zapewnienia mu spokoju i komfortu.

Do najbardziej zaufanych pracowników pana na Książu należał jego tajny sekretarz, który prowadził Sekretariat Prywatny Księcia von Pless zwany też Kancelarią Dworu lub Kancelarią Domową (Hauskanzelei). Podlegał mu także Zarząd Gospodarstwa Zamkowego (Schlosshaltungs-Verwaltung). Przez wiele lat funkcję tę pełnił samotnik z wyboru, całkowicie oddany Książowi i rodzinie książęcej radca Georg Freytag.

Kuchmistrz był w Książu jednym z najważniejszych członków personelu, o ile nie najważniejszym. To od jego talentu i sprawności zależał dobry humor księcia, jego rodziny i dostojnych gości. Zarządzał całą kuchnią i to jemu podlegał jej personel. Prowadził książki z menu, wydawał dyspozycje zakupu określonych produktów i często podróżował z rodziną książęcą. W latach 1909-1932 kuchnią w Książu kierował Francuz, Louis Hardouin. Był on nie tylko mistrzem kulinarnym, ale także utalentowanym fotografem. Kiedy na początku lat 30., po 20 latach zwolnił posadę i wyjechał do Anglii, Jan Henryk XV był tak niepocieszony, że odmówił przyjmowania posiłków z książańskiej kuchni. Przez pewien czas dania dostarczano mu z jego prywatnego, luksusowego Grand Hotelu w Szczawnie-Zdroju.

Kuchmistrz sam wybierał ryby na książęcy stół

Kuchmistrz Louis Hardouin

Służbą domową w Książu zarządzał ochmistrz czyli szef wszystkich służących – słynący z męskiej urody Heinrich Nüttgen. Przy zatrudnianiu personelu dla rodziny książęcej jednym z najważniejszych kryteriów była aparycja i zewnętrzne warunki fizyczne. Lokaje, kamerdynerzy, służący zwani pokojowcami (Hausdiener), byli werbowani wśród absolwentów szkoły wojskowej we Wrocławiu, gdzie znajdowały się koszary gwardii cesarskiej.

Ochmistrz Heinrich Nüttgen

Osobą bezwzględnie zaufaną musiał być osobisty kamerdyner księcia, który pełnił na dworze wyjątkową rolę. Był najbliżej pracodawcy, przygotowywał ubrania i mundury, pomagał mu w ubieraniu i codziennej toalecie. Przez wymuszoną charakterem pracy bliskość, kamerdyner stawał się de facto najbliższym powiernikiem księcia i posiadał wiedzę o jego najskrytszych sekretach. W tej roli niezwykle ceniony był Josef Lindenau, przez wiele lat najbliższy służący Jana Henryka XV. Pochodzący z Warmii krawiec z zawodu przez pewien czas pracował także jako osobisty służący księżnej Daisy (zm.1943) i młodego dziedzica Jana Henryka XVII (zm.1984).

   

Osobisty kamerdyner księcia, Josef Lindenau z żoną Augustą i dziećmi, Aloisem, Margarethe i Lucią

Najwyżej w hierarchii wśród personelu żeńskiego znajdowała się przyboczna dama dworu (Hofdame) księżnej Daisy. Funkcję te pełniły zazwyczaj przedstawicielki drobnej szlachty lub ubogie krewne. Główną rolą damy dworu było towarzyszenie księżnej, wyręczanie jej w niektórych sytuacjach towarzyskich mniejszej rangi, a także bycie jej „tarczą” – w razie problemów uniemożliwiającą dostęp do pracodawczyni. Przed I wojną światową funkcję tę pełniła Anna von Pohl, żona urzędującego w Wałbrzychu, generalnego dyrektora dóbr książęcych Waltera von Pohla. Przez wiele lat kompanką i powiernicą – za wsparcie finansowe i dach nad głową – była dla księżnej von Pless jej kuzynka Edwina „Ena” FitzPatrick. Po rozwodzie jedyną towarzyszką schorowanej Daisy była jej rodaczka, dawna służąca jej matki, Miss Dorothy Crowther, zapamiętana jako wierna Dolly. Obywatelkę Wielkiej Brytanii rozstrzelali Czesi gdzieś w pasie przygranicznym, kiedy w maju 1945 roku uciekała z Wałbrzycha przed nadciągającą armią radziecką.

Za personel żeński odpowiadała podległa ochmistrzowi szafarka, którą można było rozpoznać po charakterystycznym pęku kluczy przy pasie. Po damie dworu (przez nią miała kontakt z księżną) posiadała ona najwyższą pozycję wśród personelu żeńskiego. Powierzano jej nadzór nad mieniem, a jej przełożonym był ochmistrz Nüttgen. Organizowała i nadzorowała pracę wszystkich młodziutkich pokojówek, służących, praczek i sprzątaczek. Na dworze książąt von Pless panowała typowa dla niemieckiej arystokracji reguła, która pozwalała na zatrudnianie jedynie niezamężnych kobiet. Zasada ta nie dotyczyła jednak dam dworu.

Młody wiek (od 16 do 25 lat) zatrudnionych u Hochbergów pokojówek, służących, kucharek i pomocy kuchennych odróżniał je od zatrudnionych mężczyzn, których większość była w wieku średnim z przewagą osób w wieku od 50 do 70 lat. Małżeństwa między służącymi zdarzały się więc rzadko, ale odnotowano takie przypadki, m.in. kiedy w kwietniu 1918 roku dyrektor stadniny Alex Stewart poślubił jedną z dam dworu księżnej Daisy, Marie Auguste Singelmann. Małżonkami, którzy poznali się w Książu i po ślubie nadal pozostawali w służbie książęcej, byli osobista pokojówka drugiej żony księcia Jana Henryka XV, hrabiny Klotyldy (zm.1978) Helene Stumpfe i prywatny kamerdyner księcia, Heinrich Kummer. Młodzi nie cieszyli się długo małżeńskim szczęściem. Nieszczęśliwie, służący ten nosił takie samo nazwisko jak dyrektor państwowej już od 1934 roku książęcej stadniny, nazista Udo von Kummer. Polacy rozprawiający się po wojnie z hitlerowcami, którzy nie zdążyli jeszcze uciec, przez pomyłkę aresztowali Heinricha Kummera. Ostatni kamerdyner księcia, który w 1938 roku był przy jego śmierci w paryskim hotelu Ritz, zmarł w 1945 roku w obozie dla nazistów w Poznaniu.

Z pewnością do przyjemniejszych żeńskich zamkowych posad należało stanowisko osobistej sekretarki księżnej. Posadę tę objęła po 1900 roku Angielka Miss Suttes. Do jej obowiązków należało m.in. prowadzenie korespondencji oraz rachunków prywatnych księżnej, umilanie jej czasu grą na pianinie i innymi przyjemnościami, przygotowanie pokoi na przyjazd państwa, wypożyczanie powozów i samochodów, rezerwowanie hoteli, zamawianie obiadów, organizacja wycieczek, zabawa państwa z dziećmi, zajmowanie się gośćmi księżnej (konwersacje w językach angielskim i francuskim), pomoc w pracy dobroczynnej księżnej na rzecz szpitali i ubogich. Miss Suttes odeszła z pracy w 1908 roku z powodu zamążpójścia, a jej obowiązki przejęła Fräulein Helen Wagner".

Autor: Mateusz Mykytyszyn – Zamek Książ w Wałbrzychu. Fot. Fundacja Księżnej Daisy von Pless

 

Dworscy lokaje

Na dworze książąt von Pless w Książu obowiązywała ścisła hierarchia, która wyrażała się także przez starannie dobrane uniformy. Ich projekt zatwierdził w latach 70-tch XIX wieku, książę Jan Henryk XI, wzorując się na ubraniach służby z Wersalu. Pochodziły z dwóch wytwórni: G. Benedicta, królewskiego dostawcy z Berlina oraz firmy Price Whittaker & Co. z Londynu. Peruczkę, która była obowiązkowym elementem stroju zniesiono dopiero w latach 20-tych po rozwodzie księcia Jana Henryka XV i księżnej Daisy. Czerwone uniformy obowiązywały w Książu, a turkusowe na zamku w Pszczynie do końca funkcjonowania obu dworów.

„Lepiej o kilka fenigów mniej, ale za to w służbie księcia”. To powiedzenie towarzyszyło całym pokoleniom pracowników, zatrudnionych w Zamku Książ. Na początku XX wieku w zamku Książ pracowało u rodziny Hochbergów około trzystu służących. Lokale, pokojówki, kamerdynerzy zamkowi stanowili bardzo dużą grupę mieszkańców zamku. Większość z nich mieszkała w mieszkaniach dla służby na IV i V piętrze zamku, który funkcjonował wówczas jak potężny, rozbudowany organizm. Mieszkania na IV i V piętrze Książa, w zależności od funkcji, sprawowanej przez ich mieszkańców, składały się z jednego do 4 pokoi. Toczyło się w nich życie całych generacji służących Hochbergów. Zniszczone w trakcie II Wojny Światowej czwarte i piąte piętra zamku także w okresie powojennym ulegały powolnej dewastacji.

Książęcy portier Georg Zawischa (Zawisza)

Pracownicy zamkowi niższej rangi

Seidel - osobisty służący księżnej Daisy. Pracownik dworu książęcego w Książu ma na sobie przepisowy uniform hausdienera czyli służącego, który swoje obowiązki pełnił wewnątrz pańskiego domostwa. Fotografia z początku 20. wieku.

Forysie i wyższa służba w Książu przed 1918 rokiem

Foryś (z niem.) – dawniej u możnej szlachty konny pachołek z trąbką (w nocy ze światłem) poprzedzający karetę w celu zbadania drogi; także pomocnik stangreta powożącego wielokonnym zaprzęgiem. Jechał na koniu z przedniej pary.

 

W samym zamku pracowało 300 osób, o tarasy dbało kolejnych 200. A rodzina księcia składała się przecież zaledwie z pięciu osób. Prócz tego Hochbergowie posiadali dobra rozsiane po całej Europie: pałacyk w Londynie, rezydencje w Berlinie, Wrocławiu, Albrechtburgu, Monachium, Partenkirchen i na Riwierze Francuskiej, a także wynajmowane na dłuższy czas apartamenty we Włoszech, Grecji, Hiszpanii i na Bliskim Wschodzie”.

Ogrodnicy

W XIX i XX wieku w zamku gościło wiele sław, wśród nich Izabela Czartoryska, Zygmunt Krasiński, Car Mikołaj I Romanow, Winston Churchill i inni. W latach 1909–1923 książę Jan Henryk XV Hochberg książę von Pless dokonał kolejnej przebudowy, m.in. dobudował nowe skrzydło i zmodernizował tarasy z fontannami. Przed I Wojną Światową wybudowano także palmiarnię w Lubiechowie i urządzono ogród japoński.

 

Tarasowe ogrody Zamku Książ zostały utworzone w miejscu dawnych fortyfikacji, a zaczęto ja zakłada za panowania w Książu Christopha II von Hochberga, to jest w pierwszej połowie XVII wieku. Jednak dopiero po wyburzeniu w 1646 roku dawnych murów i wałów oraz zakończeniu w 1648 roku wojny 30-letniej pojawiła się możliwość ich powiększenia i wzbogacenia. Wkrótce też, początkowe – gospodarcze przeznaczenie tarasów ustąpiło miejsca ich roli ozdobnej, estetycznej i spacerowej. Wokół zamczyska zaczęły powstawać ogrody kwiatowe utrzymane w stylu renesansowym. W latach 1913 – 1927 nastąpiła ostatnia faza ich rozbudowy i to właśnie wtedy uzyskały kształt i wygląd w większości zachowany do dziś. Przed ostatnią wojną światową książańskie tarasy obsadzano dwa razy do roku (wiosną i jesienią), a potrzebnych do tego było ponad 20 tys. roślin. W większości pochodziły z książęcego ogrodnictwa i palmiarni w Lubiechowie. W czasie II Wojny Światowej i po jej zakończeniu tarasy uległy częściowemu zniszczeniu. Po ich uporządkowaniu i naprawieniu szkód w latach 60-tych i 70-tych ubiegłego stulecia, jak niegdyś są ulubionym miejscem spacerów i odpoczynku turystów odwiedzających Książ.

Palmiarnia w Lubiechowie

Palmiarnia w Wałbrzychu powstała z inicjatywy ostatniego przedstawiciela rodu Hochbergów na Zamku Książ – Jana Henryka XV. Książę budował ją z myślą o swojej małżonce Marii Teresie Cornwallis - West, zwanej Daisy, która była miłośniczką pięknych kwiatów i oryginalnych roślin. Do dziś ten wyraz miłości i największy "bukiet kwiatowy" zachwyca -  jest to jedyny taki obiekt w Polsce zachowany w swej historycznej konstrukcji.

Budowa palmiarni datowana jest na lata 1908- 1911 (część autorów sugeruje lata 1911 - 1914). Inwestycja ta pochłonęła astronomiczną sumę 7 milionów ówczesnych marek w złocie. Na powierzchni 1900 metrów kwadratowych, oprócz palmiarni, wzniesiono również cieplarnie, ogrody utrzymane w stylu japońskim, rosarium, ogród owocowo - warzywny i obszar pod uprawę krzewów. Całe przedsięwzięcie było tak ogromne, że otrzymało nazwę zakładu ogrodniczego. Zaraz po zakończeniu prac budowlanych do wałbrzyskiej Palmiarni sprawdzono ok. 80 gatunków nowych roślin.

Centralną częścią obiektu był 15-metrowy budynek, zbudowany z metalu i szkła, w którym zasadzono palmy daktylowe. Całość została otoczona jednokondygnacyjnymi oranżeriami. Na dachu palmiarni utworzono niewielką galeryjkę widokową, z której można było podziwiać urokliwą panoramę okolicy. Najbardziej niezwykły był jednak budulec, którym wyłożono wnętrze palmiarni. Książę sprowadził z Sycylii siedem wagonów kolejowych, wypełnionych zastygłą lawą z wulkanu Etna. Duże kawały tufu wulkanicznego budowniczy rozbijali na mniejsze i tworzyli z nich groty, wodospady oraz ściany z kieszeniami dla roślin.

Sadzonki krzewów i roślin służących do zmiany wystroju zamkowego otoczenia dostarczała właśnie palmiarnia. Była ona również źródłem świeżych warzyw i owoców dla książęcej kuchni.

Tak prezentowały się kasy do Palmiarni w latach 20-tych i 30-tych ubiegłego stulecia, kiedy obiekt stanowił część otwartego do zwiedzania Książęcego Ogrodnictwa Książąt von Pless

Wejście na tarasy

 

Taras Różany

 

Przed wojna nazywany był Tarasem Różanym z Kaskadą. Tworzą go rozmieszone symetrycznie, interesujące kompozycje z bukszpanu oraz setek, wielokolorowych róż. Ciekawie prezentuje się oglądany „z góry” z Tarasu Kasztanowcowego, z którego można w pełni podziwiać ukształtowaną zieleń.

Taras Różany

Fontanna kaskadowa, która zdobi Taras Różany usytuowana jest w skalistym zboczu pod południową ścianą zamku. Składa się z półokrągłego basenu dolnego oraz sześciu coraz niższych, umieszczonych nad nim zbiorników kaskad, tak jak on zaokrąglonych i stopniowo zmniejszających się ku górze. Wszystkie zbiorniki mają proste ścianki murowane z cegły i otynkowane o zaokrąglonym brzegu.
 
Woda wypływając spod górnego kamiennego nawisu równomiernym wachlarzowatym strumieniem przelewała się coraz szerszymi kurtynami na kolejne stopnie by wypełnić po brzegi zbiornik u dołu, który odprowadzał ją pod ciśnieniem do kolejnych fontann.

 

Fontannę kaskadową widać na zdjęciu lotniczym z 1925 r. przechowywanym w Instytucie Herdera w Marburgu. Jej datowanie wynika z chronologii prac prowadzonych na tarasach południowych, które w większości przeprowadzono w drugiej dekadzie XX w., czyli pierwszym okresie wielkiej przebudowy i modernizacji zamku rozpoczętej w 1908 r. W 1913 r. gotowy był już Taras Kasztanowcowy na którym zamontowano wówczas tzw. Fontannę Donatella.

 

Taras Podkowiasty

 

Jest niewielkim tarasem w kształcie podkowy, łączącym taras Różany z tarasem Środkowym. Mimo małej powierzchni, którą zajmuje, ma interesującą architekturę. Piękne są zwłaszcza reprezentacyjne dwubiegunowe schody oraz ozdobna kamienna balustrada ( z wejściem pośrodku), z neorenesansowymi tralkami. Interesująca jest też niewielka fontanna z kamienną czaszą i misą, umieszczona we wnętrzu (centralnie) między biegami schodów.

Taras Podkowiasty

Fontanna jest prawdopodobnie wyrobem karraryjskim, sprowadzonym przez właścicieli zamku w pierwszym etapie rozpoczętej w 1908 r. rozbudowy i modernizacji zamku i jego otoczenia. Być może nabyta została we Włoszech jednocześnie z fontanną stojącą na podeście schodów ponad tarasem Kasztanowcowym oraz tzw. fontanną Donatella. Tarasy na południe od zamku przygotowywane były w pierwszym etapie przebudów, głównie w drugiej dekadzie po zamontowaniu podziemnego systemu hydraulicznego doprowadzającego wodę do fontann.

Misę zdobi pod zaokrąglonym brzegiem fryz arkadkowy. W jej wnętrzu na osi, przy ścianie stoi na niskiej profilowanej stopie „puklowana” waza ozdobiona symetrycznie dwiema lwimi maskami. Przykrywa wazy o bogatej roślinno-geometrycznej ornamentyce z dwoma maszkaronami na bokach zwieńczona była częściowo wtopioną w ścianę aediculi szyszką.

 

Taras Kasztanowcowy

 

Taras ten znajduje się powyżej Tarasu Różanego. Można do niego dotrzeć z Tarasu Zachodniego przechodząc przez basztę Jerzego, której wnętrze (u podstawy) ma wystrój neoromański. Nazwa tarasu pochodzi od rosnących na jego terenie drzew kasztanowcowych.

Taras Kasztanowcowy

Wolnostojąca fontanna zajmuje centralne miejsce na Tarasie Kasztanowcowym. Różowa, wysmakowana barwa kamienia zbiorników dobrana jest kolorystycznie do otaczających, ją elementów architektonicznych tworząc przemyślaną całość wraz z zielenią drzew i roślin oraz balustradą tarasu.

Sześcioboczny zbiornik ma w narożach sześcioboczne postumenty. Spoczywają w nim dwie różnej wielkości, okrągłe misy, umieszczone centralnie na wtórnym podmurowaniu pozbawione są dźwigającego je wcześniej trzonu, na którym zamontowane były w odwrotnej niż dziś kolejności. Brzegi zbiornika i mis są profilowane, zachowały się metalowe pręty mocujące rzeźby.

Wymienione elementy kamienne stanowiły pierwotnie tło dla bogatej i niezwykle atrakcyjnej oprawy rzeźbiarskiej. Składały się na nią odlane z brązu figury muzykujących satyrów siedzących w narożach dolnego zbiornika oraz syren powożących rydwanami z muszli zaprzężonymi w hippokampy na środkowej misie. Po środku górnej misy z maszkaronami ustawiona była prawie naturalnej wielkości rzeźba Apolla pokonującego Pytona w otoczeniu satyrów siedzących na brzegu misy, mierzących w nią trójzębami i strzałami z łuków.Dysze wodne umieszczone były w pysku Pytona, ustach maszkaronów i biustach syren.

Fontanna została w 1912 r. pozyskana przez właściciela zamku Hansa Heinricha XV Hochberg von Pless we Florencji i ustawiona w Książu w 1913 r. Rzeźby te odlane zostały we florenckim Fonderia Artistica Ferdinanda Marinellego.

 

Po wojnie do 1952 r. rozkradzione zostały wszystkie metalowe rzeźby. Zachował się tylko in situ kamienny basen z dwiema misami. Przed wojną fontannę na Tarasie Kasztanowcowym uważano za najpiękniejszą w całych książańskich ogrodach. Pisał o niej w swoim liście do ówczesnej dyrekcji zamku Książ na początku lat 80-tych syn księżnej Daisy, hrabia Aleksander von Hochberg: „…Do niej przylegała rodzinna jadalnia, małe pomieszczenie, w której jeść wolno było tylko rodzinie i krewnym 1 i 2 stopnia. Na sklepieniu tej Sali znajdowały się freski, kupione przez mojego ojca we Włoszech. Te freski oraz włoska fontanna na Tarasie Kasztanowym spowodowały spore trudności, ponieważ Włosi nagle doszli do przekonania, że są to ważne obiekty sztuki narodowej. Z tego powodu musiały one zostać przemycone”.

 

Taras Kasztanowcowy przylega do neorenesansowej części zamku, w którą wbudowano niemalże wierną kopię renesansowej elewacji dziedzińcowej domu Pellera w Norymberdze, wykonaną z czerwonego piaskowca.

 

Taras Zachodni

 

Największy ze wszystkich tarasów, zlokalizowany jest w monumentalnej zachodniej części zamku, wybudowanej na początku XX wieku w stylu neorenesansu reńskiego.

Taras Zachodni

Główną ozdobą tego tarasu są trzy fontanny, otoczone kompozycjami z bukszpanów, uzupełnionymi krzewami, kwiatami i trawą. Największą i jednocześnie najpiękniejszą jest środkowa fontanna o włoskiej proweniencji. Doskonale widoczne z tego tarasu skrzydło zachodnie zamku, wspierające się na skale porośniętej roślinnością górską, imponuje swoją wielkością i pięknem. Flankują je po bokach dwie baszty, po stronie prawej baszta Jerzego (to właśnie w niej mieścił się niegdyś pokój ukochanego syna księżnej Daisy von Pless, Aleksandra), po stronie lewej baszta Biała. W zwieńczeniu fasady tej części budowli, pośrodku między basztami, znajdują się rzeźby lwów, podtrzymujących małżeński kartusz herbowy z symbolami von Hochberg i Earlów de la Warr z których rodu pochodziła księżna Daisy. Na wykonanym w 1925 r. zdjęciu lotniczym Taras Zachodni jest już rozplanowany, ale nie stoją na nim jeszcze fontanny, na kolejnym z 1930 r. jest już gotówy.

Zespół trzech wolnostojących fontann o okrągłych basenach rozmieszczony jest na podłużnej osi Tarasu Zachodniego. Centralna jest najwyższa i ma wielopoziomową strukturę. Boczne są niskie i mają formę okrągłego basenu ujętego prostym wałkiem kamiennego brzegu z wodnymi dyszami po środku.

Główny wodotrysk składa się z najszerszego dolnego zbiornika, pośrodku którego ustawiona jest profilowana stopa. Dźwiga ona szeroką czaszę ozdobioną dołem czterema maszkaronami z umieszczonymi w pyskach wylewami. W zwieńczeniu znajduje się misa w formie ustawionej na akantowym cokole puklowanej wazy z umieszczoną na osi dyszą wodną. Zagłębieniami wazy woda kurtynowo spływała do czaszy z maszkaronami, których pyski tryskały strumieniami wody do dolnego zbiornika o zaokrąglonym brzegu, dzielonego odcinkowymi łukami na cztery kwatery. Stopa czaszy ma wieloboczny plan, jest bogato profilowana, a zdobiący ją w połowie wysokości talerz jest dołem puklowany. Pierwotnie fontanny współtworzyły wysmakowane kompozycje wraz ze strzyżonymi ornamentalnie parterami zieleni. Każdą z nich otaczały podobne do dzisiejszych cztery kwatery z ustawionymi wówczas w narożach donicowymi drzewkami laurowymi przyciętymi w kształt kul i obelisków.

 

Taras Środkowy

 

Ozdobiony jest dwoma fontannami figuralnymi (we wschodniej i zachodniej stronie tarasu). Fontanny wykonał odnotowany w leksykonie Vollmera rzeźbiarz akademicki Max (?) Blichmann ze Świebodzic zapewne w zespole z mistrzem budowlanym Heubnerem. Na zdjęciu lotniczym z 1925 widać fontanny ustawione po dwóch stronach roślinnego parteru na tym symetrycznie zakomponowanym tarasie. Wcześniejsze datowanie wynika z chronologii prac prowadzonych na tarasach południowych, które w większości przeprowadzono w drugiej dekadzie XX w., czyli pierwszym okresie wielkiej przebudowy i modernizacji zamku rozpoczętej w 1908 roku przez księcia Jana Henryka XV.

Taras Środkowy

Boczne płaszczyzny balustrad basenów obu fontann są bogato dekorowane płaskorzeźbami o motywach geometrycznych i roślinnych. Ze środka każdej fontanny wyrasta kolumna zwieńczona głowicą koryncką. Trzony głowic ozdabiają maski, z których tryska woda. Nie zachowały się do naszych czasów posążki postaci z dzbankami, które niegdyś stały na szczytach kolumn tych fontann. Z dzbanków także wytryskiwała strumieniami woda. Pierwotnie fontannę zachodnią wieńczyła figura nagiej dziewczyny z dzbanem, z którego w górę tryskała woda, zaś na kolumnie fontanny wschodniej ustawiona była analogicznie postać nagiego chłopca unoszącego rybę z dyszą wodotrysku zamontowaną w pysku. Figury zrabowano po drugiej wojnie światowej.

Taras zachwyca pięknem i bogactwem roślinności skalnej porastającej skarpę. Można podziwiać z niego południową część zamku charakteryzującą się różnorodnością styli architektonicznych.

 

Taras Wodny

 

Znajduje się poniżej tarasu Środkowego, z którym połączony jest niewielkimi kamiennymi schodami. Przez wielu uznawany jest za najpiękniejszy z tarasów. Na prostokątnej powierzchni tarasu rozmieszczonych jest 27 fontann otoczonych kompozycjami z bukszpanu. W dwóch zewnętrznych narożnikach zlokalizowane są niewielkie kamienne baszty o czterech bokach, pokryte ceramicznymi dachami.

Taras Wodny

Jest to zespół 27 fontann o płytkich basenach, nieznacznie wystających ponad poziom gruntu. Umieszczone w trzech rzędach po 9 mają one alternujące kształty koła oraz kwadratu o lekko wklęsłych odcinkowo bokach. Jedynie centralny basen ma odmienną formę gwiaździstą, o ośmiu wklęsłych bokach. Płaskie, proste brzegi zbiorników wraz z roślinnością tworzą wzory geometryczne wypełniające powierzchnię całego tarasu, który na ogół obserwowany jest z góry. Każda z fontann ma centralnie umieszczoną w cembrowinie dyszę wodną. Wylewy miały różne formy tworząc skupione lub rozproszone strumienie tryskającej w górę wody. Zespół fontann zasilany był w wodę przez, zachowany do dziś lecz niesprawny, podziemny system hydrauliczny.

Pierwotnie fontanny współtworzyły parterowe kompozycje wraz z rabatami kwiatowymi, których udokumentowany wygląd zmieniał się w czasie zależnie od użytych nasadzeń.

Fontanny, wykonane być może w bolesławieckiej firmie kamieniarskiej Zeidler & Wimmel, zamontowane zostały zapewne pod koniec drugiej dekady XX w. po wykonaniu na tarasach południowych instalacji hydraulicznej.

Zieleń jest nieodłącznym składnikiem kompozycyjnym wzmacniającym regularny, neorenesansowy charakterze tarasu z rytmicznie usytuowanymi wodotryskami o geometrycznych kształtach. Na wykonanym w 1925 r. zdjęciu lotniczym Taras Wodny jest już wyposażony w fontanny, ale jego roślinność jest znacznie skromniejsza od tej jaką zaprojektowała właścicielka zamku,– księżna Daisy Hochberg von Pless. Jej zamysł stworzenia barwnej i bujnej, naturalistycznej kompozycji kwiatowej oddają akwarele Josefa Menzla z 1924 r. Barwne zdjęcia przechowywane w Instytucie Herdera w Marburgu potwierdzają, że plan ten został w pełni zrealizowany. Regularne kwatery są tam obsadzone żywopłotem z bukszpanu i wypełnione rozmaitymi odmianami róż. Wzdłuż osłoniętych bluszczem murów oporowych na rabatach swobodnie przenikały się rośliny typowe dla wiejskich ogrodów, jak malwy, nawłoć, naparstnica i astry.

 

Taras Bogini Flory

 

W przedwojennych przewodnikach określano go mianem „Tarasu Ogrodu Rozkoszy”. Obecna nazwa pochodzi od posągu bogini Flory, który umieszczony jest w skalnej niszy porośniętej bluszczem. Nisza znajduje się w murze oporowym położonego wyżej dziedzińca Honorowego. Główną ozdobą tarasu jest bogato rzeźbiona fontanna z Gryfonami, zlokalizowana w centralnej części założenia. Została wykonana ok. 1910 roku z piaskowca w stylu secesyjnym.

Taras Flory

Na zdjęciu lotniczym z 1925 r. fontanna znajduje się na swoim obecnym miejscu. Datowanie wiąże się z jej stylem, ale wynika także z chronologii prac prowadzonych na tarasach południowych, które w większości przeprowadzono w drugiej dekadzie XX w., czyli pierwszym okresie wielkiej przebudowy i modernizacji zamku rozpoczętej przez ksiecia Jana Henryka XV von Pless w 1908 r.

Z okrągłej sadzawki wynurzają się trytony podtrzymujące dużą, fantazyjnie powyginaną czaszę. W czaszy tej, na małym postumencie stoją figurki putt, które podtrzymują czaszę mniejszą ozdobioną na szczycie muszlą perłopławu.
 
Fontanny na Tarasie Flory zostały kompleksowo odrestaurowane w ubiegłym roku. Renowacja zabytkowych wodotrysków kosztowała 217 tysięcy złotych i została sfinansowana ze środków władnych Zamku oraz dotacji z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Znajdująca się w niszy zamkowego muru Fontanna Flory reprezentuje dwa style: historyzm i eklektyzm. Wykonana z jasnego, ziarnistego piaskowca figura Flory powstała pod koniec XIX wieku, prawdopodobnie w firmie kamieniarskiej Zeidler & Wimmel z Bolesławca. Basen fontanny pochodzi z około 1915 roku i wykonany jest z piaskowca dolnośląskiego.

Flora – to jedna z podobnych, różniących się pozą, figur kobiecych zdobiących pierwotnie postumenty balustrady tarasu Południowego. Jego elementy kamieniarskie i rzeźbiarskie wykonane zostały prawdopodobnie w Bolesławcu przez jedną z największych wówczas w Niemczech firm kamieniarskich Zeidler & Wimmel (założona w 1776 r. w Berlinie). Po likwidacji tarasu, związanej z rozbudową i modernizacją zamku prowadzoną od 1908 r. rzeźbę ustawiono w obecnym miejscu.

 

Z tarasu tego można wejść schodami (widocznymi na lewo od posągu bogini Flory) na znajdujący się wyżej taras Orzechowy. Nazwa ta związana jest z rosnącymi na nim niegdyś drzewami orzechowymi.

 

Taras Orzechowy

 

Jego nazwa pochodzi od rosnących kiedyś na nim drzew orzechowych. Obecnie latem na tarasie wystawiane są ławki i stoły dla klientów położonej po sąsiedzku Karczmy Rycerskiej.

Taras Orzechowy

 

Taras Prochowy (Taras Baszty Prochowej) 

Jego nazwa związana jest z basztą Prochową, znajdującą się w jego południowo-zachodnim narożniku. Górna kondygnacja tej wielobocznej, kamiennej (krytej ceramicznym dachem) baszty, została wzniesiona na fundamentach średniowiecznej wieży o tej samej nazwie. W starszej części zachowały się oryginalne okienka strzelnicze i gotycki portal. Kamiennymi schodami, znajdującymi się przy ścianie tej baszty, można zejść w dół do niżej położonego tarasu Bogini Flory.

Taras Prochowy

Baszta Prochowa

Ogrody Daisy

Brama w parku

W 1891 roku Jan Henryk XV ożenił się z młodziutką angielską arystokratką Daisy – Stokrotką, która choć pochodziła z zubożałej rodziny Cornwallis-West, była skoligacona z angielskim rodem królewskim. O strojach Daisy i jej biżuterii do dzisiaj krążą legendy. Jedna z nich mówi, że podczas podróży poślubnej Jan Henryk zabrał ją na połów pereł w arabskim Adenie i podarował bardzo długi sznur tych klejnotów. Pod wodą umarł ponoć jeden z nurków i dlatego księżna uważała perły za przeklęte. W rzeczywistości sznur pereł długości 6,70 m został kupiony w Paryżu za złoto o wartości 3,5 mln marek! To robi jeszcze większe wrażenie niż legenda. Daisy uznawana była ówcześnie za najpiękniejszą kobietę epoki.

Daisy z gitarę - 1890 r.

Fotografia  młodziutkiej, 14-letniej, Daisy Cornwallis West

Ostatnia ćwierć XIX w. to ciągle jeszcze był okres, w którym kobiety nie musiały otrzymać formalnego wykształcenia. Wystarczyła nauka w domu i umiejętność obycia towarzyskiego, odpowiedniego zachowania się na salonach. Zgodnie więc z obowiązującymi zwyczajami Daisy uczyła się w domu pod okiem guwernantek. Warto jednak zaznaczyć, że jej pierwszym nauczycielem muzyki był Sir Paolo Tosti (1846-1916), włoski kompozytor muzyki salonowej, który osiadł w Londynie i został później mistrzem śpiewu na dworze królewskim. Uczył jej także dyrektor opery we Florencji Venuchini, a Jan Mieczysław Reszke, jeden z najwybitniejszych tenorów, regularnie występujący w latach 1888-1900 w londyńskiej Royal Opera House, kształcił jej głos.

 

Ponoć miała niezły głos i włodości chciała zostać artystką. Jako osoba obdarzona ładnym głosem chętnie śpiewała w salonach, także na wetach charytatywnych. Z chwilą gdy została księżną von Pless jej mąż niechętnie patrzył na występy Daisy, uważając, że księżnej to nie wypada.

Na ponad stuletniej pocztówce dom rodzinny Daisy – zamek Ruthin w Walii

Daisy Cornwallis-West wyszła za mąż za Hansa Heinricha XV, Księcia von Pless, kiedy była wciąż jeszcze dziewczynką w wieku szkolnym i dziewczynką w wieku szkolnym pozostała przez całe swoje życie. (por. Harold Nicolson - angielski dyplomata i wybitny biograf. Artykuł o Daisy ukazał się w magazynie The Spectator z 22 lipca 1943 roku, niecały miesiąc po śmierci księżnej Daisy von Pless w Wałbrzychu)

 

Pani Cornwallis West z trójką dzieci, 17-letnia Daisy w jasnym kapeluszu, George z lewej i Shelagh w górze kadru. Newlands, 1890. Rok przed ślubem z Hansem.

 

Daisy z matką Patsy tuż przed ślubem

Pułkownik William Cornwallis-West (1835 – 1917), ukochany ojciec Daisy, nazywany Popettem, polityk i kolekcjoner sztuki. Rysunek Spy’a z Vanity Fair

William Cornwallis Cornwallis-West (1835–1917)

Urodziła się w rodzinie słynnej z dobrego wyglądu, aczkolwiek w dzieciństwie nie uchodziła za ładną. Nawet kiedy już uznano ją za jedną z najcudowniejszych kobiet Europy, z jej nosem ciągle było coś nie tak: był zbyt ruchliwy, zuchwały i podniecający, by zrobić z niej statycznie klasyczną piękność, ale jakimś cudem niejednego zastanawiał, jak ktoś tak śliczny może być zupełnie nieświadomy swojej urody. Łobuzerskie niedyskrecje, w które ten nos wsadzała, przerażający brak taktu jej wielu pytań i uwag nigdy nikogo nie oburzały: wręcz przeciwnie, zachwycały odkryciem, że w tym wyrachowanym świecie znaleźć wciąż można osobę aż tak nierozważną. Nie była pod żadnym względem przebiegła; choć całkowicie pozbawiona kalkulacji, swoim gorącym sercem ujmowała ludzi tak różnych, jak egoistycznego Edwarda VII, introwertycznego Williama II, swojego poważnego, aczkolwiek łaskawego teścia oraz niezliczoną ilość innych, którzy z uwielbieniem ją otaczali. Nawet w środku pierwszej wojny światowej, kiedy już brakowało jedzenia, zawiadowca stacji w Berchtesgaden przemycał do jej przedziału kiełbaski zawinięte w potłuszczony papier z odręcznie napisanym ołówkiem życzeniem: „Gröss Gott!“ (por. Harold Nicolson - angielski dyplomata i wybitny biograf. Artykuł o Daisy ukazał się w magazynie The Spectator z 22 lipca 1943 roku, niecały miesiąc po śmierci księżnej Daisy von Pless w Wałbrzychu)

 

Ich ślub, obwieszczony wydarzeniem roku, interesował wszystkich. Prasa domagała się szczegółów i szukała fotografii do zilustrowania artykułów. Narzeczeni wybrali się więc na sesję zdjęciową do prestiżowego atelier „Walery“ na Regent Street.  Można sobie wyobrazić, że Hans poczuł się tam jak u siebie w domu. Jego angielski nie był wtedy płynny, ale od dzieciństwa mówił bardzo dobrze… po polsku! „Walery“ zaś,  był zawodowym pseudonimem hrabiego Stanisława Ostroroga, którego ojciec, Stanisław Julian Ostroróg, wyemigrował na zachód po powstaniu listopadowym i dla celów zarobkowych otworzył, najpierw we Francji, a potem w Anglii, profesjonalne studio fotograficzne. Zrobił im cudowne portrety, które wkrótce pojawiły się na stronach ówczesnych czasopism towarzyskich.

Rysunek sukni ślubnej Daisy

Jej ślubna suknia, w stylu „Empire“, odzwierciedlała modę późnej epoki wiktoriańskiej. Uszyta z bogatej perłowo-białej satyny, miała dół obrębiony tiulem łapanym garlandami kwiatów pomarańczy. Spod nisko ciętego stanika wychodziła, bogato haftowana srebrem we wzór „Empire“, suknia spodnia z długimi wąskimi rękawami, zakończonymi szpiczasto na dłoniach i przykrytymi bufkami na ramionach. Długi na pięć jardów tren, przyczepiony był do ramion jedwabnym kołnierzem. Uszyty z przepysznego brokatu, podbitego pikowaną satyną, był również obrębiony na brzegach tiulem łapanym garlandami kwiatów pomarańczy. Welon z brukselskich koronek przypięty był do włosów wspaniałą koroną z diamentów i pereł, którą ofiarował jej w prezencie ojciec narzeczonego, książę Jan Henryk XI von Pless. Szyję zdobił niesłychanej piękności diamentowy krzyż (prezent od księżnej Matyldy von Pless) i naszyjnik z pojedynczym diamentem (prezent od narzeczonego). Całość uzupełniał bukiet z prawdziwych kwiatów pomarańczy.

Rzekomy portret ślubny Daisy

Powyższy opis i ilustracja stoją w przeciwieństwie do „ślubnego portretu“ Daisy rozpowszechnionego przez książkę Johna Kocha. Zamieszczone w niej zdjęcie pochodzi z około 1910 roku, dziewiętnaście lat po ślubie!!! Przedstawiona na nim księżna von Pless jest już dojrzałą, 38-letnią kobietą, w sukni i fryzurze epoki edwardiańskiej. Jej uroda, podkreślona elegancją i wyrafinowaniem, nadal zachwyca, ale trudno się w niej dopatrzyć niewinności i nieśmiałości młodej dziewczyny, która w 1891 r. stanęła przed ołtarzem, by powiedzieć „Tak“ mężczyźnie, którego ledwo znała i przyszłości, która kryła dla niej tyle niespodzianek." (źródło: Barbara Borkowy)

Księżna Daisy w koronie, która była prezentem ślubnym teścia Jana Henryka Hochberga XI von Pless

W Książu i w Pszczynie, normą były olbrzymie przyjęcia dla czterdziestu gości; status utrzymywany w jej kilku pałacach był taki, że kiedy opuszczała pokój rozlegał się dzwonek i wypudrowany lokaj towarzyszył jej gdziekolwiek szła; jednocześnie, nawet tak dostojny gość, jak Ambasador, kładąc się do łóżka rozgniatał położony tam przez nią żartem placek z jabłkami, a chichot towarzyszący bitwie na poduszki rozbrzmiewał po korytarzach. Nie znaczy to jednak, że nie zajmowała się poważnymi sprawami. Od chwili przyjazdu do Niemiec, przerażona była okropnymi warunkami, w jakich mieszkali ludzie na Śląsku. Molestowała o to Kanclerza Rzeszy, zadręczała Cesarza oraz zjednała sobie sympatię i uwagę Cesarzowej. Nic więc dziwnego, że biedni poddani w jej majątkach obdarzali tą wesołą angielską dziewczynę sympatią i czułością, która oparła się dwóm wojnom. (por. Harold Nicolson - angielski dyplomata i wybitny biograf. Artykuł o Daisy ukazał się w magazynie The Spectator z 22 lipca 1943 roku, niecały miesiąc po śmierci księżnej Daisy von Pless w Wałbrzychu)

Prześliczne burko z epoki Ludwika XIV-go było osobistym prezentem ślubnym jej ojca Williama Cornwalllis-West zwanym Popetta dla swojej córki Daisy. Foto: J.Paul Getty Museum, Los Angeles

„Znacznie bardziej podobał się Daisy jej nowy dom – romantycznie położony na szczycie skały zamek Książ na Dolnym Śląsku. Dotarli tam z Hansem 6 lipca 1892 roku. Ulice leżących pod zamkiem Świebodzic zostały na tę okazję udekorowane łukami triumfalnymi z napisami w rodzaju „Witamy Niemieckiego Orła i Różę Anglii” . Setki dorosłych i dzieci przypatrywały się przejazdowi ich karocy, która kilkakrotnie musiała się zatrzymać na przemowy lokalnych dygnitarzy. Przy drodze z wioski Pełcznicy do bramy zamku stali paradnie ubrani górnicy i chłopi w ludowych strojach z błyszczącymi sierpami, kosami i widłami. Na zamku powitała ich służba ustawiona na schodach prowadzących do sali balowej: kamerdynerzy w niebieskich frakach i białych getrach, z upudrowanymi perukami na głowach oraz pokojówki w szkarłatnych sukniach, z białymi fartuszkami, kołnierzami i batystowymi czapeczkami na włosach splecionych w długie warkocze. „Ich olbrzymia liczba zdziwiła mnie i przestraszyła” – wyznała potem księżna. Uroczystości powitalne zakończyły się późnym wieczorem wspaniałymi ogniami sztucznymi w górach naprzeciwko zamku. Nic jednak nie było w stanie ukoić jej poczucia izolacji i samotności.” ( Barbara Borkowy, Siostry)

 

Po ślubie małżonkowie zamieszkali w Książu. Urządzali polowania i wystawne przyjęcia dla śmietanki towarzyskiej europejskich dworów. Daisy początkowo nie czuła się dobrze w zamku, pośród dworskiej etykiety i sztywnych pruskich zasad.  Męczył ją brak prywatności, służba na każdym kroku oraz przepych z jakim obnosili się Hochbergowie. Trzeba jednak dodać, że lubiła się bawić. Cóż - była młoda a jej mąż chciał młodej żonie zaimponować. Zresztą sam lubił się bawić.

Jedna z zamkowych jadalni

Początki małżeństwa  Daisy i Jana Henryka to życie w niebywałym przepychu i nieustanne wojaże po europejskich kurortach (chociażby w Cannes), a także podróże m.in. do Brazylii, czy Japonii. Niestety, z takim trybem życia wiązały się też skłonności do hazardu i ogromne długi. Odziedziczoną w 1907 roku po ojcu fortunę Jan Henryk XV trwonił. Prowadził niezwykle wystawny tryb życia. Długo, hucznie i z wielka fantazją - tak w dolnośląskich zamkach bawiono się równo sto lat temu.  Normą były kuligi, polowania i bogaty program artystyczny. Nie brakowało prawdziwych szaleństw. Podczas jednej imprez w zamku Książ, goście na srebrnych tacach schodami cesarskimi zjeżdżali wprost do Sali Maksymiliana.

Ananasy przylatywały samolotem z Berlina, dania podawał mistrz kucharski z Francji, a gościom przygrywała cygańska orkiestra w pełnym składzie. Bale kosztowały majątek. Często towarzyszył im program artystyczny, a nad zabawą czuwało kilkaset osób ze służby. Pretekstem do świętowania był nie tylko sylwester czy karnawał, ale przede wszystkim przyjazd doskonałych gości. Inicjatorką większości imprez była księżna Daisy, która w Książu pojawiła się pod koniec dziewiętnastego wieku.

Opisy przyjęć arystokratycznych w zamku Fürstenstein na Dolnym Śląsku (dziś Książ) na przełomie XIX i XX wieku.

 

Prezentujemy wybrane fragmenty „Lepiej przemilczeć“ – prywatnych pamiętników Księżnej Daisy von Pless z lat 1895-1914 w tłumaczenie Barbary Borkowy. Wydawnictwo Zamku Książ i Fundacji Księżnej Daisy von Pless, Wałbrzych 2013.

19 września 1896. Książ:

Tylko parę linijek, bo śpieszę się, żeby dokończyć swoją nowelę, jako że w ogóle nie miałam ostatnio czasu. 14-go do 17-go, codziennie mieliśmy tutaj tańce. Na te, które odbyły się 16-go, postanowiliśmy się przebrać. Wpadliśmy na ten pomysł w ostatniej chwili, ale i tak był wielkim sukcesem; wszystkie panie miały upudrowane włosy. Ja, Patsy (matka księżnej Daisy, pułkownikowa Cornwallis-West) i Shelagh (siostra Daisy, Konstancja księżna Westminster) pożyczyłyśmy klejnoty od Maharadży [Cooch Behar]. Wybrałam szmaragdy. Maharadża włożył tradycyjny niebiesko-złoty strój, turban i wielką ilość biżuterii.

Wielki Książę Rosji Michał wyglądał wybornie w ślicznym japońskim odzieniu, jakie kupiłam niedawno we Wrocławiu, turbanie na głowie i z długim mieczem przy boku; Pan „Nimrod“ Sen, szwagier Maharadży, miał też na sobie tradycyjny strój, a turban zwinął z haftowanego materiału, który przywiozłam z Indii. Ktoś przyszedł przebrany za kucharza; Książę Turynu, jako neapolitański rybak, wszedł w parę białych skórzanych bryczesów, które znalazł w stajni i luźną, czerwoną koszulę z jedwabiu, na głowę zaś wsadził jedną z czerwonych jedwabnych pończoch Hrabiny Torby, na końcu której przywiesił moje czerwone pompony. Gordy był kapitalny w japońskim szlafroku i czerwonych kapciach, z głową obwiązaną kawałkiem różowego perkalu z przyszytym do niego sztucznym kucykiem, jaki kupiliśmy w Świebodzicach i z całą, pomalowaną twarzą.

Niektórzy mężczyźni, zresztą ze świetnym efektem, poprzyszywali sobie do klap i mankietów fraków kawałki kolorowej satyny. Wielu miało na sobie pumpy. Ja użyłam mnóstwo ozdób, jakie znalazłam w domu, co także zrobił Hans, który zaprezentował się w czerwonym myśliwskim żakiecie... Ja miałam na sobie suknię z niebieskiej satyny ze złotymi haftami indyjskimi i wysokim kołnierzem á la Medici. Na upudrowane włosy wsadziłam małą czapeczkę z różowego aksamitu z piórami.

Wielki Książę Michał, Hrabina Torby, Gordy i Maharadża jeszcze tu są; wszyscy inni wyjechali przedwczoraj. Wśród moich gości, w sumie trzydziestu, byli: Książę Turynu z dwoma adiutantami, Książę Fée i Książę Carpeneto, Maharadża z Panem Plowden i Nimrod Senem, Wielki Książę Rosji z Hrabiną Torby, Hrabiostwo Dohna, Hrabiostwo Harrach z kuzynką, Lotka Hohenau z mężem oraz Pan Towsend z żoną. Czuję ulgę, że już wyjechali. Patsy właśnie weszła do pokoju; Maharadża gra na pianinie…

22 października 1902. Północ. Książ:

Olbrzymie przyjęcie w domu. Okropnie zmęczona, dopiero teraz dotarłam na górę. Tańczyliśmy i graliśmy w karty każdego wieczora, ale ponieważ Matylda i Vater tego nie robią, zamówiłam na dzisiaj orkiestrę. Goście przybyli wczoraj; są wśród nich: Hrabia i Hrabina Hatzfeldt; Hrabia i Hrabina Czernin, która jest z domu Kinska... To chyba wszyscy; aczkolwiek są mili, z niecierpliwością czekam na ich wyjazd, żeby móc spędzić trochę czasu z ukochanym maluszkiem, zanim pojadę do Pardubic. Poza tym, mając dom pełen ludzi od końca sierpnia, mam już tego dosyć.

Dzisiejsze polowanie zakończyło się wielkim sukcesem; Hans jest, oczywiście, bardzo zadowolony, ponieważ to dopiero trzeci aktywny tutaj sezon i jak tak dalej pójdzie, polowania w Książu będą poprawiać się z roku na rok.

Na dzisiejszy wieczór włożyłam niebieską suknię, do której przypięłam fioletoworóżowe orchidee. Hrabia Voss podarował mi śliczny wenecki wazon dekorowany en relief orchideami naturalnej wielkości. Jest bardzo delikatny; osiemnaście takich wazonów rozkruszyło się w piecu, zanim ten jeden wyszedł w całości. Podobnie jest w życiu: zanim pojawi się doskonały mężczyzna lub kobieta, miliony ludzi musi cierpieć i zejść z tego świata.

11 grudnia 1902. Książ:

Odkąd wróciliśmy do Książa, mamy dom pełen ludzi na polowania. Pierwsi goście zjawili się 4 [grudnia] i byli wśród nich: Ksiażę Joachim Albrecht, drugi w linii kuzyn Cesarza, który przywiózł ze sobą wiolonczelę, jak również adiutanta z wielkimi zębami; portugalski książę Michał Bragança, Książę Salm, Książę Gorttfried Hohenlohe...

Tańczyliśmy po obiedzie i graliśmy w karty. Panie dołączały do myśliwych na lunch; ja byłam z nimi zwykle od rana. Niektórzy z mężczyzn przerywali polowanie po lunchu i dochodzili do nas na saneczkowanie na zboczach Schweizerei (Szwajcarka w Świebodzicach). Jednej nocy poszliśmy po obiedzie na sanki; pełnia księżyca, bezwietrznie, każda gałązka na drzewach pokryta szronem. Kazałam powiesić chińskie lampiony na drzewach biegnących wzdłuż toru saneczkowego i jako dodatkową niespodziankę, zapalić bengalskie ognie u wylotu alejek oraz po obu stronach wzgórza. Całe miejsce żarzyło się na czerwono, by potem przejść w kolor bladoniebieski i zielony; było to coś tak pięknego, że niektórym z nas chciało się aż płakać; pragnęłam wtedy przytulić się do kogoś, lecz pozostało mi tylko westchnienie.

Była to naprawdę zwariowana noc; każdy z moich pięciu arabskich koni ciągnął sanie z takim pędem, że fruwały nad śniegiem. Pojechaliśmy do Riesengrab popatrzeć na Zamek z drugiego końca doliny; przy świetle księżyca wyglądał ogromny i bardzo odległy, ale i tak zauważyłam uspokajające światełko w oknie pokoiku Dzidziusia. Potem popędziliśmy polami w kierunku Alterburgu, czyli Starego Zamku. Kiedy tam przybyliśmy rozszczekały się psy. Nikt nie zareagował na dzwonek, więc dwóch panów, pomimo mojego sprzeciwu, wyważyło bramę. Bałam się, że spuszczone z łańcucha psy mogą się na nas rzucić, ale jak się okazało jeden mały kundelek z krzywymi łapkami pomachał na nasz widok ogonkiem, a drugi, choć znacznie większy, powarczał trochę i uciekł do budy.

 

Brakowało jej jednak ciepła rodzinnego i podstawowych warunków higienicznych. Prawdopodobnie z jej inicjatywy Jan Henryk rozpoczął kosztowną rozbudowę zamku, w wyniku której powstało dodatkowe skrzydło a pokoje gościnne otrzymały łazienki. Dokonano również znacznego remontu zamku w Pszczynie. Daisy była wielką miłośniczką zieleni i oryginalnych kwiatów. Jej ulubione rododendrony zapełniły parkowe tereny wokół zamku.

Z Anglii został sprowadzony ogrodnik, który przebudował bezpośrednio przylegające do zamku zieleńce zwane tarasami, na styl angielskich ogrodów. Aby zapewnić małżonce zawsze świeże kwiaty, Jan Henryk wybudował w pobliskim Lubiechowie palmiarnię. Na terenie 1900 m kwadratowych oprócz palmiarni powstała cieplarnia, ogród japoński, rosarium, ogród owocowo-warzywny i obszar pod uprawę krzewów.  Materiał, którym wyłożono wnętrze palmiarni to  tuf wulkaniczny, czyli zastygła wulkaniczna lawa.  Jan Henryk sprowadził 7 wagonów tego materiału spod wulkanu Etna na Sycylii! Cała inwestycja pochłonęła zawrotną kwotę 7 mln marek w złocie. Palmiarnia zaraz po otwarciu, została udostępniona zwiedzającym. Było to zgodne ze społeczną i charytatywną działalnością księżnej, która zakładała w Wałbrzychu i okolicy sierocińce, przychodnie i szkoły dla ubogich.

 

Swoje pierwsze święta księżna Daisy spędziła w Pszczynie w 1896 r. Był to czas szczególnie dla niej trudny, tęskniła bowiem za rodzinnymi stronami. W Anglii zostawiła rodzinę i tradycje, które towarzyszyły jej od najmłodszych lat.

 

Pierwszych świąt nie wspomina zbyt dobrze. Jak pisze w swoim pamiętniku: „Mieliśmy piękne niemieckie kolędy, za to nie było walca papierowego z drobną niespodzianką, ogniem bengalskim, który wybucha, gdy dwie osoby rozrywają go, ciągnąc w przeciwne strony, ani babeczek z leguminą z jabłek, rodzynek, skórki pomarańczowej i migdałów, ani nawet puddingów śliwkowych”.

To właśnie za świątecznym crackerem, ciasteczkami mince pies oraz plum puddingiem, księżna tęskniła najbardziej. Cracker to kartonowa rolka, we wnętrzu której zawsze znajdowała się mała niespodzianka, karteczka z żartem oraz... odrobina materiału wybuchowego, który  strzelał podczas otwierania. Natomiast  mince pies to niewielkie  babeczki z mięsnym lub owocowym nadzieniem. W tamtych czasach stanowiły symbol statusu rodziny. A we wnętrzu świątecznego puddingu można było znaleźć srebrne monety lub miniaturowe podkowy, które miały przynosić szczęście. Przez kolejne lata pobytu w Pszczynie, księżna Daisy wszystkie te dania otrzymywała od bliskich z Anglii. Wiązała się z tym pewna prywatna uroczystość,  która zawsze odbywała się w pokoju księżnej. Daisy wraz z pokojówką i lokajem, którzy również pochodzili z jej rodzinnych stron, przygotowywała małe  spotkanie w typowo angielskim stylu. Wolała je jednak zachować w tajemnicy, bo jak napisała w swoim pamiętniku: „Gdybym urządzała coś takiego publicznie, pomyślano by, że chcę podkopać konstytucję Królestwa Prus”.

 

Boże Narodzenie księżna Daisy wolała spędzać w Książu. Tam do świętowania włączali się strażnicy, służba oraz wszyscy pozostali pracownicy. Każdy z nich otrzymywał drobny upominek. W Książu Hochbergowie byli chętnie odwiedzani przez swoich angielskich przyjaciół, którzy z przyjemnością angażowali się w przygotowywanie różnych zabaw. Jak wspomina Księżna Daisy: „Każdy czuł się swobodnie i był szczęśliwy. Jest to jedna z najprzyjemniejszych stron niemieckiego  życia, że przy takich okazjach idealna równość panuje między księciem i chłopem”.

 

Boże Narodzenie u Hochbergów było zawsze jedną z najważniejszych dat w kalendarzu familijnych uroczystości. Spędzane w Książu i Pszczynie było wydarzeniem typowo rodzinnym. Jednakże w okresie przedświątecznym Księstwo von Pless organizowali święta dla większego grona uczestników, czasami liczonego w setkach. Zachwycająca księżna Daisy czy to w Wałbrzychu czy w Pszczynie była podczas nich najjaśniejszą gwiazdą.

 Grudniowe imprezy dobroczynne odbywały się w lokalach towarzystw albo w zamku wałbrzyskim (wówczas Schloss Waldenburg dziś Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Angelusa Silesiusa), jako siedzibie Centralnej Administracji Dóbr Książęcych, czasem w przedszkolach, gospodach. Jak wyglądało takie spotkanie gwiazdkowe, opisywał "Waldenburger Wochenblatt" z grudnia 1906. Zorganizował je w Szczawienku  Ewangelicki Związek Kobiet ( Ev. Frauenverein). Tam, w gospodzie ,,Pod Złotym Kubkiem”, spotykały się 83 dorosłe osoby i 24 dzieci obojga wyznań. Wieczór uświetniła swoją obecnością ks. Daisy. która rozdawała podarunki rzeczowe oraz po 3 marki w gotówce. Przygotowano dwa długie stoły oraz oświetloną i udekorowaną choinkę. Regułą tych spotkań było wspólne kolędowanie, opowiadanie gawęd i przypowieści świątecznych. Często zdarzało się, że na takie spotkanie przygotowywano niewielki spektakl teatralny. W grudniu 1899 r. dyrektor zamkowej szkoły i biblioteki J. K. Endemann zorganizował dla okolicznych dzieci w książęcej szkole prywatnej w Książu uroczystość Bożego Narodzenia, podczas którego, odbyło się przedstawienie sztuki Heleny Ruppel ,,Boże Narodzenie w świecie bajki" "Weihachten in Marchenland'').

Podarunki otrzymane przez dorosłych i dzieci podzielić można na trzy podstawowe kategorie: żywność, ubrania i zabawki. Zdarzały się książeczki oszczędnościowe, niewielka ilość gotówki lub węgiel. Często prezenty wykonywane były przez członkinie towarzystw, siostry- opiekunki z przedszkoli. Najczęściej jednak kupowano gotowe ubrania za pieniądze danego towarzystwa lub za jednorazowy datek na ten konkretny cel. Z części garderoby ofiarowano najczęściej pończochy, koszule, obuwie, a z artykułów żywnościowych ciasto, czekoladę, orzechy, kaszę, mąkę. Czasem dzieci otrzymywały książki lub artykuły piśmiennicze. Zdarzało się, że oprócz tego wszystkiego księżna Daisy rozdawała swój portret z własnoręcznym podpisem i życzeniami świątecznymi.

Typowe były spotkania bożonarodzeniowe dla kilkudziesięciu osób. Zdarzały się jednak takie, jak w grudniu 1912 r., na którym obecnych było jednorazowo 500 osób. Tylu bowiem zebrało się na przyjęciu zorganizowanym przez księżną Daisy. Byli tam, razem z dziećmi, robotnicy i robotnice zatrudnieni w okolicznych lasach książęcych, w ogrodach, pracownicy w dominium. Prezenty ułożone były na wielkim stole. Oprócz garderoby, kobiety otrzymały po funcie kawy, cukru, jednej strucli oraz jabłka i orzechy. Ponadto wszyscy zostali ugoszczeni kawą i ciastem. W spotkaniu, oprócz organizatorki, brali udział goście aktualnie przebywający na zamku w Książu. Tego samego wieczoru powtórzono spotkanie, tym razem dla ok. 200 osób-urzędników i personelu zamkowego. Grudzień był także miesiącem, w którym organizowano gwiazdkę dla górników kopalni książęcych. Podczas nich wręczano podarunki i premie gwiazdkowe. Prezenty to żywność (np. po 10 funtów mąki pszennej) i niewielka kwota w gotówce (np. po jednej marce) dla żonatych. Kawalerowie zadowolić się musieli tylko gotówką. Te dary przysługiwały każdemu górnikowi zatrudnionemu co najmniej od roku. W 1900 r. rębacze (Fahrhauer) otrzymali większą gratyfikację pieniężną, po 3.50 marki, zatrudnieni bowiem byli na stałej pensji (fixirte Gehalt), natomiast ci z pensji zmiennej (unfixirte) otrzymali po 1.50 marki. Każdego roku w grudniu premiowano także około 100 górników, wyróżniających się nienaganną pracą, wręczając im książeczki oszczędnościowe z wkładem po 50 marek. Kobiety otrzymujące taki prezent, dostawały wkład o połowę mniejszy. Wynika z tego, że kwoty otrzymywane przez górników nie były zawrotne, mogły jednaj choć trochę podreperować przedświąteczny budżet domowy. Natomiast wkłady na książeczkach były już sumą mającą pewne znaczenie w ogólnych dochodach górniczych. Dla porównania w 1898 r. średni zarobek roczny w kopalniach dolnośląskich wynosił 867 marek dla górników dołowych, 733 marki dla pracowników zatrudnionych na powierzchni, 413 dla kobiet i był nieco wyższy niż w kopalniach górnośląskich.

   
Z czasem Boże Narodzenia, urządzane przez Daisy w Książu, nabrały swoistego kolorytu. Daisy i jej małżonek zapraszali licznych gości i oprócz typowych tradycji świątecznych w Książu goście korzystali z innych atrakcji. Daisy tak w swoich pamiętnikach wspomina Boże Narodzenie roku 1912:

„Przyjechali więc wszyscy. Było naprawdę miło. Ciepłe, wyjątkowo słoneczne zimowe dni pozwoliły nam na długie przejażdżki. Któregoś wieczoru urządziliśmy bal maskowy. Hansel był Indianinem, a mały Lexel wystąpił jako Kupidyn z wieńcem róż i strzałami. Wyglądał jak prawdziwy bożek miłości...”

Także dziecinne wspomnienia wielu mieszkańców przedwojennego Książa zachowały bajeczną atmosferę Zamku. Od stacji jechały sanie z gośćmi, zaprzężone w przepiękne konie, a strzelcy i gajowi stali wzdłuż drogi z płonącymi pochodniami, dodając uroku bajkowej atmosferze. Gospodarze witali przybyłych gości, stojąc na imponujących schodach, prowadzących do najpiękniejszej, marmurowej sali w zamku, do dzisiejszej Sali Maksymiliana. Po obu stronach schodów stali zamkowi lokaje, w galowych strojach i w pudrowanych perukach. Daisy szczególnie chętnie gościła u siebie w czasie Świąt Bożego Narodzenia swoich angielskich przyjaciół. Księżna utożsamiała się z nimi, stanowili oni dla niej symbol jej utraconej ojczyzny. Oni zaś dawali się oczarować śląskim zimom, świątecznym niespodziankom i magii Książa. Szczęśliwa Daisy tak opisywała jedno ze świątecznych spotkań w Książu:

„W zimie mieszkamy w zaczarowanym raju, kiedy każdą gałązkę i każdą trawkę pokrywa szron, błyszczący w zimowym słońcu, przy niebie błękitnym jak w czerwcu. Noc grudniowa - po obiedzie poszliśmy na sanki - pełnia księżyca, noc bezwietrzna, okiść na drzewach i krzewach. Na wszystkich drzewach wzdłuż zjazdu saneczkowego kazałam zawiesić chińskie lampiony a jako niespodziankę kazałam rozniecić ognie sztuczne, barwy czerwonej, bladoniebieskiej i zielonej- cudnie to wyglądało. Doprawdy to była szalona noc. Każdy z moich arabskich kuców ciągnął sanki z dwojgiem osób, mknęliśmy przez śniegi. (…) Potem ruszyliśmy przez pola do Starego Zamku. Kuce kopytami wyrzucały śnieg na nasze twarze. Gdyśmy znaleźli się pod ruinami zaszczekały psy. Zadzwoniliśmy, ale nikt nie wyszedł. Dwaj mężczyźni z naszego towarzystwa, wbrew mej woli, wyważyli bramę. Bałam się, że psy nie są uwiązane i na nas się rzucą. Narobiliśmy tyle hałasu, że wreszcie strażnik w nocnej koszuli otworzył okno i wystawił głowę. Powiedziałam mu, że to ja jestem i żeby się nie bał. On bynajmniej nie zaskoczony wziął lampę i poprowadził nas w górę po schodach. Potem ktoś inny wziął lampę i tak szliśmy przez widmowe sale. Kiedyśmy doszli do kaplicy, ktoś zdmuchnął lampę i pozostaliśmy jedynie w świetle księżyca płynącym od okien.”
 
Święta Bożego Narodzenia były także okazją dla Pani na Książu, by przeprowadzać kolejne projekty socjalne. 20 grudnia 1901 r. Daisy wróciła z Wałbrzycha rozgniewana. Z wielkim wstydem księżna obserwowała rozdawanie świątecznych podarunków dla ludzi biednych. Była to jej zdaniem inicjatywa źle zorganizowana. Ubodzy musieli przez ponad trzy godziny czekać na prezenty, bez picia, jedzenia i na mrozie. Daisy postanowiła, że już nigdy więcej nie pozwoli na tak bezduszne postępowanie. I już na Boże Narodzenie 1902 księżna zmieniła formułę rozdawania podarków. Ubodzy zostali poproszeni w tym celu po raz pierwszy do Zamku. A Daisy w swoim pamiętniku tak opisywała to wydarzenie:

„W salonach obok wielkiej sali balowej podarunki rozłożono na długich stołach i przygotowano herbatę i ciastka dla dwóch i pół tysiąca ludzi, wśród nich dla 700 dzieci. Przekonałam Hansa, że musi mi towarzyszyć, po raz pierwszy w życiu! ... Pastor przemówił w kilku słowach, zaśpiewano kolędy a następnie idąc dookoła wręczałam każdej kobiecie szal, spódnicę, pończochy lub inny prezent. Wszystkie one całowały mnie w dłoń i błogosławiły...”

Kilka dni później, w Pszczynie, Daisy otrzymała od teścia pozwolenie, by i tam do siedziby Hochbergów na święta zaprosić ubogich. I znów oddajmy glos księżnej:'

„Świetnie wyglądał wielki salon, przygotowany na święta dla 300 dzieci w ostatnim dniu, z trzema ogromnymi choinkami w oknach. Nigdy nie było takich świąt ani w Pszczynie, ani w Książu... Uścisnęłam dłonie 4000 ludzi w ciągu siedmiu dni...”

Tradycją Bożego Narodzenia w Książu stały się także świąteczne przyjęcia, jakie na polecenie Księżnej i księcia przygotowywano tuż przed świętami dla górników, pracujących w kopalniach, należących do Hochbergów, oraz dla ich rodzin.

Hans i Daisy

Jan Henryk XV von Hochberg, książę von Pless i ostatni Pan na Książu, był wyjątkowo czuły na punkcie swojego książęcego statusu, co drażniło jego piękną żonę Daisy. Na tym tle dochodziło między nimi do wielu nieporozumień. „Mój mąż jak i Cesarz przywiązuje zbyt dużą wagę do etykiety”. W Książu należało przestrzegać najprzeróżniejszych jej wymogów. „Mąż był zły, bo kazałam jego kamerdynerowi włączyć ogrzewanie, zamiast wezwać odpowiednią osobę. Bez jej natychmiastowej pomocy człowiek może udusić  się lub zamarznąć, ale nie może zastąpić jej kto inny”. To jedna z niewielu uwag w słynnych pamiętnikach księżnej Daisy, która mówi bezpośrednio o roli służby na zamku. Angielce zabrało trochę czasu na zgłębienie arkanów niemal feudalnego życia książąt. Przyzwyczaiła się jednak do osobistego służącego w czerwono-złotej liberii, który wszędzie jej towarzyszył.

 

W dni powszednie państwo zaczynali dzień około dziesiątej. Wtedy podawano herbatę, tosty i masło w kształcie kulek. Lunch jadano o czternastej, herbata była przewidziana o siedemnastej, a do obiadu zasiadano o dwudziestej pierwszej i biesiadowano do późnych godzin nocnych. W Książu nawet w dni powszednie zbierało się całkiem liczne grono domowników i gości. Nawet na co dzień funkcjonowały trzy stoły. Przy pierwszym, najważniejszym zasiadał książę z najbliższą rodziną i najznamienitsi goście. Drugi stół był przeznaczony dla biesiadników niższych rangą, a następnie stół marszałkowski dla ważniejszych dworzan i urzędników, a także gości, którzy nie zmieścili się przy stole drugim. Służba zachowywała podobną, ściśle przestrzeganą gradację. Pewnego razu księżna Daisy  doliczyła się wokół stołu dwóch nadochmistrzów, dwunastu podochmistrzów, osiemnastu lokajów w galowych liberiach, pięciu strzelców przybocznych i jeszcze kilku innych, pomniejszych służących.

Sala Maksymiliana

Sala Maksymiliana

Wieczorny obiad podawano w Książu w Sali Maksymiliana. Dla gości przygotowywano specjalne menu, brano pod uwagę ich kulinarne upodobania, ale także starano się wywoływać odpowiednie wrażenie. Przy komponowaniu potraw zwracano uwagę, aby następujące po sobie dania, nie były w jednakowej tonacji kolorystycznej. Spisy dań z poszczególnych, niekoniecznie ważnych dni  zbierano i oprawiano w specjalne książki, tworzące po latach swoistą kronikę kulinarnych obyczajów. Odnotowywano tam skrupulatnie liczbę i statut gości, rodzaj posiłków w ciągu dnia, podawane dania i napoje im towarzyszące. Statystyka ta była potrzebna służbie, aby mogła sprawnie obsługiwać wszystkie stoły.

Sypialnia księżnej Daisy

Apartamenty księżnej Daisy von Pless w Zamku Książ w Wałbrzychu utraciły swój pierwotny wystrój w 1944 roku, kiedy rezydencja Hochbergów należała już do III Rzeszy i była przebudowywana na siedzibę ministerstwa spraw zagranicznych hitlerowskich Niemiec.

 

Pewne wyobrażenie o pięknie i bogactwie wnętrz oraz otoczenia zamku Książ za czasów ostatnich ich właścicieli daje obszerny fragment publikacji w amerykańskim czasopiśmie “The Gentlewoman” z 30 maja 1903 roku.

 

„Kolorystyka buduaru księżnej jest czarująca i delikatna, z przepiękną harmonią odcieni w różowych, jedwabnych zasłonach, ścianach i obiciach mebli oraz białej i złotej dekoracji. Wszystkie meble, utrzymane są w kolorze kości słoniowej, złota i srebra, włączając w to pianino, fotele w stylu Ludwika XV i piękne, wspaniale wypełnione regały na książki- te ostatnie zrobione wg własnych projektów księżnej. Parawany, hole i artystycznie zgrupowane wygodne fotele, sugerują komfort i odpoczynek, podczas, gdy gęsto rosnące rośliny i kwiaty tworzą nutę kontrastu, miłego dla oka. Na ścianie wiszą serie delikatnych akwareli o różnej tematyce: kwiaty, postacie i krajobrazy, namalowane przez samą księżnę, i wiele skarbów, prezentów i pamiątek świadczących o związkach z bliskimi przyjaciółmi. Nadają one temu pokojowi szczególnie intymny charakter.”

 

Bezpośrednio z buduaru przechodzi się do garderoby księżnej, równie pięknej i utrzymanej w różowej, delikatnej kolorystyce wspaniale udrapowanych, satynowych zasłon okiennych i obić mebli. Piękna toaletka w stylu Ludwika XV stoi pomiędzy oknami, z bajkowymi lampami po obu stronach. Inny zestaw toaletowy zrobiony jest z szylkretu – na każdej jego części napisano ręcznie imię księżnej – Daisy. Leży on na stole w drugim rogu pokoju. Ten zestaw był prezentem ślubnym od służących i pracowników z posiadłości jej ojca. Na ścianach wisi kolekcja kolorowych starodruków Parlanda i Angeliki Kaufmann, datowanych na rok 1728, jest to piękny zestaw w wybornej oprawie. I tu i tam wyeksponowano niemodne poroża, sportowe trofea, zdobyte przez samą księżną w lasach wokół Książa. Na podłodze garderoby leży skóra tygrysa, położonego jednym strzałem przez księżną w Indiach.

 

Do buduaru przylegała łazienka. Z listu jej syna Lexela dowiadujemy się, że jej ozdobą był wpuszczony w podłogę mały basen ze złotej mozaiki, w dół do wody prowadziły dwa lub trzy schodki (na wzór rzymskiej łaźni). Na podłodze w łazience stały w doniczkach niskie bukiety i kwiaty. Niemal taką samą łazienkę Daisy miała w Pszczynie.

 

Najbliżej pokoi księżnej znajdowały się te, zajmowane przez księcia: duży, wytworny pokój dzienny, garderoba o prostym umeblowaniu i sypialnia po drugiej stronie.

Salon Daisy

Korytarz pierwszego piętra Zamku Książ  w 1911 roku.

Portret księżnej Daisy von Pless opublikowany w Country Life z okazji jej pobytu w Londynie w czerwcu 1897 r.

Księżna Daisy von Pless

 

Daisy w stroju rokokowym

Próba przeszczepienia jej dotychczasowego, rozbawionego trybu życia na grunt Pszczyny lub Książa nie całkiem się powiodła. Starszy o prawie dwadzieścia lat mąż, był tradycjonalistą. Bez przerwy nalegał, żeby była bardziej „fürstlich“, na co reagowała wybuchami młodzieńczego śmiechu, odbijającego się echem od namalowanych na sklepieniach mitologicznych postaci i cherubinów. Jej teść, panujący wtedy książę, wykazywał więcej zrozumienia i nie obraził się, kiedy zasiadła raz do obiadu w sukni uszytej z worków po końskiej paszy. Cesarzowa Fryderykowa (sama zgorzkniała na emigracji) wzięła tę tęskniącą za rodzinnym domem dziewczynę pod swoją protekcję, a Cesarz Wilhelm nigdy nie przestał otaczać jej szczerą troską. Jednakże wybryki, do jakich była przyzwyczajona w Denbighshire i w Newlands Manor, przetransportowane na Śląsk straciły na swojej lekkości i spontaniczności. Młodzi niemieccy hrabiowie, baronowie i oficerowie zapraszani do Książa, choć bardzo chętni do uczestnictwa w zabawach o angielskim charakterze, nigdy nie wyczuwali kiedy należy je przerwać. Pewnej nocy w Książu zaplanowano piknik w ruinach Starego Zamku w lesie. Służba została wysłana tam po południu z porcelanową zastawą, szklanymi kieliszkami i srebrnymi sztućcami; stół przygotowano jak za zamierzchłych czasów w sali bankietowej jakiegoś starego zamczyska, a wypudrowani lokaje stali za krzesłem każdego gościa. Niewinne igraszki przeszły jednak w hulankę: stół został wywrócony, a szkło i porcelana roztrzaskane. W pamięci jednego z uczestników pozostał obraz wielkiego srebrnego świecznika, leżącego na podłodze z wciąż płonącymi świecami, których wosk kapał do olbrzymiej kałuży szampana. (por. Harold Nicolson - angielski dyplomata i wybitny biograf. Artykuł o Daisy ukazał się w magazynie The Spectator z 22 lipca 1943 roku, niecały miesiąc po śmierci księżnej Daisy von Pless w Wałbrzychu)

Ponieważ była celebrytką ówczesna prasa brukowa kipiała od róznych artykułów, również tych plotkarskich i jej niepochlebnych.

 

Na Perłowej Uwięzi – Skandale Księżnej Daisy – tłumaczenie kanadyjskiego artykułu z 1921 roku

Jak donosi The Vancouver Sun, artykuł opublikowany 90 lat temu w kanadyjskiej gazecie „The Vancouver Sun” „Trzymana na uwięzi swoich bezcennych pereł” opowiada o losach księżnej Daisy von Pless w przededniu jej rozwodu z ostatnim właścicielem Książa. Utrzymany w sensacyjnym tonie tekst jest świetnym przykładem na to jaką reputacją cieszyła się w ówczesnej Europie (a także za Atlantykiem) ta najbardziej rozpoznawalna wałbrzyszanka. Momentami naiwny, często niewiarygodny, w całości sensacyjny, ale też oddający ducha epoki w której role celebrytek pełniły piękne arystokratki, artykuł po polsku ukazał się po raz pierwszy w „Nowych Wiadomościach Wałbrzyskich”. Kolokwialny język artykułu może dziwić, ale właśnie w ten sposób został napisany przez anonimowego autora.

 
Tłumaczenie: Mateusz Mykytyszyn
The Vancouver Sun
18 grudnia 1921
 
„Trzymana na uwięzi swoich bezcennych pereł”

 Z najdłuższym sznurem „ziemskich błyskotek” Księżna Daisy, autorka zadziwiającej „rozprawy o flirtowaniu”, przebywa w odosobnieniu w ponurym zamku.
 
Uznana za najpiękniejszą księżniczkę Europy i uważana za jedną z najbardziej fascynujących kobiet na świecie, uważana i sama siebie uważającą za flirciarę, w przeszłości była przyczyną zazdrości samej królowej brytyjskiej Marii, księżniczka Daisy of Pless rozstała się oficjalnie z mężem, dziedzicznym księciem, członkiem jednej z najstarszych rodzin szlacheckich w Niemczech. Dziś księżna jest w tych Niemczech więźniem. Mogłaby opuścić kraj, który z wyboru stał się jej miejscem do życia, ale gdyby zdecydowała się na ten krok, straciłaby wszelkie prawa do bezcennego, długiego na 23 stopy sznura pereł, których liczba wynosi aż dwa tysiące.
 
Wole zgnić w tym kraju! – wykrzyknęła - niż oddać moje perły, moje najbliższe towarzyszki, symbol mojego podboju.
 
Księżniczka jest obecnie faktycznym więźniem w Partenkirchen w bawarskich Alpach, gdzie mieszka w chateau z pokojówką i nieprzyjaznymi niemieckimi służącymi. Jej mąż przebywa w rodowej siedzibie, zamku Książ na Śląsku. Jest trzecim najbogatszym mężczyzną w Europie, człowiekiem o gigantycznej sylwetce oraz byłym kolesiem ex-cesarza niemieckiego
 
Księżniczka przez której urodę i intrygi, Wielki Książę von Mecklenburg-Strelitz popełnił samobójstwo, jak donoszą reporterzy, nie może opuścić Niemiec także z innego powodu, anulowane zostałoby jej comiesięczne wynagrodzenie w wysokości 1,5 mln marek.
 
Jednak przede wszystkim, jest skrępowana więzami pamięci przywoływanymi przez perły, dla których poświęciłaby świat. Przy ich udziale oczarowała wielkich i napełniła zachwytem maluczkich. Podkreślają biel jej delikatnej szyi, jej czarodziejskie piękno. Były przyczyną wielu jej sercowych podbojów. Dlatego więc zupełnie nie dziwi, że dziś jest gotowa być więźniem swoich pereł, zaplątanym w ich powab i historię.
 
Daisy była piękna, Daisy była czarująca, Daisy była urzekająca. I jak ona umiała flirtować! W napisanej wiele lat później, osobistej i dostępnej w zaufanym obiegu książce „Grzech niewinnego flirtu”, wyznaje w charakterze eksperta, że szczególną przyjemność sprawiało jej flirtowanie przy pomocy wzroku. W ten sposób oczarowała Jerzego, księcia Yorku (obecny król Jerzy). Zostali sobie przedstawieni podczas garden party wydawanego przez Markiza Londonderry w jego posiadłości. Daisy była już wtedy żoną Henryka, Księcia Pszczyńskiego, beznamiętnego, niemieckiego giganta i wówczas jeszcze cesarskiego kolesia. Córka Pani Cornwallis-West wyrosła na piękność, a jej książęcemu małżonkowi zazdrościli wszyscy mężczyźni. Status mężatki nie przeszkodził Daisy w wykorzystaniu magii jej fiołkowych oczu. Użyła jej na Jerzym, księciu Yorku. W ciągu godziny zapomniał o Imperium Brytyjskim, Indiach, Australii i Kanadzie. Pamiętał tylko Daisy.
 
Następnie nadeszła wielka wojna. Daisy przebywała w rodowej siedzibie męża, zamku Książ. Nie była tam szczęśliwa. Służba ją szpiegowała, a dzierżawcy w rozległych dobrach postrzegali jako wroga. Była obserwowana dzień i noc. Gdziekolwiek poszła, tajne służby Cesarstwa podążały za nią jak cień. Była wolna, a jednak uwięziona.
 
Mąż i żona przestali rozmawiać. Dzieci były nastawiane przeciwko matce. Była bardzo nieszczęśliwa. Ostatecznie, gdy nie mogła już więcej tego znieść, uzyskała zgodę męża na tymczasową separację. Zamieszkała w Alpach Bawarskich w pięknej, należącej do męża willi. Mieszkała tam z kilkorgiem służących i nieprzyjazną pokojówką, mimo, że najbliższe miasteczko Partenkirchen było wyjątkowo małe.

Na zdjęciu książę Adolf Fryfderyk VI – wielki Książę Meklemburgii, według kanadyjskiej gazety popełnił samobójstwo pośrednio przez księżnę Daisy

Młody Książę Mecklenburg-Strelitz, wtedy 30-letni, w wyniku odniesionych ran został odesłany z frontu do domu. Pojechał do Partenkirchen, gdzie spotkał Daisy. Zakochał się szaleńczo w tej kobiecie, która obecnie mogłaby być jego matką, a mimo tego zachowała swoją magnetyczną urodę.
 
Działo się to podczas najczarniejszych, wojennych dni. Smutek ogarniał imperium, podobnie jak Francję i Belgię. Głód i żal rządziły, jednak Daisy i jej ostatni podbój żyli swoim rozpustnym życiem. Donoszono, iż używała ona młodego naiwniaka, po to, aby wyciągać od niego informacje które miała potem przekazywać Aliantom. Ta, nigdy nie potwierdzona plotka tak rozjuszyła mieszkańców okolicznych wsi, że zorganizowali się po to, aby zabić księżniczkę. Tylko dzięki niezwłocznej interwencji władz zapobieżono linczowi.
 
Niemcy były porażone wiadomością z 24 lutego, 1918 roku. Książę strzelił do siebie i zginął na miejscu. Ludzie mówili, że zrobił to w wyniku wyrzutów sumienia z powodu zdradzenia sekretów wojskowych ojczyzny. To, że był do tego zdolny, wydaje się możliwe, jeżeli wziąć pod uwagę jego poprzednią reputację
 
Śmierć młodego adoratora wydaje się, że nieco otrzeźwiła księżniczkę. Całkowicie poświeciła się swoim dzieciom i odmówiła uczestniczenia w życiu towarzyskim. Następnie usiadła i napisała książkę o flirtowaniu, w której stwierdziła m.in: „Flirtowanie jest mniej naganne jeżeli praktykowane na mężczyznach już nie młodych. Jest ich o wiele łatwiej omamić niż chłopców, a i cierpią oni mniej od tych pierwszych”. Wydaje się, że zdanie to było inspirowane śmiercią młodego księcia. Inne zdaje się być swoistym usprawiedliwieniem: „Flirt to kobieca sztuka, praktykowana na mężczyznach dla rozrywki i dla chwilowego, osobistego triumfu. Mężczyźni nie flirtują, oni tylko szukają obiektów do pożarcia”. Obecnie księżna jest w trwałej separacji z mężem, a w Londynie i Berlinie mówi się, że publiczny rozwód będzie następnym elementem tej historii.

Daisy z legendarnymi perłami

Daisy jako królowa Saba. Fotografia wykonana przez firmę fotograficzną Lafaytte 29 grudnia 1897 r.

„Lubię chodzić na bale, żeby sobie potańczyć…” – pisała w pamiętnikach księżna Daisy von Pless, najsłynniejsza mieszkanka zamków w Pszczynie i Książu. Na przyjęciach zwracała uwagę urodą, strojami i biżuterią.

Jako królowa Saba wystąpiła  na balu kostiumowym zorganizowanym w lipcu 1897 r. w Devonshire dla uczczenia Diamentowego Jubileuszu Królowej Wiktorii. Kostium wykonany był z purpurowej jedwabnej tkaniny przetykanej złotem i turkusami, na których zostały wygrawerowane hieroglify. Miał tren haftowany złotą nicią i również zdobiony był klejnotami. Uwagę zwracał długi naszyjnik z pereł i diamentów. Daisy założyła asyryjskie nakrycie głowy, z turkusami, diamentami i szmaragdami. Trzymała wielki indyjski wachlarz z liści palmowych. Jedna z amerykańskich gazet napisała, że „nie widziano do tej pory nic piękniejszego niż suknia księżnej von Pless”.

Na balu towarzyszył księżnej orszak. Znaleźli się w nim m.in. siostra Daisy, Shealgh – w roli damy dworu, oraz brat George, przebrany za niewolnika – miał poczernioną twarz, co niezbyt przypadło mu do gustu, opuścił więc bal, gdy tylko nadarzyła się ku temu okazja. Książę von Pless był na balu przebrany za hrabiego Orłowa, jednego z kochanków Katarzyny Wielkiej.

 

„Księżna Pless, urocza jako królowa Saba, w otoczeniu świty w orientalnych strojach. Niektórzy z orszaku poświęcili się i poczernili twarze” – zanotowała pochodzący ze Stanów Zjednoczonych Jenny Churchill, księżna Marlborough, matka późniejszego pierwszego lorda admiralicji i premiera Winstona Churchilla. w swoich wydanych w 1908 roku wspomnieniach. W orszaku Daisy był jej brat George Cornwallis - West, którego nie stać było na kostium. Wspaniała purpurowo-złota suknia Daisy z mieniącej się gazy przetykanej złotem i udekorowanej hieroglifami okolonymi turkusami, tren i złota szarfa lśniły wielokolorowymi klejnotami. Były wśród nich brylanty i turkusy, które dostała od męża w prezencie ślubnym, a które na co dzień przechowywane były w sejfie w podwałbrzyskim zamku. Do sukni założyła Daisy długi naszyjnik z pereł i diamentów oraz (czego na zdjęciu nie widać) słynny złoty szal, którego wartość szacowana była na 400 funtów! Szal ten, w różnych aranżacjach, wiele razy zdobił toalety Daisy i wzbudzał zachwyt na dworach Europy. Od ramion aż po nadgarstki spływały brylantowo-turkusowe łańcuchy, a głowę zdobił wymyślny asyryjski stroik, równie bogato ozdobiony klejnotami: turkusami, szmaragdami i perłami.  Uzupełnieniem kostiumu był niesamowity wachlarz ze strusich piór wielkości stolika do herbaty. Nie ma pewności kto zaprojektował kostium, choć historyczna zagadka zawęża się do dwóch nazwisk wymienianych w ówczesnych źródłach, niejakiej Pani Harrison, która posiadała swoje studio Crawford Street 5 w Londynie lub Pani Mason z salonu przy New Burlington Street 4. Nad całością orszaku czuwał pewien teatralny kostiumolog, który dał się we znaki bratu księżnej von Pless, Georgowi. –„Dlaczego uparł się, aby towarzyszący królowej Sabie mężczyźni byli Murzynami i ubrał nas w coś przypominającego kapę na łóżko, nie mam pojęcia!”– żalił się George. „Faktem pozostanie, że nie cierpiałem pociemniania twarzy i moje przyjaciółki wcale nie doceniły przebrania. W rezultacie nie bawiłem się dobrze i wyszedłem wcześnie, z żalem w sercu do projektanta orszaku”. Słowa te zapisał w swoim pamiętniku młody mężczyzna, który wielokrotnie miał odwiedzać swoją siostrę w Książu, a w przyszłości poślubić także w Jennie Churchill i tym samym stać się ojczymem jednego z najsłynniejszych polityków XX wieku. Oto jego oryginalne wspomnienia:

 

„Moja siostra wystąpiła w roli królowej Saby. Zawsze wyobrażałem sobie tę damę  jako drobną brunetkę, podczas gdy Daisy była „wysoką i nieziemską blondynką”. Miała wspaniałą suknię z niebieskiego jedwabiu ze złotą lamówką, pokrytą diamentami i turkusami, które w prezencie ślubnym podarował jej mąż. Ja sam, nie mając odpowiednich funduszy, by zapłacić za kostium, za łapówkę w postaci darmowego stroju zostałem zmuszony być na jej usługach w charakterze jednego z członków dworu, których ubiory zostały opracowane przez słynnego projektanta teatralnego tamtych czasów. Nie mam pojęcia dlaczego uparł się, że męską świtę królowej Saby stanowili pełnej krwi Murzyni odziani w coś przypominającego wielobarwną kapę na łóżko, ale być może szaty te były inspirowane jego wiedzą na temat upodobań Józefa co do stroju. Faktem pozostaje, że znienawidziłem pomysł poczernienia mej twarzy, a moje przyjaciółki w najmniejszym stopniu nie doceniły przebrania, w konsekwencji nie bawiłem się ani trochę i wyszedłem wcześnie z goryczą w sercu wobec teatralnego projektanta”.

Niniejsza fotografia zrobiona została sześć miesięcy później do albumu upamiętniającego bal, opublikowanego prywatnie przez księżną Devonshire

 Ciesząca się doskonałą renomą londyńska firma fotograficzna Lafaytte uwieczniła na zdjęciach niemal wszystkich gości obecnych na balu. Niektóre z wytwornych pań przyjeżdżały do studia jeszcze kilka miesięcy po przyjęciu, aby jeszcze raz zapozować w cudownych kostiumach. Znalazła się wśród nich oczywiście elegantka z Książa, którą fotografowano 29 grudnia, na dwa dni przed kolejnym, tym razem sylwestrowym balem. Większość gazet, nie tylko w Anglii, ale także w Irlandii i Ameryce zamieściła w tydzień po wydarzeniu, fotografie wybranych dam w kostiumach. W każdej z nich była podobizna Daisy. Suknia księżnej nie przetrwała do naszych czasów, choć nieliczne z kostiumów, najbardziej zapaleni tropiciele wiktoriańskich historii z wyższych sfer, mogą dziś jeszcze podziwiać. Renesansowa suknia księżnej Walli, Aleksandry jest w jednym z londyńskich muzeów, toaleta jej córki Maud, która została królową Norwegii, znajduje się w Oslo, a kostium orientalnej królowej Zenobii, w którym zaprezentowała się gospodyni, księżna Devonshire jest przechowywany w rodowej siedzibie Cavendischów, Chatsworth. Ich londyńska rezydencja, w której odbył się ten „bal nad bale” została zrównana z ziemią w 1925 roku.

 

Bal stanowił jedno z wielu wydarzeń odbywających się w roku Diamentowego Jubileuszu Królowej Wiktorii, w których ona sama zwykle nie brała udziału. 60 rocznica jej koronacji przypadła 28 czerwca 1897 r. W tym dniu 78-letnia królowa przybyła z Windsoru do Buckingham Palace, by zjeść lunch w kręgu rodziny. Wieczorem, podczas uroczystego obiadu, siedziała pomiędzy arcyksięciem Franzem Ferdinandem a księciem Neapolu. Odbywał się on przy dwunastu „małych” – jak je określiła monarchini – stołach. Najprawdopodobniej miała przez to na myśli, że dania serwowano sposobem à la russe, który zyskiwał coraz większą popularność od połowy XIX w. Jedzenie przygotowywane na indywidualnych talerzach w kuchni podawali kelnerzy, zwykle przez lewe ramię jedzącego. W ten sam sposób serowano sosy i warzywa. Dzięki temu na stole można było ustawić kandelabry i kwiaty, choć każde miejsce przy stole zwiększyło swe rozmiary przez ciągle wzrastającą liczbę wymaganych noży i widelców, obejmującą nowe sztućce, takie jak np. noże i widelce do ryb. Wadami tej metody podawania potraw był fakt, iż mniej osób mogło zasiąść przy stole, wymagała też ona większej liczby służby do serwowania, a jeżeli ktoś z niej okazał się niezdarny mogło się to zakończyć plamą sosu po lewej stronie sukni od nowego projektanta.

Jubileuszowe menu dla królowej zostało opracowane do perfekcji przez 24 francuskich szefów kuchni specjalnie sprowadzonych z Paryża. Młody Szwajcar Gabriel Tschumi, który pojawił się w kuchniach Buckingham w następnym roku jako praktykant, a następnie został głównym szefem kuchni Królowej Wiktorii, a później Królów Edwarda VII i Jerzego V, zapamiętał opowieści o tym jak wykonywano Rosettes de saumon au rubis (Rozety z łososia w rubinowej galarecie). Bordowa galareta do tego dania została przygotowana przez jednego z francuskich kucharzy, ale nie zgodnie z zasadami Monsieura Ménagera, głównego szefa kuchni królowej, który skarżył się, mówiąc, że „dobra galareta powinna być jak kropla whisky, zupełnie przejrzysta, bez najmniejszej chmurki”.

Jubileuszowy tort królowej ważył 453 kilogramy i mierzył 4,5 m wysokości włącznie z dekoracją. Wokół znajdowały się wieńce czerwonych róż, zdobiły go też m.in. monogramy, medaliony, korony, lwy, jednorożce, anioły sławy i chwały dmące w cukrowe trąbki, a także anioł pokoju z białymi błyszczącymi skrzydłami.

Historyczna forma obsługi à la russe  to sposób spożywania posiłków polegający na sekwencyjnym podawaniu dań na stół i porcjowaniu potraw na talerzu. Wykonywał to służący (zwykle przy kredensie w jadalni) przed oddaniem ich na stół. W XIX wieku stało się ono normą w bardzo wystawnych posiłkach w świecie zachodnim. Kontrastuje ze starszą obsługą à la française, w której całe jedzenie (lub co najmniej kilka dań) jest wydawane jednocześnie, w imponujący sposób na wazach i półmiskach, a goście kładą je na swoich talerzach.

Zaletą formy à la russe  jest to, że jedzenie było znacznie cieplejsze, gdy docierało do stołu i zmniejszało liczbę potraw oraz przypraw na stole w danym momencie. Zapewniło też to, że wszyscy mogli spróbować wszystkiego, czego chcieli, na  co w praktyce stary system często nie pozwalał. Z drugiej strony efekt wspaniałej obfitości stołów został zmniejszony, a potrzebnych było znacznie więcej lokajów i więcej zastawy stołowej , dzięki czemu była to opcja, na którą mogli sobie pozwolić tylko bogaci. Zmniejszyło to także czas spędzany przy stole. (żródło: fragmenty artykuów Mateusz Mykytyszyna Prezesa Fundacji Księżnej Daisy von Pless na Zamku Książ w Wałbrzychu, strony internetowe: https://daisyvonpless,https://www.ksiaz.walbrzych.pl ).

 

Księżną Daisy w tiarze z diamentami wspomina rumuńska księżniczka w liście relacjonującym jeden z balów: „Spośród wszystkich wyróżniała się księżna Daisy von Pless, wysoka i cudownie angielska ze swoją różowo-białą cerą. Ubrana na złoto, z wysoką diamentową koroną na włosach koloru miodu, śmiejąca się radośnie, życzliwie usposobiona do wszystkich mężczyzn, była w samej rzeczy… wcieleniem owych dni pokoju, bogactwa i ogólnej prosperity”.

Księżna zawsze przywiązywała wagę do stroju. Każde jej wyjście na spotkanie czy bal wiązało się z drobiazgowymi przygotowaniami. Chciała wyglądać pięknie i stawać się wzorem do naśladowania (niektóre damy rzeczywiście kopiowały jej kreacje). Śledziła najnowsze trendy mody, ale miała też swoje upodobania. Gdy sama nie mogła stawić się na przymiarkę, wysyłała krawcom manekina (dokładnie odwzorowywał jej sylwetkę). Stroje kupowała w najlepszych domach mody.

 

Jak sama księżna relacjonowała niektóre bale, w których brała udział? Oto kilka zapisków z jej pamiętników. Jak się okazuje, nie zawsze były to miłe wspomnienia.

5 lutego 1906, Książ:

„[…] Sama po obiedzie. Hans musiał jechać na dwie noce do Berlina. Jestem tu od 29 [stycznia], bo zaraz po balu Matyldy Dwór ogłosił żałobę z powodu śmierci Króla Danii, więc wróciłam natychmiast do dzieci. Sam bal był „okropny”.[…]Tańczyłam z tuzinem mężczyzn, jednym za drugim; wszyscy mocno mnie trzymali, wirując pokonywali ze mną dwa razy salę, a potem porzucali. Kiedy kręciło mi się w głowie i ryzykowałam pytaniem: „Kim jestem?”, patrzyli na mnie zdziwieni, uśmiechali się i mówili „Przepraszam”. Nie chciało mi się za każdym razem tłumaczyć, że nie będąc ostatniego roku ani w Wiedniu, ani Berlinie, nie jestem przyzwyczajona do [modnego teraz] przytrzymywania partnerki w jednym momencie i nagłego zostawiania jej w drugim, bez słowa ostrzeżenia! Ponadto swoimi obrzydliwymi ostrogami i nieokrzesanym targaniem mojej osoby porwali mi całą sukienkę i pozrywali jasnoniebieskie cekiny haftu, a nawet podeptali i rozerwali tiul przewiązujący moją talię!”.

20 stycznia 1904, Newlands:

„Opuściłam Eaton 14-go i pojechałam w odwiedziny do Gwen Lowther: jej mąż jest bratem Lorda Lonsdale i odziedziczy po nim tytuł, ponieważ Gracie Lonsdale nie mogła mieć dzieci. Zatrzymałam się u nich, żeby pójść na Bal Myśliwski w Melton, który niestety nie był udany. Lubię chodzić na bale, żeby sobie potańczyć, ale Anglicy z zasady nie tańczą dobrze i nigdy, w przeciwieństwie do Wiednia,  nie wymieniają się partnerami”.

7 sierpnia 1907. Heiligendamm, Meklemburgia:

„Wczoraj wieczorem przyjechał Cesarzewicz. Przed chwilą wróciłam z przejażdżki samochodowej z nim i Następczynią Tronu. Zapytał mnie, czy będę dzisiaj tańczyła i czy wciąż noszę łatwo drące się suknie! Obiad zjedliśmy z Wielką Księżną Anastazją, jej synem i synową. Chciałam potem zagrać w pokera, ale nie mogąc znaleźć piątego chętnego, musiałam zgodzić się na tańce. Zatańczyłam trzy razy z trzema różnymi mężczyznami, ale każdy z nich był doprawdy okropnym partnerem, co mnie zezłościło i nie miałam zamiaru pozwalać dalej innym na trzymanie mnie w pasie. Kiedy pomyślę o Londynie i Wiedniu oraz o wszystkich miłych dżentelmenach, jakich tam znam, nie mam ochoty zawierać nowych znajomości ani rozmawiać z nowymi ludźmi. I tak znam ich zbyt wielu. Poszłam więc wcześnie spać, choć Hans został dłużej”. (źródło: Pamiętniki Daisy pt. „Lepiej przemilczeć” w tłum. Barbary Borkowy (Wydawnictwo Zamku Książ w Wałbrzychu i Fundacji Księżnej Daisy von Pless).

Księżna Daisy bardzo często dekorowała fryzurę świeżymi lub sztucznymi kwiatami

Daisy i Hansel - Książ 1902 r.

Daisy z dziećmi

„Nigdy nie psułabym dzieci, tak jak to robi wielu moich niemieckich przyjaciół. Od momentu, kiedy się urodziły, zdecydowałam, że wychowane będą tak, aby robiły to, co im się każe od razu. Starałam się trwać uparcie w moim postanowieniu, a Smith – angielska niania, która była z nami, pomagała mi w tym ogromnie. Byłam często za to krytykowana" - z pamiętnika Daisy.

Daisy z synami: Hansem i Aleksandrem - 1907 r.

Daisy z synami w parku w zimie

Kiedy w Europie szalała wielka wojna, znana później jako I Wojna Światowa, niedaleko Wałbrzycha, w wysokim zamku na skale, w luksusie dorastało dwóch małych książąt. Synowie Jana Henryka XV von Hochberga i Daisy, Hans zwany Hanselem i Aleksander zwany Lexelem dzieciństwo częściowo spędzili w Książu. Ich książańskie pokoje odartę z wyposażenia, są dziś zamknięte na cztery spusty. W jednym z pomieszczeń zachowała się jedynie wielka wanna.

Daisy z synami: Hanselem i Lexelem

Daisy z najstarszym synem Hanselem

Przez pięćdziesiąt cztery lata swojego pobytu w Niemczech, księżna Pless nie opanowała języka niemieckiego. Nie była przez to w stanie zrozumieć niuansów niemieckiej etykiety, ani mocnych dynastycznych tradycji, jakimi inspirowała się rodzina Hochbergów. Jak sama wyznała w pamiętnikach: „Nigdy nie orientowałam się w rodowodach“. Jedynymi znanymi jej niemieckimi wyrażeniami były te, których używano w szpitalach i domach rekonwalescencyjnych. Nigdy też nie przywiązywała wagi do drętwego ceremoniału niemieckiego dworu. Dla niej „kanapa była tym samym co sofa“, podczas gdy w ówczesnych Niemczech reprezentowała ona ważny symbol. Kiedy była jeszcze młodziutką kobietą, miała skłonność wtrącania się do wszystkiego. Niemcy oczywiście, uznali to za angielską arogancję; jednakże jej wszechobecna radość życia, którą każdemu ofiarowała, pokonywała nawet ich ograniczony punkt widzenia. Stała się więc pewnego rodzaju „wyjątkiem“, akceptowanym czasami z oszołomieniem, czasami z irytacją, ale przeważnie z tkliwością. (por. Harold Nicolson - angielski dyplomata i wybitny biograf. Artykuł o Daisy ukazał się w magazynie The Spectator z 22 lipca 1943 roku, niecały miesiąc po śmierci księżnej Daisy von Pless w Wałbrzychu)

Hansel z ojcem

Synowie Daisy

Nastarszy syn Jan Henryk zwany Hanselem. Portret A. Galli

Najstarszy syn Jana Henryka XV i jego pięknej, angielskiej żony Daisy przyszedł na świat 2 lutego 1900 roku w Berlinie. Na chrzcie otrzymał tradycyjne imiona Hochbergów, Jan Henryk, ale w rodzinie od zawsze nazywano go pieszczotliwie Hanselem. Nadrodziny pierwszego syna i dziedzica, po dziewięciu latach małżeństwa, były spełnieniem marzeń tej jednej z najbogatszych rodzin Cesarstwa (czwarta najbogatsza rodzina w Cesrstwie Nimiec).  Księżna tak zorganizowała swoje życie zarówno w Książu, jak i Pszczynie, aby móc każdego wieczoru spędzić z dzieckiem przynajmniej godzinę. Upierała się również, aby sama mogła kapać maleństwo. Gdy Hansel był już trochę starszy, zawsze chciała być przy odmawianiu modlitwy. Resztę czasu mały książę spędzał pod opieką nianiek i służby. Powszechny pogląd, który wtedy panował i był również podzielany przez Daisy i Jana Henryka, zakładał, że tak jest zdrowiej zarówno dla dziecka, jak i rodziców. Zdarzało się jednak, że matka zabierała synka na noc do swoich apartamentów, mieszczących się powyżej słynnej książańskiej Sali Maksymiliana. Zachowała się tajna, nie używana dziś klatka schodowa, która łączyła pokoje dziecięce z tym należącymi do Daisy. W liczącym ponad 600 komnat Książu, taki „skrót” był zaiste dużym ułatwieniem, tym bardziej, że księżna i jej dzieci mieszkały w innych skrzydłach majestatycznej budowli. Nianie kręciły nosem na tego typu „ekscesy”, a sam księżna zachodziła w głowę jak niemieckie piastunki wyobrażają sobie matki. Prośba małego dziedzica, aby przestawić jego łóżeczko do pokoju mummille i aby zawsze była przy nim, stanowiła wyraz dziecięcej miłości, dla Daisy najważniejszej na świecie. Dziadek Pless (ojciec Jana Henryka) był tak zachwycony małym Hanselem, że pozwalał malcowi bawić się srebrnymi zabawkami: wózkiem z czterema końmi, które dostał w prezencie od Carycy Aleksandry w czasie wizyty rosyjskiej pary w 1838 roku w Książu. Mimo wielkiej miłości, Daisy nie miała zamiaru rozpieszczać swoich dzieci. Miały być tak wychowane, aby bez mrugnięcia okiem słuchały poleceń starszych. Takie były po prostu czasy. Księżnej, pomagała angielska niania, Thirza Smith, która miała doskonałe referencje i pozostała z rodziną Pless przez wiele lat. Wcześniej przez dekadę pracowała dla rodziny cesarskiej. Ze swoim nowym wychowankiem spędzała niezliczone godziny w lasach otaczających podwałbrzyski zamek.

Aleksander Fryderyk czyli Lexel. Portret A. Galli

Lexel (z prawej) przyjaźnił się z synem kucharza Luisem Hardoinem o imieniu Luis Jr.

Pani na Książu chciała, aby jej drugie dziecko urodziło się w Londynie. W tym celu Plessowie wynajęli dom na Bruton Street. 1 lutego 1905 roku przyszedł na świat Aleksander Fryderyk w rodzinie zwany Lexelem. Księstwo Pszczyński kontynuowali swoje eskapady po europejskich dworach i egzotycznych kurortach, ale Daisy chętniej wracała do Książa. –„kochani chłopcy czekali na schodach, aby mnie powitać. Ich okrzyki, śmiech i małe stopki tupoczące po korytarzach, to sprawia, że pierwsze lata mojego małżeństwa wydają się jak sen o wyśnionym domu, za którym tęskniłam lata temu” – pisała w swoich pamiętnikach. Pamiętała o prezentach dla dzieci. Zdarzyło się nawet, że posłała kiedyś Hanselowi do Książa pierwiosnki z angielskiej posiadłości swoich rodziców, Newlands. Wiosna na Wyspach rozpoczynała się bowiem wcześniej niż na Dolnym Śląsku. Kiedy synowie podrośli, w ich zabawach zaczęły brać udział dzieci książęcych pracowników. Daisy pozwalała im biegać po całym zamku, więc wszędzie było ich pełno. Pewnego razu, w czasie zabawy w chowanego, jeden z chłopców schował się pod biurko księcia. W pokojach dziecinnych, dla wszystkich dzieci, podawano podwieczorek. Dzięki temu również malcy mieszkający w oficynach gospodarczych w Książu, uczyli się dobrych manier i nabierali odwagi.

 

Synowie i ulubiony "biały wilk" Daisy

Lexel z Wolfie

Daisy uwielbiała psy, miała swojego ukochanego białego wilka, ktory nazywał się Wolfie

W Mojej Fantazji

Zachwycające zamkowe stajnie, a także arystokratyczny etos przyczyniły się do tego, że młodzi książęta zaraz po opanowaniu umiejętności chodzenia, musieli wsiąść na kucyki, a potem już na rasowe konie, których w Książu po dziś dzień nie brakuje. Jazda konna nie była jedyną umiejętnością, którą wpajano młodym Hochbergom.  Hansel jako przyszły dziedzic przygotowywał się do swoich obowiązków, przy czym opanowanie języka polskiego było koniecznością, jako, że poza wysokimi urzędnikami administracji, niemal wszyscy ludzie zatrudnieni przez Jana Henryka na Górnym Śląsku byli Polakami. Książę Pszczyński miał w Berlinie częste nieprzyjemności z powodu swoich propolskich sympatii. Wiedziano, że według rodzinnej tradycji, dał synom m.in. polskie niańki, że obu chłopców oprócz angielskiego i francuskiego, uczono także polskiego. Lexel od najmłodszych lat uchodził w rodzinie za „dziecko angielskie” i ze swoja matką mówił prawie wyłącznie w języku Szekspira. Młodzi arystokraci nigdy nie chodzili do „normalnej” szkoły w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. Na panewce spaliły plany wysłania młodszego Hochberga do szkoły z internatem w stylu angielskim, bo placówek takich było w Niemczech jak na lekarstwo.  Do Książa przyjeżdżali więc coraz to inni nauczyciele, a i ze względu na tocząca się pierwszą wojnę światową zamek na skale wydawał się najbezpieczniejszym miejscem dla książęcych latorośli. Ze względu na liczne, okoliczne wioski i miasteczka wchodzące w skład latyfundiów von Plessów nigdy nie brakowało też jedzenia. W zamku mieszkał na stałe nauczyciel, niejaki herr Reder, a regularnie przyjeżdżał także z Wałbrzycha jego zwierzchnik, herr von Selle.

"Moja Fantazja". Zdjęcie Daisy von Pless z synami: od prawej Hans Heinrich (Hansel), Bolko i Alexander (Lexel), stojącymi na pomoście, prowadzącym bezpośrednio do zakotwiczonej tratwy w formie pływającego pomostu.

Życie Daisy i Jana Henryka XV, choć wypełnione luksusem, nie było do końca szczęśliwe.  Ona – niespełniona śpiewaczka (magnatce nie wypadało przecież występować) uważana za najpiękniejszą kobietę epoki – cierpiała z powodu pierwszej, również niespełnionej miłości do George’a Cromwella.

"Jan Henryk i Daisy poznali się w marcu, do oświadczyn doszło w maju, a do ślubu w grudniu. To wszystko biegło zbyt szybko, żeby młodzi się zdążyli poznać. Rok po ślubie Daisy urodziła córeczkę, która zmarła po 14 dniach. Potem przez 7 lat nie mogła zajść w ciążę. Lekarz twierdził, że Daisy powinna poddać się operacji – doradził jej to londyński specjalista, nie wiadomo jednak jakiej dziedziny. Dla Hochberga to była potwarz. Postanowił zabrać żonę w długą podróż. Wyjechali do Indii, gdzie on polował na tygrysy, ona zaś… ćwiczyła się w jeździe na wrotkach z młodym maharadżą. Potem Daisy urodziła jeszcze trzech synów, ale proszę zauważyć, że dość często na zdjęciach przebrani są w różne takie falbanki, czasem nawet w sukienki. Co prawda, do pewnego wieku wszystkie dzieci były wtedy tak ubierane, ale synowie Daisy chyba zdecydowanie za długo. Księżnej brakowało córki".

Był jeszcze jeden problem. Surowa pruska etykieta zupełnie nie odpowiadała angielskiej arystokratce. Męczył ją brak prywatności, ciągle obecna służba, niemal wojskowe przestrzeganie konwenansów. Nawet rodzinny piknik odbywał  się w obecności 20 służących. Jedna ze służących miała za zadanie tylko uchylać kołdrę księżnej gdy ta kładła się spać. Słynna stała się historia, kiedy w proteście przeciwko  sztywnym zasadom księżna von Pless przybyła do jadalni w sukni zszytej z worków na owies. Nie lubiła zamku w Pszczynie, gdzie zamieszkiwali jej teściowie a ukochała zamek Książ. Bardzo lubiła, ż wzajemnością, teściową Mathilde i "starego księcia" swojego teścia, którego w swych pamiętnikach nazywa "Vater". Dzięki niej przy każdym pokoju gościnnym w zamku Książ powstały łazienki. Sprowadziła ogrodnika z rodzinnego Newlands, aby urządził ogród w stylu angielskim (dzisiaj można podziwiać już tylko namiastkę tego, co zachwycało licznych gości zamku). Ze wspomnień jej współczesnych wynika, że była osobą ciepłą i przyjaźnie nastawioną do otoczenia. Angażowała się mocno w działalność charytatywną, także na rzecz jeńców wojennych podczas obu wojen światowych. Małżeństwo Daisy z księciem pszczyńskim skończyło się rozwodem, krążyły plotki o jej romansie z Cesarzem Wilhelmem II. Czy rzeczywiście miała romans z Cesarzem? Nie wydaje się to prawdziwe. Lubiła jednak kokietować mężczyzn, a jej stosunek do Wilhelma II opisuje fragment jej pamiętnika

Kamerdynerzy zamkowi

"(...) W Berlinie zawsze można było przeżyć jakieś nadzwyczajne ceremonie. Kiedyś leżałam w hotelu chora na grypę, gdy wpadł Hans pieniący się ze wściekłości, bo został przez Cesarza zaproszony do klubu „Biały Jeleń". By uzyskać członkostwo, trzeba było przybrać na krześle pozycję klęczącą i opowiedzieć sprośną historyjkę, po czym Cesarz pasował kandydata na rycerza waląc go po siedzeniu płaską stroną szabli. Insygniami był łańcuch z jelenich zębów zawieszany na szyi. Klnącego przez cały czas Hansa ubraliśmy w czerwony mundur huzarski i wysłaliśmy na ceremonię.
 
Mundury wtedy nosiło się na wszystkie okazje, nikt jednak nie przewyższał w tej sztuce Cesarza. Sławny był przypadek, gdy udał się kiedyś na biesiadę Klubu Automobilistów ubrany w mundur sapera, czym wywołał salwy śmiechu w Berlinie. Na innym bankiecie, w którym nie uczestniczyły oprócz niego żadne głowy koronowane, pojawił się w bryczesach z orderem podwiązki pełnym diamentów i szafirów pod kolanem, Złotym Runem u szyi, obwieszony gdzie się dało swymi pruskimi orderami i w zielonej pelerynie. Gdy przyjeżdżał do nas, otoczony był zawsze wielką świtą, co nie było żadnym problemem, gdyż Książ ma rozmiar miasteczka, a właściwie nim jest, z własnym sądem, więzieniem, administracją cywilną i wojskową itd. Cesarz i jego świta zawsze otrzymywali osobne skrzydło zamku. Do Pszczyny Cesarz przyjeżdżał pociągiem dworskim, a przy wizytach w Książu Hans oczekiwał go we Wrocławiu z galową karetą. Ja czekałam u drzwi, a personel ustawiony był w holu w dwóch rzędach, po jednej stronie kobiety, po drugiej mężczyźni. Cesarz witał się ze wszystkimi i udawał się do swych komnat, które Hans specjalnie dla niego wybudował i udekorował. Obiady Cesarz zawsze spożywał wspólnie z nami o dziesiątej lub jedenastej wieczorem. Wszyscy panowie byli w mundurach, a panie w sukniach wieczorowych i ozdobione całą zawartością rodzinnej skrzynki z klejnotami, z tiarami na głowie. Nienawidziłam tych obiadów ze względu na represywną etykietę. Za każdym razem, gdy Cesarz do kogoś przemówił, czy nawet wszedł do pokoju, wszyscy wstawali, panowie strzelali obcasami, a panie wykonywały dyg dworski. O ile wiem, nikt nigdy nie widział Cesarza w cywilnym ubraniu, może tylko cesarzowa w sypialni, ale nie jestem tego pewna, chyba i na tę okazję zakładał stosowny mundur.
 
Nie chcę przy tym insynuować, że Wilhelm II był nudnym gościem; wprost przeciwnie, był czarujący. W książce "Taniec na wulkanie" pisze jednak "W rzeczywistości jest tak przewrażliwiony, jak angielska guwernantka czy socjalistyczny lider. Miał zwyczaj obgadywania przyjaciół za ich lecami".

 

I dalej zapis w pamiętniku: "To procedura jego wizyty była tak nużąca: dla mnie, która miałam prywatne kontakty z brytyjską rodziną królewską, ten ceremoniał był czymś z innej planety, ale goście niemieccy chyba to uwielbiali, gdyż natura Niemców, a jeszcze bardziej Prusaków, wymaga bycia poddanymi, i pocą się z zachwytu gdy mogą strzelać obcasami i całować dłoń!

 

Krytykując ubiór Cesarza pisała: "Złoty wełniany szal oplatał jego szyję, a order św. Huberta, czy jak to się tam nazywa, zwisał gdzieś na nim. [ ... ] Z wielkim łańcuchem św. Huberta (noszącym napis w języku francuskim: Vive le Roy et ses chasses!) Cesarz nie rozstawał się nawet na polowaniu.

Lewą rękę Cesarz zawsze ukrywał w specjalnie skonstruowanej kieszeni. Mówiono o niej, że była uschnięta, ale widziałam ją i nie zgadza się to z prawdą: była zupełnie zdrowa, ale nigdy nie urosła - była ramieniem siedmioletniego dziecka. Cesarz w związku z tym nie mógł używać zwykłego widelca i noża, lecz zawsze woził ze sobą specjalnie skonstruowane sztućce. Stara mądrość mówi, że dusza i ciało muszą być w harmonii: jeśli ciało symetrii nie posiada, brak jej jest także duszy. Często myślałam, że Cesarz posiadł wiele cech charakteru, które odpowiadały jego defektowi fizycznemu: nigdy nie dojrzały!

Niemiłą cechą Wilhelma II było plotkowanie za plecami przyjaciół. O nas opowiadał, że bawimy się w chowanego na czworakach przy zgaszonym świetle, że ja kiedyś w czasie zabawy wykłułam oko mojej matce, która od tego czasu była prawie ślepa, i że moją ulubioną rozrywką było zjeżdżanie po schodach na Książu na srebrnej tacy, wszystko kompletne nonsensy. Zwykł to opowiadać ludziom, który już po paru godzinach donosili to mnie.

Największą jego słabością było przekonanie, które jest cechą wielu ludzi - uważał się za większego człowieka niż nim był naprawdę. Poradzić mu cokolwiek było bardzo trudne, gdyż uważał się za wielki autorytet w większości dziedzin. Z wielkim trudem szmuglowałam do niego wycinki z gazet na aktualne tematy polityczne. Było to ważne, gdyż jedyną gazetą, do której miał dostęp był specjalny przegląd prasy światowej przygotowany przez jego sekretarzy i drukowany złotą farbą, co było nieestetyczne i trudne do odczytania. 

Po odsunięciu Bismarcka od władzy Wilhelm II otoczył się niekompetentnymi ludźmi, głównie z tego powodu, że był zbyt słaby, by móc spojrzeć prawdzie w oczy i wolał kłamstwo i pochlebstwo. W historii będzie zapisany jako bezwolny pasażer czółna, które fala czasem wynosiła w górę, nie przeczuwający tego, że fala zatopi jego, jego dynastię i państwo i wszystko co reprezentował, cały dawny świat, monarchię rosyjską i habsburską, i wyłoni z siebie to niepojęte zło, które pod mianem bolszewizmu zaleje świat".

Polowanie w Anglii 1909 r. Z siostrą Shelagh

Herbatka z królem w Keele Hall w lipcu 1901 r., siedzą (z lewej do prawej): księżna Daisy von Pless, Król Edward VII, lord Hugh Grosvenor, hrabina Zofia Torby, pani Cornwallis-West („Patsy”), księżna Konstancja („Shelagh”) Westminster, baronowa Agnes de Stoeckl; stoją (z lewej do prawe): wielki książę Michał, pułkownik William („Poppets”) Cornwallis-West, pani Keppel, lord Elphinston, Sir Sidney Greville, baron Aleksander („Sasza”) de Stoeckl

Siedząca na honorowym miejscu Daisy miała, oczywiście, za zadanie zabawiać i zajmować monarchę interesującą konwersacją. Znając ją, możemy przypuszczać, że w pełni jej się to udało.

Księżna Daisy z matką i siostrą przed rodzinnym domem Newlands, 1902 rok.

Daisy z matką, siostrą i mężem była zaproszona na koronację Edwarda VII w 1902 r.

Wielokrotnie reprodukowane w prasie i książkach grupowe zdjęcie z września 1906 roku z cesarskich manewrów. Wykonana w Książu fotografia przedstawia gości Księstwa von Pless pod rzeźbą sangwinika na dziedzińcu honorowym.

Księżna Daisy von Pless podczas cesarskich manewrów we wrześniu 1906 roku

Zaprzęg piątki siwych koni zaprzężonych w stylu angielskim do myśliwskiego breku (break de chasse) z książęcej wozowni. Zdjęcie zostało wykonane około 1903 roku na dziedzińcu zamkowym w Pszczynie

 

W pamiętnikach i wspomnieniach oraz biografiach księżnej Daisy konie pojawiają się w dalekim tle, więc niewiele można powiedzieć, czy były jej pasją czy też zwykłą codziennością, wynikającą z angielskiego wychowania i tradycji. Wiadomo, że jeździła konno dość często, preferując nawet ostrą jazdę w męskim siodle, co było źle widziane wśród pretensjonalnie zachowawczej arystokracji niemieckiej. Musiała więc kryć się z takimi pomysłami, choć świadkami takich „ekstrawagancji” była służba stajenna i osoby towarzyszące w konnych spacerach. Przy oficjalnych spotkaniach sztywna etykieta wymagała jazdy w damskim siodle.

 

Ponieważ żyła w otoczeniu myśliwych sama także brała udział w polowaniach, lecz nie była to jej ulubiona rozrywka. W swoich pamiętnikach wydanych drukiem w 2013 r. pt. "Lepiej przemilczeć" wspomina te polowania:

Hrabina Herberstein, księżna Daisy i książę Hans Heinrich XV von Pless na polowaniu.

Wizyta niemieckiego następcy trony Wilhelma z małżonką Cecylią w styczniu 1910 roku w Książu

Daisy z Królem Edwardem VII

 

11 września 1907. Promnice.

 

"Po południu byłam z Hansem (mąż Jan Henryk XV Hochberg dop. autora) na polowaniu. Staliśmy za sztuczną ścianą, zbudowaną z jodeł z otworami strzelniczymi. Broń Hansa jest oczywiście wyposażona w teleskop (luneta dop. autora). Mając takie urządzenie, nikt chyba nie spudłuje. Jak Hans sam ironicznie zauważył, jest to "salonowe urządzenie". Zgadzam się, że nie jest to żaden sport, skoro jedyną umiejętnością myśliwego jest trafienie w z góry wybranego jelenia! Zabicie go na tak płaskim, jak tutejszy, teren, zza postawionej ściany, bez wcześniejszego tropienia i tylko dla zdobycia głowy do kolekcji, jest doprawdy zajęciem godnym starego, kulawego gentelmana. Prawdę mówiąc, polowania na jelenie w Niemczech są niczym innym, tylko próżną rywalizacją. Każdy właściciel lasów dąży do ustrzelenia jak największego samca, by wygrać puchar Cesarza. Moim zdaniem, polowania na sarny w Książu dostarczają więcej sportowych emocji, bo przynajmniej trzeba za nimi chodzić po górach i strzelać do nich zza prawdziwych krzaków lub drzew".

Księstwo Jan Henryk XV i Daisy von Pless podczas polowania w Promnicach w grudniu 1908 roku podejmowali bliskich i przyjaciół. Na zdjęciu widzimy m.in. brata księżnej Daisy, Georga Cornwallis Westa z żoną Jennie (wcześniej Lady Randolph Churchill), bliską przyjaciółkę Daisy, księżniczkę Christę von Salm-Salm z mężem księciem Emanuelem oraz hrabiostwo Betkę i Romana Potockich z Łańcuta. Fotografia z archiwum Muzeum Zamkowego w Pszczynie.

 

20 grudnia 1908 r. Książ.

 

"Przyjechałam tutaj wczoraj z Pszczyny. Polowania tam były pomyślne i radosne (...) Miałam okazję strzelić żubra. Siedzieliśmy wszyscy w małych, zbudowanych kryjówkach, do których weszliśmy po drabinach (ambony dop. autora), ukrytych w gąszczu ostrokrzewów. Trzy żubry podeszły blisko mnie i Lichnowskiego, ale specjalnie wtedy zakaszlałam, żeby je spłoszyć. Żal mi było mojego brata Jerzego i Potockiego, którzy pragnęli trofeum, ale nie zastrzelili żadnego. Za to Hrabia Tiele, Betka i Salm zabili po jednym. Jeżeli wiedziałabym, że Betka zamierzała wtedy oddać strzał, nie płoszyłabym ich. Hans powiedział, że nie miałby nic przeciwko temu jakbym wtedy jednago zabiła. Ale nic to, bo za to trafiłam trzy dzikie świnie, co jest dla mnie większą satysfakcją, bo strzela się do nich w ruchu. Strzelaliśmy też do bażantów, niektóre z nich nawet dość wysoko się wznosiły. Pomimo głębokiego śniegu, pogoda była łagodna".

 

 

 

11 maja 1909 r. Pszczyna.

 

"Właśnie wróciłam z "ekspedycji na polowanie", na którą wybrałam się sama. Wiem, że powinnam traktować to poważnie, ale nie mogę. Hans zajęty był cały dzień z Regierungsrat (urzędnik rządowy), Hanzel (synek) leżał przeziębiony w łózku. Dlatego, o trzeciej, zdecydowałam się jechać powozem na odstrzałIł! Relitz - Hansa Leibjäger - usadowił się z pistoletem i strzelbą na kożle, a ja na małym siedzeniu w środku, gdzie stał również mały kij z flagą na końcu do trzymania się podczas strzałów w pełnym pędzie, ale z tego jeszcze się nie śmiałam. Siedziałam sobie z nogami wsadzonymi do futrzanego worka, bo było zimno i kiedy wyjechaliśmy z parku na starą, dobrze mi znaną drogę do Promnic, zaczęłam czytać gazetę Daily Mail, gdzie trafiłam na kilka interesujących wieści (...) Skończyłam przeglądanie gazety akurat kiedy wjechaliśmy w las. Tam Bäcker, bardzo miły człowiek i tak samo jak Relitz, ubrany w piękny, zielony uniform Jagd'a (ale bez nowych rękawiczek) poprowadził nas do odludnego miejsca gdzie wysiadłam z powozu. Bäcker szedł pierwszy, za nim ja, a za mną Relitz z dwoma strzelbami na jednym ramieniu, składanym krzesłem w ręce i z zarzuconym na drugim ramieniu, moim płaszczem i - nie wiadomo dlaczego - workiem na nogi. Doszliśmy do bagnistej, ale ślicznej łąki, gdzie stała mała zielona budka, w której Bäcker zamknął mnie z Relitzem, workiem na nogi, strzelbami, składanym krzesłem oraz laskami i poszedł sobie, życząc nam na odchodnym "Weidmannsbeil" (Dobrego sportu). Próbowałam stanąć, ale nie mogłam, bo dach z gałezi jodły był za niski i kiedy się ruszyłam, prysznic małych brązowych igiełek spadał na mój kapelusz i szyję. Ewentualnie jakoć się usadowiliśmy i zobaczyliśmy pięć cietrzewi. Nie trafiłam żadnego pierwszym strzałem, bo nie mogłam trzymać się pewnie na nogach. Musiałam się położyć, żeby umieścić strzelbę w jednej z "dziur" i trzymać nogi szeroko rozkraczone. Oczywiście, szczęśliwy pan cietrzew i pani cietwierzowa odfrunęli. Kolejni zjawili się za jakiś piętnaście minut i wtedy ustrzeliłam jednego. Kiedy pół godziny później podjeżdżaliśmy pod pałac, Relitz wyciągnął przy bramie srebrną trąbkę. Powiedziałam mu: "Proszę nie dąć, przecież nic nie odstrzeliliśmy", on odpowiedział "Ach, Durchlautch, eins genug" (Ależ Wasza Wysokość, wystarczy, że jeden został zabity) i zadął. Gdy pojazd przekroczył przedsionek, czekał już tam na nas wyprostowany na baczność, jak z kamienia, nasz piękny wartownik w dwurożnym kapeluszu z laską a z pałacu wysypali się służący, Hannussek i dwaj kamerdynerzy. Hannussek, który pomógł mi wysiąść, ledwo powstrzymywał uśmiech, bo tak samo jak ja, zauważył absurdalność całej sytuacji. Nie mogłam dłużej wytrzymać i wbiegłam do domu, krztusząc się za śmiechu. Wciąż się z tego śmieję i nic na to nie poradzę, tyle zamieszania z powodu biednego, małego cietrzewia, leżącego smętnie na kożle pod nogami Relitza".

 

 

Zdjęcie księżnej Daisy w przebraniu "błędnej ksieżniczki" w 1913 roku w Londynie podczas jej ostatniego publicznego wystąpienia w Wielkiej Brytanii przed wielką wojną

Ostatnia wspólna fotografia całej rodziny

Wizyta w zamku Książ - 1924 r.

Książę Jan Hochberh XV von Pless

Rodzina księcia, poza matką, nie świeciła przykładem pożytecznych zdolności. Podstarzały ojciec oddawał się uciechom arystokratycznego życia, polowaniom i podróżom po Europie, żyjąc ciągle minioną chwałą cesarstwa Wilhelma I. Nie zajmował się sprawami gospodarczymi, które powierzył w swych dobrach wybranym przez siebie, oddanym jak mniemał dyrektorom. Na swego następcę wychowywał najstarszego syna, który szedł w ślady ojca, mając przy tym ambicje dokonania wielkich przedsięwzięć gospodarczych. Synowie nie przejawiali szczególnego pociągu do nauki, a we wrocławskim gimnazjum św. Marii Magdaleny pozostała po nich niedobra pamięć. Studia zagraniczne były tylko pretekstem do prowadzenia rozrzutnego życia. Hansel tytułował się nawet doktorem nauk prawniczych, ale nie on był autorem pracy dyplomowej.

Jan Hochberh XV von Pless podobnie jak jego żona Daisy u schyłku życia poruszał się na wózku inwalidzkim

Na koniec życia książę pogodził się z państwem polskim. Powrót do lojalności wobec państwa polskiego nastąpił w sierpniu 1936 r. Książę oświadczył, że nie będzie już występował przez państwu, wycofuje z sądów swoje pozwy, że rozwiązuje ordynację pszczyńską, oddaje swoje lasy jako ekwiwalent za należności podatkowe, rezygnuje z przywileju górniczego. Spolszczył swoją korespondencję i nazwy kopalń, na rok przed śmiercią ofiarował teren pod Pszczyną na lotnisko, 100 tys. zł na Fundusz Obrony Narodowej oraz pomoc w budowie nowego pomnika Piłsudskiego w Pszczynie.

Zachował pałacyk w Promnicach i niewielki rewir łowiecki z żubrami, leśnictwa Czarne Doły i Bażantarnia (z pałacykiem), miał oczywiście dwór pszczyński  i służbę liczącą 25 osób. Nadal dużo wyjeżdżał, teraz najczęściej na leczenia, m.in. do Karlowych Warów. Jesienią 1937 wyjechał do Paryża na leczenie kardiologiczne.

 

Jan Henryk XV Hochberg książę von Pless. Zmarł na atak serca 31 stycznia 1938 roku w paryskim hotelu Ritz. Został pochowany 7 lutego 1938 roku w Parku Zamkowym w Pszczynie.

Ciało księcia w kaplicy zamkowej

Kondukt żałobny

Stangreci książęcy w liberiach Hochbergów prowadzili zaprzę z trumną księcia

Ordery i medale księcia

Rodzina zmarłego przy trumnie nad grobem w parku zamkowym. Od prawej widoczni: najstarszy syn -  książę Jan Henryk XVII von Hochberg z żoną, drugi syn hrabia Aleksander von Hochberg oraz wdowa po Konradzie (Bolku) von Hochberg – Klotylda

 

Prócz rodziny, księcia żegnali licznie zebrani mieszkańcy ziemi pszczyńskiej. Nie było arystokracji: ani niemieckiej, ani europejskiej. Cesarz Wilhelm II nie wysłał nawet telegramu (tu kajzer okazał się niewdzięcznikiem dop. autora), choć do 1935 r. książę wysyłał mu pieniądze na utrzymanie w Holandii.

Groby Hochbergów. Z prawej Jana Henryka XV Hochberg księcia von Pless, z lewej jego syna Bolka

Siedemdziesiąte urodziny 28 czerwca 1943 roku Daisy spędziła w towarzystwie kuzynki, hrabiny Larisch z Karwiny, a ulubione utwory zagrał dla niej kwartet orkiestry górniczej z Wałbrzycha. Choć księżna nie czuła się najlepiej, nikt nie spodziewał się jej śmierci. Następnego dnia w południe hrabina odjechała, a wieczorem Dolly (opiekunka księżnej) posłała wiadomość do Knorna, zarządcy dóbr w Książu (przedtem sekretarza starego księcia), że księżna zmarła.

 

Akt zgonu księżnej Daisy sporządzono 30 czerwca 1943 roku. Napisano w nim, że księżna Maria Teresa Oliwia von Pless zmarła 29 czerwca 1943 roku o godzinie 19.30 w Wałbrzychu w domu przy Friedlanderstrasse 43. Jako przyczynę zgonu podano udar serca (Herzlähmung). Wpisano także, że księżna była sądownie rozwiedziona. Pod dokumentem podpisał się urzędnik magistratu, Raupach i przystawił urzędową pieczęć ze swastyką. Informacje o pogrzebie księżnej również znajdują się w tymże archiwum. Księżna Daisy zmarła w dzień po rocznicy swoich urodzin.

 

Wysłano telegramy do krewnych i przyjaciół, nekrologi do prasy, zamówiono kwiaty i wieńce, od Dolly (opiekunka Daisy) palmę w kształcie krzyża. Następnego dnia przyjechała hrabina Larisch, książę Reuss i graf Hochberg z Roztoki. Nie było dzieci Daisy, choć w ich imieniu i wnuków złożono wieńce z szarfami (od Hedwig i Bolka na szarfie  napisano: „Ostatnie pozdrowienie – wnukowie”). Nie dojechały synowe – księżna Klotylda z powodu braku pociągów, a księżna Maria Katarzyna musiała pozostać z ciężko chorą matką księżną Schönborn w Bayrischzell. Obydwie podpisały się pod nekrologami w  gazetach („Deutschen Allgemeinen Zeitung”, Berlin, „Schlesischen Zeitung”, Wrocław).

Mauzoleum Hochbergów - XVIII wiek

Nie zawiedli mieszkańcy Książa, górnicy z książęcych kopalń, urzędnicy z Zarządu oraz okoliczna ludność, którzy tłumnie towarzyszyli księżnej w jej ostatniej drodze. 3 lipca 1943 roku Daisy spoczęła w rodzinnym mauzoleum Hochbergów w parku otaczającym zamek Książ. Ogrodnik Scholz przystroił kaplicę margerytkami, a ceremonii żałobnej przewodniczył pastor Jackel. Grał kwartet muzyczny, odczytano fragmenty z Biblii, odmówiono modlitwy, a lekarz wygłosił przemówienie nad trumną. Dla nieobecnych zrobiono zdjęcia.

Księżnę Daisy pochowano w podwójnej trumnie (cynkowej i dębowej) obok teścia, Hansa Heinricha XI, tak jej niegdyś życzliwego. Obok niej spoczywał mały Konrad, wnuk zmarły w wieku kilku lat na zapalenie opon mózgowych, syn Bolka i Klotyldy.

 

Miejsce w którym stoi obecna kaplica grobowa, wykorzystywane było od XVII wieku jako miejsce zabaw ze wspaniałym widokiem na Zamek. Najpierw stał tutaj drewniany pawilon, który przebudowano w połowie XVIII wieku na murowany. Dopiero w 1883 roku, miejsce to zmieniono w kaplicę grobową rodziny von Hochberg. Wykuto w skale pod budynkiem obszerną kryptę, w której chowano kolejnych członków rodziny.

Kaplica grobowa rodziny Hochbergów zwana powszechnie mauzoleum zlokalizowana jest na południowy wschód od zamku, na Topolowej Górce  niem. Papelberg, przy południowej bramie parku. Obiekt wybudowany został na początku XVII wieku jako drewniany pawilon tzw. sommerhaus. W 1734 roku został on zastąpiony przez murowany Lusthaus wzniesiony przez Felixa Hammerschmidta, autora barokowej przebudowy budynku głównego zamku. Po renowacji kaplicy grobowej umieszczono na niej oryginalne epitafium.

Mauzoleum po renowacji

IN MEMORIAM
HANS HEINRICH XI.2.FüRST UND HERZOG VON PLESS
GRAF VON HOCHBERG FREIHERR ZU FüRSTENSTEIN
*Berlin 10.09.1833. + Albrechtsberg 14.08.1907
MARIE FüRSTIN VON PLESS: GEB.VON KLEIST
* Breslau 01.10.1828. + Pless 17.01.1883
MATHILDE FüRSTIN VON PLESS GEB.BURGGRÄFIN UND GRÄFIN
ZU DOHNA-SCHLOBITTEN
* Canthen 20.08.1861. + Festenberg 15.01.1943
MARY-THERESA (DAISY) FüRSTIN VON PLESS
GEB.CORNWALLIS-WEST
* Ruthin Castle 28.06.1873 + Waldenburg 29.06.1943
KONRAD JOSEF HANS BOLKO
GRAF VON HOCHBERG. GEIHERR ZU FüRSTENSTEIN
*12.06.1930 Fürstenstein. + 29.11.1934 München

Choć w ostatnich latach księżna wycofała się z życia publicznego, żegnano ją nie tylko jako panią na zamku, lecz jako damę o wielkim sercu. Księżna zaskarbiła sobie szacunek mieszkańców okolic Wałbrzycha i Pszczyny swą działalnością charytatywną i aktywnością polityczną na rzecz utrzymania pokoju między narodami. Z pewnością uczyniła więcej, niż wymagałyby tego od niej konwenanse.

Również w Anglii nie zapomniano o Daisy. Pod koniec lipca brat Daisy George zamówił nabożeństwo w Kościele Św. Marka na North Audley Street w Londynie. George określił je jako przedstawienie „Edwarian hey days”. Przybyło wiele osób, a dwie wnuczki królowej Wiktorii (Helena Victoria i Marie Louise) przysłały swoje reprezentantki. Obecna była siostra Shelagh, również syn Daisy Hansel został zwolniony z internowania na czas nabożeństwa.

W „Timesie” został opublikowany długi i wysoce pochlebny nekrolog (“The Times” z 13 VII 1943 (Daisy princss of Pless. Edwardian days); “The Times” z 21 VII 1943 (Memorial service – z listą obecnych na nabożeństwie).

Hansel otrzymał wiele listów kondolencyjnych wspominających księżną. Lasy Sereny James napisała: „jako dziecko byłam olśniona jej urodą, była dla mnie księżniczką z bajki i pewnie dla wielu innych […]. Bajkowe zamki i świetność, cała ta cudowność i teraz ten smutny koniec.” (tłumaczenie © Bronisława Jeske-Cybulska).

Nie było jednak Daisy dane spocząć spokojnie, dębową trumnę z ciałem księżnej kilkakrotnie przenoszono. Według jednych z powodu zbliżającej się Armii Czerwonej, według innych w obawie przed złodziejami, poszukującymi legendarnych pereł. Paul Fichte, niegdyś kamerdyner męża Daisy, który uczestniczył w kolejnych pochówkach księżnej, relacjonował: „Szybko pochowaliśmy księżnę Daisy poza grobowcem, ale trumnę odkopano i ograbiono. Scholtz (ogrodnik) posadził tak piękne kwiaty na jej grobie, że zwróciło to uwagę Rosjan. Zakopaliśmy ją szybko ponownie i zrównaliśmy grób z ziemią. Wtedy nastał spokój. Ale nie dało się już zamknąć mauzoleum i ludzie zaczęli tam przychodzić, by zobaczyć jego wnętrze. Większość jednak uciekała w popłochu, gdyż wszędzie były porozrzucane zwłoki. Nie mogliśmy znaleźć szkieletu księżnej z domu Kleist – tylko jej głowę. Było oczywiste, że nie można zostawić mauzoleum w takim stanie. Uradzono, że zwłoki należy pochować w Niedersalzbrunn (Szczawienko).” (tłumaczenie Bronisława Jeske-Cybulska).

Przez wiele lat ostateczne miejsce spoczynku Daisy było tajemnicą poliszynela, choć niektórym wydawało się, że tylko grono zaufanych osób o nim wiedziało. Tak jak ustalono, księżna została pochowana na cmentarzu w Niedersalzbrunn (Szczawienko) – idąc na wprost od głównego wejścia, druga ścieżka na lewo, w trzecim grobowcu.

Próżno jednak dzisiaj poszukiwać grobu księżnej Daisy. Parafialny cmentarz ewangelicki w Szczawienku w latach osiemdziesiątych XX wieku podzielił losy wielu innych niemieckich nekropolii z terenu Dolnego Śląska – zrównano go z ziemią, bez przeniesienia znajdujących się na nim szczątków. W miejscu niegdysiejszego cmentarza powstało osiedle domów jednorodzinnych.

 

Kim była dla nich księżna Daisy za życia, że tak się troszczą o nią nawet po jej śmierci? Pamięć o pięknej księżnej, najpiękniejszej kobiecie Europy, filantropki, pacyfistki, bohaterskiej antyfaszystki i reformatorce społecznej pozostaje żywa i stanowi wspólne dziedzictwo Dolnego i Górnego Śląska. W 2012 roku powstaje Fundacja im. Księżnej Daisy von Pless (http://www.facebook.com/FundacjaDaisy), której jednym z fundatorów jest Zamek Książ i Urząd Miasta Wałbrzycha, a 2013 rok jest ogłoszony Rokiem Księżnej Daisy z powodu przypadających w tym czasie: 140. rocznicy jej urodzin i 70. rocznicy śmierci. Pszczyna ma w Rynku ławeczkę z rzeźbą siedzącej księżnej, a wałbrzyska willa, w której zmarła, ma być przekształcona w multimedialne muzeum poświęcone jej pamięci.

Ówczesny świat znał Daisy von Pless jako typową angielską piękność, złotowłosą, ze wspaniałą cerą, świetną figurą i wielkim urokiem osobistym. Umiała pięknie się poruszać, jeździć na koniu, polować, strzelać, żeglować, śpiewać, grać i tańczyć, wszystko doskonale. Odznaczała się poza tym wysoką inteligencją i wielkim poczuciem humoru, co odzwierciedla się na kartach wspomnień. Nie bała się nigdy powiedzieć prawdy, o sobie, swojej rodzinie czy przyjaciołach, ale nigdy nie zniżała się do powtarzania skandalicznych plotek. (Prawdę mówiąc jestem zafascynowany jej postacią i tragicznymi losmi - dop. autora).

  

Ze wspomnień Daisy von Pless: "Gdy przybyłam do Pszczyny, zobaczyłam tam wielki biały pałac, który mój teść wybudował w 1870 roku na miejscu starszego zamku. Styl był pseudofrancuski, powszechny w Niemczech w tamtych czasach, a w środku stała masa ciężkich pozłoconych mebli, które uważano za francuskie, podczas gdy były niezręcznymi niemieckimi imitacjami. Pałac otaczał wielohektarowy park z. tarasami, ogrodami i dość banalnymi posągami. Masa przepychu i luksusu, bez odrobiny komfortu i wygody, bez ani jednej łazienki poza moją osobistą, urządzoną dla mnie przez męża, ze ścianami pokrytymi złotą mozaiką (została później przeniesiona na Książ). Cała służba i wszyscy urzędnicy zgotowali mi powitanie odziani w swe liberie i mundury. I w Pszczynie, i na Książu personel był zorganizowany na modłę wojskową i codziennie odbywał rodzaj musztry. Służące nosiły śląski strój ludowy w kolorach ciemnoczerwonym i srebrnym. Lokaje paradowali na schodach w niebieskich kurtkach, białych pończochach i białych rękawiczkach, co mi się wydawało niegustowne. Ich potworna ilość dziwiła mnie i przerażała. Podobały mi się tylko pokojówki w krótkich szkarłatnych spódniczkach, białych fartuszkach i czepkach i z włosami zaplecionymi w warkocz - wydawały mi się zabawne.

Ceremoniał był dla mnie przeraźliwie nużący. Nie znałam niemieckiego i nie umiałam wyrazić swych życzeń. Jeśli chciałam przejść z jednego pokoju do drugiego, musiałam zadzwonić dzwonkiem, służący otwierał drzwi, a przede mną szedł cały czas lokaj. Pragnęłam tylko znaleźć spokojny kąt, by tam usiąść i czekać aż przyjdzie poczta z Anglii. Gdy tylko nauczyłam się trochę niemieckiego, wyjaśniłam służbie, że owe ceremonie uważam za niepotrzebne, że sama potrafię otworzyć drzwi i położyć się do łóżka. Wywołało to głębokie niezadowolenie mojego męża, który uznał to za ingerencję w obowiązki służby i konflikt na ten temat trwał do końca małżeństwa" (...) Teść kochał Pszczynę, która mi nigdy nie odpowiadała.

 

Zamek w Pszczynie

Nie ma już w Książu księżnej Marii Teresy Olivii, zwanej Daisy – Stokrotką, skoligaconej z brytyjskim high society. Wzięła z sobą do grobu tajemnicę legendarnych pereł, które wraz z jej doczesnymi szczątkami ukryto w nieznanym miejscu. Dzisiaj bardziej żywa jest pamięć o Stokrotce niż o jej mężu – Janie Henryku XV von Hochberg o przyznanym mu przez Cesarza Wilhelma II tytule arcyksięcia von Pless. Nie żyją też synowie magnata o imionach przekazywanych wiekową tradycją: Henryk, Konrad, Bolko. (...) Małżonek księżnej Daisy – Jan Henryk, obejmując w posiadanie renesansowy zamek, był piętnastym z kolei dziedzicem tego imienia. W bajkowej scenerii podejmowano tu nie lada gości: Cesarza Wilhelma II, Franciszka Józefa I, Cara Mikołaja II. Daisy, córka pułkownika armii królewskiej, zubożałego arystokraty Cornvallisa Westa, brała ślub w londyńskiej katedrze, a weselne przyjęcie wyprawiono w pałacu rosyjskiej księżnej Dołgoruki, zaprzyjaźnionej z rodziną panny młodej. Ogólny zachwyt gości, także i przyszłego króla Jerzego z małżonką, wzbudził ślubny podarek niemieckiego teścia dla angielskiej synowej – złota korona, szczodrze wysadzana prawdziwymi brylantami.

 

Opuszczając rodzinny kraj, Daisy była pełna nadziei na szczęśliwy związek z Janem Henrykiem. Złudne marzenia! Wkrótce napisze z goryczą: „Kochał mnie jak piękny mebel, a naprawdę to kochał tylko konie, wyścigi, polowania i Cesarza Wilhelma II”.

 

Ona – pełna fantazji, otwarta na dziejące się wokół wydarzenia, interesująca się literaturą, sztuką, polityką, a on – w drodze do kariery dyplomaty, polityka, schlebiający uniżenie możnym tego świata. Z próżności obsypywał żonę kosztowną biżuterią, nie żałując pieniędzy na oprawę, na wspaniałe toalety; niech błyszczy na przyjęciach, na balach, niech ściąga spojrzenia znaczących osobistości. Angielce nie imponowały zaszczyty płynące z niemieckich dworów, śmieszył ją pałacowy ceremoniał. Poziomem intelektualnym, talentami artystycznymi przewyższała środowisko. Irytował ją sam Cesarz Niemiec. Bystra obserwatorka w autobiograficznym dziele „Taniec na wulkanie” stwierdzi, że: „Nie był to mędrzec. Pochlebstwami i przymilaniem się można go było zaprowadzić wszędzie, nawet w najbardziej głupią sprawę, a co gorsza – w wojnę. A gdybym była stara, brzydka i zaniedbana, nie rozmawiałby ze mną, tak jak to czyni podczas wizyt, ale odesłałby mnie zapewne – tak jak swoje rodaczki – do kuchni, do wychowywania dzieci i na pacierze do kościoła”.

 

Z małżonkiem Janem Henrykiem łączyła ją głównie pasja do podróży. Bywali często w Paryżu, w Rzymie, wyprawiali się na egzotyczne lądy, pływali motorowym jachtem po dalekich morzach. Młodej księżnej czas mijał nie tylko na wojażach, lecz także na rodzeniu dzieci. Powiła ich czworo; pierworodna córeczka zmarła w niemowlęctwie. Potem przyszło na świat trzech synów: w 1900 roku – Henryk, pięć lat później – Aleksander, a w 1910 roku – Bolko, przyczyna wielkich strapień matki pod koniec życia. Przed I Wojną Światową Daisy jest młodą jeszcze, bo niespełna czterdziestoletnią kobietą i nie staje się przez potrójne macierzyństwo dostojną matroną, przestrzegającą sztywno zasad dworskiej etykiety. Te lata spędza głównie we wspaniałym zamczysku w Pszczynie i w ulubionej siedzibie w Książu.

 

Ostatnie lata jej życia były tragiczne. Najmłodszy syn, zaaresztowany przez Niemców, zmarł po wyjściu z więzienia. Najstarszy, który przyjął polskie obywatelstwo, żył na emigracji. Średni służył w polskiej armii w randze oficera.

 

Małżeństwo księcia z Daisy skończyło się rozwodem, a koniec Hochbergów znaczony był skandalami. Okoliczności związku najmłodszego ich syna Bolka z macochą Klotyldą komentowano jako wielki skandal międzywojennej Europy. Bolko i Klotylda wzięli ślub i mieli dzieci, ale ten związek nie trwał długo. W 1936 r., po wyjściu z więzienia Gestapo, Bolko zmarł w wieku 26 lat w nie do końca wyjaśnionych okolicznościach. Klotylda od 1934 r. mieszkała w Monachium i tam zmarła w 1978 r. Podczas wojny hitlerowcy przejęli majątki Hochbergów, a oni sami już nigdy nie wrócili na Śląsk. Hans Henryk XVII po wojnie pozostał w Anglii i tam zmarł bezpotomnie w 1984 roku. Dzisiaj szóstym księciem pszczyńskim jest Bolko Hochberg von Pless, syn Klotyldy i hrabiego Bolka.

 

Ona sama, sparaliżowana i z zanikiem pamięci zamieszkała na starość w Książu i podobno nieświadoma nawet była, że Anglia i Niemcy prowadzą ze sobą nową wojnę. Dawna pompa i świetność zniknęły, tak samo jak tysiące służby, karoce, prywatny pociąg i sznury pereł. Jej radość z ich posiadania była zawsze jak radość dziewczynki w wieku szkolnym z nowej sukienki. W pretensjonalnym świecie była najmniej snobistyczną osobą, jaką była w okrutnej rzeczywistości. Jaśniała radością i uprzejmością. Miała na świecie tylko jednego wroga – samotność, która ją w końcu pokonała.

Księżna Daisy w starszym wieku w asyście swojej wiernej przyjaciółk i służącej Dorothy Crowther-Dolly.

Dorothy Crowther, została z nią do końca życia, dzieliła się a własciwie oddawała jej swoje racje żywnościowe w czasie wojny i opiekowała się nią do końca życia. Zginęła zastrzelona przez komunistów w Czechosłowacji, w czasie próby przedostania się z powrotem do Anglii.

Macierzyństwo księżnej przyniosło jej bolesne chwile. 25 lutego 1893 roku podczas wizyty w Anglii przyszła na świat pierworodna córka Plessów, niestety żyła tylko do 11 marca i nawet nie zdążono jej ochrzcić, ani nadać imienia.

 

Daisy w pierwszej ciąży - 1892 r.

Bezimienna córeczka spoczywała w Mauzoleum Hochbergów w Książu do maja 1945. Na następne dziecko małżonkowie czekali latami, Daisy konsultowała się z ginekologami z Anglii i Niemiec. 2 lutego 1900 roku w Berlinie urodził się Hans Heinrich, XVII książę pszczyński, zwany w rodzinie Hanselem (zm. 26 stycznia 1984). Ponieważ do chrztu młodego dziedzica trzymali Cesarz niemiecki Wilhelm II Hohenzollern oraz Edward VII (właśc. Albert Edward) dodatkowo dostał imiona Wilhelm Albert Edward.

Hans Heinrich XVII (Hansel) Wilhelm Albert Edward hrabia von Hochberg, baron zu Fürstenstein, IV książę von Pless (ur. 2 lutego 1900 w Berlinie, zm. 26 stycznia 1984 na Londynie).  Otrzymał imiona po przodkach – Hans Heinrich, ale wśród najbliższych był nazywany Hanselem.

 

Hansel był wychowywany na następcę książęcego tronu. Uczył się oprócz niemieckiego i angielskiego także francuskiego i polskiego. Jego ojcami chrzestnymi byli Cesarz Wilhelm II (27 stycznia 1859 – 4 czerwca 1941) i Król Edward VII. Mimo wymagań związanych z wychowywaniem go na dziedzica, Daisy, gdy tylko przebywała z Hanselem, starała się spędzać z nim co najmniej godzinę, co w Książu ułatwiała specjalna klatka schodowa łącząca jej apartamenty z pokojami dziecięcymi. Chciała wychowywać synów w duchu angielskim, a nie w pruskim drylu. Szczególnie urodzony w Londynie Lexel, którego ojcem chrzestnym został przyszły Król Jerzy V, miał zostać „nieuleczalnym” Anglikiem, choć w późnych latach 30. kreował się ostentacyjnie na Polaka. Daisy nie przebywała często z synami, ale starała się, by mieli w Książu takie dzieciństwo, jakie sama spędziła w Newlands. Chłopcy mogli bawić się w zamku z dziećmi służby.

Hansel

Hansel, 4 grudnia 1924 roku, ożenił się z rozwiedzioną bawarską arystokratką, Marią Katarzyną von Berckheim (1896–1994), córką hrabiego Klemensa Schönborna-Wiesentheida, zwaną Sissy. Małżeństwo pozostało bezdzietne, rozwód nastąpił w 1952 roku. W 1958 roku w Londynie Hansel ożenił się ponownie, z Mary Elizabeth Minchin (ur. 1930), z którą rozwiódł się w 1971 roku. Również nie mieli dzieci. W czasie II Wojny Światowej, po początkowym internowaniu z powodu niemieckiego pochodzenia, książę wstąpił do armii brytyjskiej. Po wojnie prowadził skromny żywot w Anglii jako pan Henry Pless.

 

Jan Henryk XVII, także wyjechał z Niemiec, ale w całkiem innym kierunku niż brat; via Amsterdam pojawił się w ojczystym kraju matki. Przed wyjazdem poszedł jeszcze na cmentarz w Pszczynie, aby pomedytować przy grobowcu, w którym spoczywali brat Bolko i ojciec. Choć od śmierci rodzica minęło półtora roku, stanęła mu żywo w pamięci żałobna uroczystość, kiedy to ciało zmarłego nagle w Paryżu księcia przewieziono na zamek i tam „w dębowej sali o żyrandolach osłoniętych kirem wystawiono na widok publiczny…”. Pamiętał tę trumnę z polskim napisem „Jan Henryk XV, książę pszczyński” i te żałobne pieśni, i mowy pożegnalne.

 

Potem pojechał do Londynu. Tam nawiązał kontakty z familią matki i jej angielskimi przyjaciółmi. Jan Henryk XVII został oficerem brytyjskim. Wybrał narodowość matki. Znalazł się wśród członków tzw. Brytyjskich Oddziałów Samoobrony, powołanych do ochrony Anglii przed niemiecką inwazją i lotniczymi atakami. Latem 1940 roku w angielskich gazetach zaczęły ukazywać się fotografie ludzi wyposażonych w narzędzia do usuwania gruzów. Wśród nich można było rozpoznać Jana Henryka. Podpis głosił: „Potomek znakomitego rodu Hochberg von Pless, ze strony matki – angielskiego pochodzenia, usuwa po bombardowaniach skutki niemieckiego barbarzyństwa”. Uzbrojony w łopatę Jan Henryk XVII nosił uniform brytyjskiego żołnierza.

Wspomnienia o Hanselu i … pamiętnikach księżnej Daisy. Autor: Barbara Borkowy - fragmenty

"Niedawno wpadł mi do rąk artykuł na temat Hansela Pless (1900-1984), najstarszego syna księżnej Daisy i dziedzica księcia Jana Henryka XV, napisany w 2002 r. przy okazji publikacji książki Michaela Luke’a, Hansel Pless: Prisoner of History (Hansel Pless: Więzień Historii). Jego autorem jest historyk sztuki i pisarz James Stourton, urodzony w 1956 r. młodszy syn 26. barona Mowbray i brat Edwarda, obecnego 27. barona Mowbray.

Hansel – Jan Henryk XVII von Pless od śmierci ojca w lutym 1938 r. – musiał być po drugiej wojnie światowej częstym gościem rodziców Jamesa, Charlesa i Sheili Stourtonów, skoro ich syn wspomina, że: „jako dziecko, byłem bardzo przywiązany do Hansela Pless. Był on dla mnie i mojego brata jak przyszywany wujek. Ceniliśmy go sobie jako kogoś, kto wydawał się być szczerze zainteresowanym zarówno sprawami dorosłych, jak i dzieci. Wysoki, dystyngowany i subtelny, miał w sobie coś tajemniczego. Był tak cichym i zagłębionym w swoich myślach mężczyzną, że zdobył sobie u naszych sąsiadów przydomek „Księcia Spokoju“ („Prince of Peace”). Brakowało mu pieniędzy, rzadko mówił o przeszłości i nigdy nie wspominał dawnej fortuny. Przedstawiał się jako skromny naukowiec, Pan Pless. O jego dawnym życiu dowiadywałem się powoli. Najbardziej uderzała mnie w nim niesłychana oszczędność. Podróżował przeważnie rowerem. Nosił grube tweedowe garnitury i koszule nie wymagające prasowania, które sam sobie prał i o których przewadze nadaremnie mnie przekonywał. Był osobą bardzo skromną, która na nas – dzieciach – pozostawiła głębokie wrażenie”.

Lexel

Alexander (Lexel) Friedrich Wilhelm Georg Konrad Ernst Maximilian hrabia von Hochberg, baron zu Fürstenstein, V książę von Pless (ur. 1 lutego 1905 r. w Londynie, zm. 22 lutego 1984 r. na Majorce). Zmarł 22 lutego 1984 roku. Był tytularnym księciem pszczyńskim przez niecałe 4 tygodnie po śmierci brata Jana Henryka XVII zmarłego również w 1984 roku. Następcą Aleksandra jest bratanek Bolko Hochberg von Pless (ur. 1936 r.).

 

Młodszy brat Hansela, Aleksander zwany przez wszystkich Lexel miał zupełnie inną naturę. Wysoki, podobny do matki, był niewątpliwie jej ulubieńcem. Szczerze nie znosił nauki i szkoły. Oddzielony podczas wojny od matki, stał się rozbrykanym nastolatkiem, z którym zmieniający się w szybkim tempie guwernerzy, nie dawali sobie rady. Mając 15 lat, w 1920 roku, przeszedł na katolicyzm, co w gorącym okresie przed plebiscytem na Śląsku, przyczyniło się do podgrzania atmosfery wokół książąt pszczyńskich. Krok ten podyktowany był staraniami Plessów o koronę Królestwa Polskiego dla Aleksandra. Skończyło się jedynie na kandydowaniu. Lexel uwielbiał szybkie samochody i drogie lokale, dla Daisy był jej „ukochanym, małym londyńczykiem”. Rzeczywiście całą swoja postacią uosabiał typ bogatego, młodego Anglika z lat dwudziestych, czerpiącego pełną garścią z uroków życia. Problem w tym, że z biegiem lat Aleksander nie był już chłopcem, któremu wiele się wybacza. Z czasem jego ekscesy były o wiele poważniejszej natury i sprawiały obojgu rodzicom wiele bólu. Przystojny, niebieskooki blondyn od zawsze wolał towarzystwo mężczyzn. Jako nastolatek został przyłapany przez ojca z jednym z chłopców stajennych z Książa. W gronie młodych mężczyzn brał udział w nieobyczajnych zabawach, a jedna z nich zakończyła się głośnym skandalem, które nie dało się już wyciszyć.

Seksualne igraszki Lexla zakończyły się tragedią i sprawa znalazła się w sądzie. Aleksander wyszedł z procesu bez szwanku, lecz główny świadek oskarżenia popełnił samobójstwo. Afera pociągnęła za sobą ostracyzm towarzyski Lexla. Ojciec zdecydował się usunąć potomka z Książa i wysłać go do Wrocławia, a później do Wołowa. Na koniec książę wylądował w Oxfordzie, gdzie bez przekonania pobierał nauki. Nie doszły do skutku plany ożenienia Aleksandra z rumuńską księżniczka Ileaną.

 

Choć para była już oficjalnie zaręczona, a prasie ukazały się nawet ich wspólne zdjęcia, zaręczyny zostały zerwane przez dwór rumuński. Powodem był nie stanowiący już tajemnicy homoseksualizm Plessa.

Księżniczka Ileana Rumuńska

Dorosły Aleksander przyjął obywatelstwo polskie i w 1936 r. zamieszkał na stałe w Polsce. Ukochany syn księżnej Daisy von Pless, hrabia Aleksander von Hochberg posiadał luksusowy apartament w najwyższym budynku przedwojennej Polski. Wybudowany przy placu Napoleona 9 w latach 1931-1933 gmach miał 16 pięter. Poza siedzibą angielskiego Towarzystwa Ubezpieczeń „Prudential” mieściły się tam również biura innych firm oraz prywatne apartamenty. Największe z nich miały po 240 metrów kwadratowych.

Czynsz wynosił astronomiczne 800 zł miesięcznie, ale chętnych najemców nie brakowało. Wśród polskich arystokratów m.in. spadkobiercy Sängera, barona Ikier – Dunikowskiego i hrabiego Jerzego Łubieńskiego znalazł się także śląski hrabia Aleksander von Hochberg, baron na Książu (1905-1984). Syn księcia pszczyńskiego Jana Henryka XV i księżnej Daisy już od wczesnych lat dwudziestych posiadał obywatelstwo polskie, a od 1936 roku zamieszkiwał na stałe w Pszczynie. Podobnie jak rodzice, deklarował sympatię do Polaków i przed wojną regularnie bywał w Warszawie. W „Prudentialu” zajmował największe, sześciopokojowe pied a Terre (mieszkanie, z którego korzysta się od czasu do czasu), w którym urządzał podobno huczne przyjęcia.

Dzień przed wybuchem II Wojny Światowej hrabia Aleksander opuścił Pszczynę wywożąc swoją owdowiałą bratową Klotyldę i jej dzieci. Przez Warszawę dotarł do Francji. Tam trafił do generała Sikorskiego i wstąpił do polskiego wojska (2 Korpusu Polskiego). Jako Aleksander Pszczyński służył w sztabie jako tłumacz i brał udział w walkach na Bliskim Wschodzie i we Włoszech, m.in. pod Monte Cassino, dosłużył się stopnia podporucznika wojska polskiego. Przez pewien czas był w osobistej ochronie gen. Władysława Sikorskiego.

 

Podobno w czasie jego służby przy sztabie podszedł do niego żołnierz, w którym Aleksander rozpoznał jednego z pracowników zamku w Pszczynie. „Jakbym nie widział pana w tym mundurze, powiedziałbym, że jest pan synem księcia pszczyńskiego”. „To ja” – odpowiedział Aleksander Hochberg. Ponoć jego rozmówca mało nie zemdlał.

Daisy i Lexel

                                                                                                                                                                                                                                                                                  Nigdy się nie ożenił, był gejem. Po wojnie prowadził bezskuteczne starania o odszkodowanie za postawiany w Polsce majątek. Później prowadził dostatnie życie w USA, a następnie w willi na Majorce. Zmarł tam w 1984 roku, zaledwie kilka tygodni po swym bracie. Jego cały majątek (m.in. wiele pamiątek z Książa) zapisał swojemu wieloletniemu partnerowi, który do dziś mieszka na wyspie.

Bolko Konrad Friedrich

Bolko Konrad von Hochberg - (ur. 23 września 1910 w Berlinie – Lichterfelde, zm. 22 czerwca 1936 w Pszczynie) – hrabia, syn Jana Henryka XV von Pless i Marii Teresy Cornwallis-West.

Narodziny trzeciego syna, Bolko Konrada Friedricha, w klinice Gross-Lichterfelde pod Berlinem 23 września 1910 roku poprzedziło pogorszenie stanu zdrowia księżnej, poród był bardzo ciężki, a u dziecka rozpoznano wadę serca i źle rokowano, co do dalszego życia. Bolko przeżył, ale Daisy, u której po porodzie zdiagnozowano zatory i skrzepy zagrażające życiu, miała już nigdy nie powrócić do pełnego zdrowia i odtąd cierpiała na nasilające się problemy z nogami. Mogły to być początki stwardnienia rozsianego.

Hrabia Bolko von Hochberg, baron na Książu (1910-1936), najmłodszy syn księżnej Daisy i Jana Henryka XV. Sfotografowany w czasie I Wojny Światowej w Książu ze swoją nianią w wałbrzyskim stroju ludowym i ukochanym psem.

Najmłodszy syn Daisy, Bolko Konrad, chorował i większość życia spędził w Książu. O jego szkolnych latach można przeczytać w publikacji pt. Zając trzy razy czyli Bolko Hochberg gościem dozorcy Juliusa Miethkiego. Wspomnieniowa publikacja absolwentów Miejskiej Szkoły Realnej, wydana w 1970 roku, znajdująca się w zbiorach Pana Waldemara Krynickiego. Tekst z małymi skrótami:

 

„Ostatni rozdział: „Julius Miethke – berlińczyk na Śląsku” poświęcony jest dozorcy tej szkoły. Ciekawe są fragmenty na stronach 49-51, bo pojawia się tu Bolko Hochberg – trzeci, najmłodszy syn Daisy i Henryka XV. Wprawdzie jest to scenka z elementami dialogu, jaki prowadzi on z dozorcą na tematy kulinarne, ale chyba warto o tym wspomnieć, bo pozwoli to przywołać koloryt tamtych dni. Poza tym ważny jest fakt, że Bolko był uczniem świebodzickiej szkoły. Synowie Daisy mieli guwernerów. Pani Dorota Stempowska zaprzecza krążącym opiniom, że wiedzę na poziomie podstawowym pobierali oni w szkołach publicznych. Tylko Bolko uczęszczał do takiej szkoły, bo (najprawdopodobniej) były problemy ze znalezieniem odpowiedniego nauczyciela. Jednak maturę  zdawał w Berlinie. Najmłodszy Hochberg urodził się 23 września  1910 roku w Gross-Lichterfelde koło Berlina jako Konrad Fryderyk (nazywany był Bolkiem). Biografowie księżnej podkreślają, że „był słabowity, urodził się z poważną wadą serca”. Daisy tak pisała o pierwszych chwilach życia syna: „Kocham dzidziusia i przytulam. Nie jest ładny, ma małe oczy, duży nos. Ma za to małe uszka i dużo włosów mysiego koloru.”

 

W 1914 roku wybuchła I Wojna Światowa. Miał wtedy cztery lata. Księżna była zaabsorbowana pracą sanitariuszki w Czerwonym Krzyżu i tylko okazjonalnie przyjeżdżała na krótki urlop do Partenkirchen, gdzie przebywał mały Bolko. Gdy złamał rękę, wzięła 10 dni urlopu, by być razem z synem i dzielić z nim ból. J. Koch podkreśla, że jako dziecko był pozbawiony obecności rodziców”. Gdy miał 12 lat – rodzice rozwiedli się. „Bolko, rozpieszczany przez pobłażliwego ojca, wyrósł na wysokiego młodzieńca o chorobliwie bladej twarzy i chwiejnym charakterze.”

 

Dokładnie nie wiemy, w jakim wieku rozpoczął naukę w świebodzickiej szkole. Wtedy dzieci, po ukończeniu pierwszego etapu kształcenia, uczyły się dalej w gimnazjum od dziesiątego roku życia. Może więc i Bolko jako 10-11 letni chłopiec dołączył do społeczności uczniowskiej? Czy matka mogła mieć wpływ na wybór szkoły najmłodszego syna? Czy taką decyzję podjął ojciec? Teoretycznie, mógł uczęszczać do gimnazjum od 1920 roku. W tym czasie dyrektorem szkoły był dr Franz Mühlenpfordt. Najprawdopodobniej, wtedy szkoła była już koedukacyjna, bo na jednym ze zdjęć grupy młodzieży – pojawiają się dziewczęta. […]

Najmłodszy Hochberg miał do pokonania długi odcinek drogi. W pierwszym okresie nauki mógł go przywozić samochodem szofer. Gdy był starszy (prawdopodobnie) przyjeżdżał już sam. O jego pobycie w szkole nie wiemy prawie nic, poza krótką wzmianką, sygnalizowaną na początku. Nie wiadomo też, kto jest autorem wspomnień o Juliusie Miethkem. Najważniejsze, że wyłania się z nich postać Bolka, akceptowanego przez nauczycieli i kolegów. Nawet więcej – wszyscy darzyli go wielka sympatią, ponieważ nigdy nie podkreślał swego arystokratycznego pochodzenia. Wyróżniała go „surowa lecz jednocześnie wytworna postawa”.

 

Dziś powiedzielibyśmy, że był dobrze wychowany. Pani Dorota Stempowska wspomina, że był bardzo lubiany przez kolegów. Często zamawiał kosz ciastek w cukierni lub bułek i kiełbasek w sklepie – dla całej klasy. Jego wychowawcą był nauczyciel matematyki – Fleischer, bardzo surowy, wymagający, ale obiektywny. Gdy Bolko przyszedł na jego lekcję nieprzygotowany, bo w zamku była uroczysta kolacja, więc nie miał czasu na odrobienie lekcji – nie uznał żadnego usprawiedliwienia i traktował go tak, jak innych uczniów. Nie stosował wobec niego żadnej taryfy ulgowej. Nauczyciel ten, o najmłodszym Hochbergu wyrażał się bardzo pozytywnie. Bolko często chodził do sutereny, w której mieszkał Julius Miethke (dozorca szkoły) na kiełbaski. […]  Autor wracając do postaci Bolka, przedstawiając taką scenkę w suterenie:

„ - Powiedz no, Miethke, uczniowie opowiadają o delikatesie, jakim jest faszerowana pieczeń z zając a potem stwierdzają,  że nie ma nic lepszego niż gruby plaster pieczeni z kartoflami i sosem.”

Bolko obiecał dozorcy, że przyśle mu zająca do upieczenia. Było to równoznaczne z wproszeniem się na posiłek. Jego  żona przygotowała pieczeń. Gdy danie było gotowe, nakryła stół. Wiedząc, że ich gościem będzie syn  księcia – wyjęła najlepszą zastawę (prezent ślubny).

Udziec i grzbiet zająca położyła na półmisku z ażurowym, złoconym brzegiem. Obok ustawiła talerzyki z zieloną kapustą i kompotierki z czerwonymi borówkami. Ziemniaki i sos były już przygotowane. Dozorca zadzwonił, oznajmiając długą przerwę. Wtedy przyszedł Bolko z grupą przyjaciół. Usiadł przy stole, zawiązał pod szyją serwetkę, podaną przez panią Miethke i zaczął jeść, długo przeżuwając kawałek mięsa. Chyba był zawiedziony tym daniem, bo spytał:

- Miethke, zając jest zawsze taki twardy?
- Nie, nie zawsze, ale ten był bardzo stary.
Wtedy Bolko wstał od stołu, podszedł do telefonu i  opowiedział Louisowi Hardouinowi (książęcemu kucharzowi) o zastrzeżeniach, dotyczących jakości mięsa (autor dowiedział się o tym wszystkim w czasie okienka – był więc nauczycielem? i odnotował, że cudownie pachniało dziczyzną w całej szkole). Bolko uzyskał zapewnienie, że z zamku przyślą drugiego zająca. Następnego dnia stół był znowu pięknie nakryty, podana zielona kapusta i główne danie. Wszystko to czekało do długiej przerwy na Bolka. Tym razem mięso było delikatne i dawało się łatwo kroić. Ale okazało się, że Bolko ma „pół tuzina śrutowych kulek w ustach”, bo zwierzę było celem wielu strzelb. Wtedy, Hochberg – junior poprosił szefa kuchni o kolejnego zająca. Puentą tej sytuacji może być powiedzenie: „do trzech razy sztuka”. Chyba kolejne biesiadowanie satysfakcjonowało gospodarzy i ich gościa, bo autor uznał temat za zakończony.
 
Z pewnością nie zostały tu podane wydarzenia wielkiej rangi... Możemy jednak poznać normalne relacje międzyludzkie, świadczące o obopólnej sympatii. Okazało się, że pochodzenie nie może być żadną barierą, nie przesądza o wartości i predyspozycjach człowieka. Na zakończenie warto dodać, że Bolko aktywnie uczestniczył w życiu szkoły. Pomagał Paulowi Sohstowi w wystawianiu sztuk teatralnych.

 

Bolko von Hochberg stał się legendą dla kolegów ze szkoły i mieszkańców miasta. Do tego stopnia, że opowieści o nim żyją nadal w kolejnym pokoleniu, zaludniając wyobraźnię tych, którzy kiedyś go znali, a nawet ich dzieci. Pamiętają oni, że był „zwyczajnym człowiekiem, bardzo towarzyskim”; ubierał się w stylu angielskim, jeździł z kolegami swoim otwartym samochodem (kabrioletem). Podobno, „zawsze nosił przy sobie jo-jo – była to jego ulubiona zabawa”.

 

Po rozwodzie z Daisy jego ojciec 25 stycznia 1925 ponownie ożenił się z Hiszpanką Klotyldą Silva y Gonzales de Candamo (ur. 19 lipca 1898, zm. 12 grudnia 1978) z markizów Aricicolar. Małżeństwo to zakończyło się wielkim skandalem, ponieważ Klotylda i nastoletni Bolko wdali się w romans.

Hrabia Bolko w chwili romansu z macochą miał 15 lat ...

... a Klotylda miała 27 lat

Schorowany książę początkowo płacił ich rachunki i milczał. W 1934 r. rozwiódł się jednak z żoną i zmusił syna do jej poślubienia. Za dzieci z ich związku uznano Beatrice (ur. 1929) i zmarłego przedwcześnie Konrada (ur. 1930), już po ślubie przyszli na świat Hedwig zwana Gioią (ur. 1934) i obecny książę Bolko VI Hochberg von Pless (ur. 1936).

Klotylda i Jan Henryk von Hochberg XV

W 1936 roku młody hrabia został aresztowany przez gestapo w Gliwicach, rzekomo za nieuregulowane rachunki. W więzieniu raczej nie był torturowany, ale odmówiono mu dostępu do leków, co prawdopodobnie spowodowało jego śmierć. Według niektórych źródeł, już wcześniej był poważnie chory. Zmarł 2 miesiące po zwolnieniu, 22 czerwca, w pałacu w Pszczynie. Żeby zapłacić za niego kaucję, Daisy przygotowała do wyceny swój legendarny naszyjnik z pereł, a stary książę interweniował u Joachima von Ribbentropa.

Bolko von Hochberg

W artykule pt. "Wojna, miłość ... skarby" autorka Pani Xenia Kolińska tak opisuje ten skandal:

 

„Jest rok 1929. Stary książę, mimo kłopotów natury podatkowej, może czuć się szczęśliwy. Klotylda pięknieje w oczach, staje się coraz bardziej czuła, coraz bardziej dbająca o jego regularne godziny snu, wypoczynkowe wyjazdy do kurortów. Sama też chętnie wyjeżdża; wtedy wysyła mężowi z każdego miejsca pobytu karty i listy, że tęskni, że pragnie jak najszybciej znaleźć się w jego ramionach. Pewnego wieczoru w małżeńskim łożu pod baldachimem, cała drżąca i spłoniona jak skromne dziewczę w noc poślubną, oświadcza mu szeptem, że zostanie matką. Książę nie posiada się z męskiej dumy. – Co za radość! Nasze dziecię stanie się dla mnie najbliższym, najukochańszym ze wszystkich moich potomków. Zresztą tamci już dorośli. Nawet najmłodszy Bolko ma już dziewiętnaście lat. – To jeszcze prawie dziecko! – wykrzykuje Klotylda – należy mu się od nas dużo czułości i troski.

 

Matka przyszłego potomka rodu von Pless zna potrzebę czułości pasierba od ponad pół roku, kiedy to niespodziewanie podczas nieobecności Jana Henryka pojawił się w jej sypialni. W miłosnej grze okazał się wytrawniejszym mistrzem niż mąż, niż ona sama. Skutki erotycznych igraszek, tajemnych schadzek o najbardziej nieprawdopodobnych porach i w najbardziej nieprawdopodobnych miejscach nie dały na siebie długo czekać. Na świat przyszła dziewczynka.

 

Narodziny małej Beatrycze stały się dla starego magnata radością i napełniły ojcowską dumą, lecz tylko do czasu… Te szepty za plecami, te spojrzenia, triumfalny błysk w oczach syna. W końcu miłosny związek pasierba z macochą staje się jawnym skandalem. Jan Henryk znosi to z pozorną obojętnością, wyprawia się w dalekie podróże, częściej niż dawniej pojawiając się w Paryżu i przy stolikach kasyna w Monte Carlo.

 

Dwa lata po narodzinach Beatrycze przychodzi na świat druga córka – Jadwiga, a później synowie: Konrad i Bolko. Dzieci są zapisane w metrykalnych księgach jako potomstwo starego magnata.

 

Stopniowo książę zaczyna podupadać na zdrowiu, coraz rzadziej opuszcza zamkowe komnaty i coraz bardziej ciąży mu hańbiąca rola w skandalicznym rodzinnym spektaklu.

 

W końcu postanawia przeciąć ten upokarzający trójkąt, a właściwie karkołomny czworokąt, bowiem nieodpowiedzialny Bolko zaplątał się równocześnie w romans z pewną rozwódką z Berlina, z nie za wysokich sfer – Eleonorą Wells. Ojciec wzywa syna i swoją formalną wciąż żonę i oświadcza mu, że pod groźbą wydziedziczenia musi poślubić Klotyldę i uznać wszystkie dzieci za własne.

 

Młodzi przystają na warunki. Rozwód starego księcia zostaje szybko przeprowadzony. Klotylda von Pless może stanąć na ślubnym kobiercu z pasierbem, nie musząc przy podpisywaniu aktu zmieniać nazwiska. Jest przy tym postanowione, że nowożeńcy wraz z dziećmi przeniosą się do rodowej rezydencji von Plessów w Monachium.”

 

"A co dzieje się w tym czasie z księżną Daisy? Jakie są dalsze losy pierwszej żony magnata? Życzliwą dłoń wyciągają do niej synowa Katarzyna i Jan Henryk XVII. Księżna przyjeżdża do Książa, gdzie gospodaruje pierworodny syn. Czuje się już stara, częściowy paraliż utrudnia normalne życie. Towarzyszy jej garderobiana z dawnych, dobrych lat. Siedząc na fotelu, księżna trzyma na kolanach pulpit i pisze wspomnienia. Czasami odwiedza ją drugi syn – Aleksander, rezydujący w Pszczynie. Dawnego małżonka Daisy nie widuje. Stan finansowy ordynacji jest zły, rosną długi, banki grożą zajęciem rodowej siedziby.

 

Jest 1936 rok. Do bawiącego w Berlinie księcia dochodzi wieść, iż sprawca rodzinnych zgryzot, syn Bolko, został aresztowany przez gestapo w gliwickim hotelu i przewieziony do więzienia. Rozpacz – dla matki kochającej tego marnotrawnego syna, wstyd – dla reszty rodziny. Daisy błaga byłego męża, z którym od lat nie zamieniła słowa: – Poproś polskiego ambasadora w Berlinie, Lipskiego, aby interweniował w sprawie Bolka. Ma on przecież polskie obywatelstwo.

 

Interwencja u Ribbentropa sprawiła, iż z gliwickiego więzienia, a właściwie z więziennego szpitala, przewieziono Bolka do Pszczyny wczesną wiosną 1936 roku. Był już ciężko chory, ledwie powłóczył nogami.

 

Zadłużony, żyjący ponad stan Bolko był po prostu wmieszany w jakieś podejrzane kryminalne afery, na domiar złego toczyła go – jak się wówczas eufemistycznie mówiło – sekretna choroba. Daisy utrzymywała, że to białaczka.

 

Z daleka od żony Klotyldy, od własnych dzieci, ale w bliskości konkubiny Eleonory czuwającej do końca przy jego łożu, Bolko zmarł w Pszczynie w dwa miesiące po zwolnieniu z więzienia. Było to w czerwcu 1936 roku. Przyczyna śmierci formalnie pozostała nieznana.  W czasie choroby Bolko nie dopuszczał do siebie lekarzy…”. (żródlo: https://www.focus.pl ).

 

Jeszcze za życia Daisy jej synowie pokłócili się ze sobą z powodów majątkowych i światopoglądowych. Hans Heinrich XV poparł ostatecznie młodszych synów i odwrócił się od dziedzica. Lexel i Hansel utrzymywali do końca życia jedynie sporadyczne kontakty.

 

Z ustaleń Barbary Borkowy, autorki książki „Siostry” wynika, że w 1936, kiedy schorowany syn księżnej Bolko został aresztowany przez gestapo i przebywał w więzieniu w Gliwicach, księżna zwróciła się do wrocławskiej firmy o ekspresową wycenę swojej biżuterii. Firma dokonała tej wyceny, dziś znajduje się ona w archiwum muzeum w Pszczynie – mówi Mateusz Mykytyszyn.

Konserwator zabytków z Bielska-Białej, Marta Dąbrowska, badaczka strojów i biżuterii Daisy, ustaliła, że sznur pereł mógł wtedy zostać pocięty i sprzedany, prawdopodobnie po to, żeby można było wyciągnąć Bolka z więzienia. Niestety, po uwolnieniu syn Daisy, który nie dostawał przez dwa miesiące lekarstw, wkrótce zmarł.

Pogrzeb hrabiego Bolka von Hochberg – 25 czerwca-1936 – Pszczyna. Trumna z ciałem księcia w kaplicy zamkowej

Warta honorowa przy katafalku z trumną księcia w kaplicy pszczyńskiego zamku

Kondukt pogrzebowy w drodze do gobowca. Widoczni: książę Jan Henryk XV von Hochberg (na wózku), hrabia Aleksander von Hochberg i żona zmarłego - Klotylda von Hochberg

Jednak mamy także relację jednego z pracowników Dyrekcji Dóbr Książęcych, która działała przy ul. Zamkowej w Wałbrzychu, że w marcu 1946 funkcjonariusze UB komisyjnie otworzyli wielki sejf Hochbergów w ówczesnej dyrekcji dóbr książęcych mieszczącej się w pałacu Czetrittzów. Wcześniej Hochbergowie zgromadzili tam wszystko, co jeszcze mieli cennego po przejęciu zamku Książ przez III Rzeszę. Pracownik ten był przy tym obecny i w liście do żony najstarszego syna Daisy, Marii Katarzyny, twierdził, że w sejfie znajdował się zarówno sześciometrowy sznur pereł, jak i ametystowe kolczyki, diadem, brosza i korona „Hrabiny świętego cesarstwa rzymskiego narodu niemieckiego”, którą Daisy podarował jej teść. Polacy uznali znalezisko za wielki skarb i odjechało ono w kierunku Krakowa, a ślad po nim zaginął. W 2012 roku na wystawie „Od faraona do Lady Gagi” w Muzeum Narodowym pojawiły się ametystowy komplet biżuterii Daisy – kolczyki, diadem i brosza. Wypożyczano je potem dla muzeum w Pszczynie. W latach 70-tych zostały one przekazane Muzeum Narodowemu jako depozyt Narodowego Banku Polski. Możliwe więc, że i pozostałe klejnoty wciąż znajdują się w Polsce – mówi Mateusz Mykytyszyn.

Co natomiast z opowieścią o pochowaniu księżnej w sześciometrowym sznurze pereł? To jakoby miało uchronić jej potomków czy potencjalnych nabywców przed skutkami klątwy poławiacza, która miała tłumaczyć dramaty życiowe, jakich nie brakowały w biografii Daisy. Prawda znowu jest skromniejsza. – Pod koniec życia księżna posiadała krótki naszyjnik z pereł, który nosiła przez cały czas i w którym rzeczywiście została pochowana. I to on, a także obrączka, którą miała na ręce, zostały zrabowane, gdy złodzieje znaleźli i rozbili jej trumnę – wyjaśnia prezes Fundacji Księżnej Daisy von Pless. – W obu tych historiach zgadza się tylko jedno. Daisy uwielbiała perły przez całe życie i chętnie je nosiła. Z jednej strony, póki pamiętamy, że legenda jest tylko legendą, niech daje natchnienie pisarzom i innym twórcom, z drugiej strony fakty historyczne muszą być prezentowane zgodnie z prawdą.

Oficyna Południowa - Dom Kawalerów

Budynek powstał na początku XVIII wieku podczas barokowej przebudowy zamku zainicjowanej przez hrabiego Konrada Ernesta Maksymiliana von Hochberga, jako tzw. „dom kawalerów”. Mieli w nim zamieszkiwać oczekujący na schedę lub z wyboru nieżonaci członkowie rodziny hrabiowskiej. W odróżnieniu od Oficyny Północnej w której do 1910 roku znajdowały się stajnie, a następnie mieszkania dla służby, Oficyna Południowa miała o wiele ściślejsze powiązania z zamkiem i jego mieszkańcami. Na planach zamkowym z XIX i początku XX wieku figuruje jako muzeum zamkowe (Museumsgebäude). Było to małe muzeum rodzinne przeznaczone tylko dla domowników i dostojnych gości odwiedzających rodzinę książęcą. Zorganizowano je w największym pomieszczeniu budynku – sieni, w której dziś znajduje się Restauracja Książęca. Tylne wyjście z budynku udekorowano po obu stronach barokowymi rzeźbami Atlantów trzymających tarcze, które do 1910 roku zdobiły nieistniejący dziś taras nad Salą Maksymiliana. W budynku znajdowały się pierwotnie dwa duże apartamenty, w których z oryginalnego wystroju przetrwały do dziś oryginalne kominki. Mieszkanie w części wschodniej (dzisiejszy apartament prezydencki) zajmował na początku XX wieku „Hausmarschall des Fürsten von Pless auf Schloss Fürstenstein” czyli ochmistrz książęcego dworu. Za czasów księcia Jana Henryka XV (1861-1938) funkcję tę pełnił pochodzący z austro-węgierskich wówczas Czech, drobny szlachcic Rudolf von der Hagen. W Książu mieszkał z żoną i synem. Po spowodowanym kryzysem finansowym rozwiązaniu dworu w 1928 roku, książęca rodzina Hochberg von Pless zdecydowała się udostępnić Książ dla turystów.

 

Książę Jan Henryk XV wraz z druga żoną Clothilde (1898-1978) opuścili zamek i z powodów oszczędnościowych przenieśli się do „domu kawalerów” . W apartamencie po stronie zachodniej budynku przyszli na świat ostatni Hochbergowie urodzeni w Książu, hrabianka Beatrice (ur.1929, zamieszkała w Monachium) oraz hrabia Konrad Josef (1930-1934). W oficynie mieli swoje mieszkania także dziedzic, książę Jan Henryk XVII (1900-1984) z żoną Katarzyną (1896-1994) oraz najmłodszy syn Jana Henryka XV, hrabia Bolko (1910-1936). Jednak najsłynniejszą przedstawicielka rodziny Hochbergów, która przez pięć lat mieszkała w pokojach z widokiem na zamek była pierwsza żona Jana Henryka XV, legendarna księżna Daisy von Pless (1873-1943). W październiku 1940 roku schorowana arystokratka była ostatnią przedstawicielką rodziny Hochbergów, która po 430 latach opuszczała Książ i tym samym zamknęła finalny rozdział dziejów tego rodu w najważniejszej rezydencji Dolnego Śląska.

Po wojnie „dom kawalerów” podobnie jak Zamek popadał w ruinę. W latach 60-tych ubiegłego stulecia funkcjonował przez jakiś czas jako ośrodek kolonijny dla dzieci i młodzieży. Pomieszczenia po stronię zachodniej zajęła pod koniec lat 60-tych Polska Akademia Nauk, której przedstawiciele użytkują je do dziś. W dawnym mieszkaniu księżnej Daisy do dziś mieszka emerytowana pracownica PAN, Pani Dorota Stempowska, z domu Wawrzyczek (ur.1935 w Książu), której całe życie jest nierozerwalnie związane z Książem. Córka trenera koni wierzchowych w Stadninie Księcia von Pless jest bowiem ostatnią osobą w Wałbrzychu która znała osobiście i pamięta księżna Daisy. Jej przodkowie mieszkali na terenie Książa i pracowali dla Hochbergów od początku XIX wieku.

Książęca rodzina Hochbergów pożegnała się ostatecznie z zamkiem Książ w październiku 1944 roku. Starożytna siedziba rodowa została sprzedana władzom prowincji śląskiej w zamian za wymazanie 7,8 mln marek długów ciążących na majątkach księcia von Pless i jego spadkobierców. Jedyną przedstawicielką rodziny pozostającą na Śląsku była wówczas księżna Marie Catherine, żona księcia Hansa Heinricha XVII. Sisi, bo tak nazywali ją pieszczotliwie krewni, za swoją rezydencją obrała wówczas Pszczynę, po wcieleniu do III Rzeszy, noszącą na powrót nazwę Pless. Książ stał się zaś miejscem barbarzyńskiej przebudowy, a z wielkiego, obejmującego niegdyś 4 prywatne miasta i kilkadziesiąt wsi latyfundium Hochbergów pozostał w ich rękach jedynie kompleks pałacowy w Wałbrzychu. To w dawnym, znacznie rozbudowanym pod koniec XIX wieku przez Hansa Heinricha XI renesansowym dworze Czettritzów, znajdowała się generalna dyrekcja wałbrzyskich kopalń i pozostałych dóbr rodziny książęcej. Kompleks który dziś mieści Państwową Wyższą Szkołę Zawodową im. Angelusa Silesiusa w Wałbrzychu do maja 1945 roku był oficjalną i jedyną już rezydencją Hochbergów na Dolnym Śląsku, na którym zamieszkiwali przez prawie 800 lat.

Dwór Czettritzów

Dwór Dwór Czettritzów obeca Państowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Wałbrzychu

Ostatnią przedstawicielką rodziny zamieszkującą stale zamek Książ, a po 1935 roku właściwie jego oficyny, była księżna Daisy. Matka dziedzica opuściła jednak Książ wczesną jesienią 1940 roku i z jego polecenia została przeniesiona do willi w kompleksie pałacowym w Wałbrzychu. W sąsiedniej mieszkał przez lata znienawidzony dyrektor kopalń książęcych August Keindorff.

Do swojego ostatniego już domu, położonego niemal w samym centrum ówczesnego Wałbrzycha (przy Friedlanterstrasse 43, dziś ul. Moniuszki 43 w parku otaczającym PWSZ) przeniosła się 1 listopada 1940 roku. Nie miała bliskich sąsiadów. Górne piętro willi zajmował wysoki oficer niemiecki, trzymający się od niej z dala. Jedna z rodzin książańskich służących niekiedy pomagała schorowanej księżnej. Należąca do rodziny córeczka, była uczennicą miejscowej szkoły muzycznej i przychodziła do Daisy, aby grac na fortepianie utwory jej ukochanego Chopina. Raz w tygodniu produkty żywnościowe dostarczał miejscowy kupiec.

-Naprawdę bardzo mi się podoba mój nowy dom, w którym mnie umieściłeś, pokoje są piękne i słoneczne i ładny widok. Mieszkam tu już półtora roku całkiem sama z Dolly, ale obie mamy się dobrze i jesteśmy zadowolone" – pisała do przebywającego w Anglii syna w liście wysłanym w Wielki Piątek, 3 kwietnia 1942 roku.  Korespondencja choć bardzo nieregularna, była możliwa tylko dzięki pośrednictwu Czerwonego Krzyża. Daisy wysyłała Hanselowi z Wałbrzycha m.in. książki. Kiedy zmarła 29 czerwca 1943 roku, nie było przy niej nikogo z najbliższej rodziny.

 

W mieście, w którym większość mieszkańców żyła z pracy w kopalniach jej byłego męża Hansa Heinricha XV, zmarła w osamotnieniuj Jej najmłodszy syn Bolko nie żył od 1936 roku, Mąż Hans, z którym zdążyła się pogodzić przed śmiercią umarł w 1938 roku, a średni syn Aleksander przebywał na wojennej tułaczce po Francji i Włoszech. Jedyną krewną, która od czasu do czasu odwiedzała księżną Daisy była synowa Sisi. To właśnie żona internowanego wówczas w Anglii Hansa Heinricha XVII nadzorowała z Pszczyny wałbrzyski majątek Plessów, a właściwie to co niego pozostało.

 

Istnieją zachowane spisy biżuterii księżnej ilustrujące okresy jej życia. Pierwszy sporządzono dla młodej małżonki 21 listopada 1892 roku, kiedy w Anglii ubezpieczano jej klejnoty. Spis zawierał 50 pozycji o łącznej wartości 4826 funtów – 7 bransolet (najdroższa, prezent ślubny od męża, kosztowała 150 funtów), tyleż pierścionków (najdroższy za 120 funtów), 13 broszek, a wśród nich te z Kupidynem, kłosem zboża i motylem, 6 naszyjników, w tym ten słynny, od męża, z 10 turkusami, w oprawie diamentowej i z grzebieniem, wyceniony na 800 funtów. Były też trzy zegarki, trzy spinki, dwa grzebienie i oczywiście wyceniona na 1200 funtów diamentowa korona (składała się z opaski, ośmiu liści truskawek (plus jeden rezerwowy) i ośmiu pereł), diamentowy krzyż od teściowej (500 funtów), trzy serca i dwie koniczyny. Jak zauważyła w pamiętnikach Daisy, na pewnym balu każda dama łącznie z nią miała na sobie biżuterię nadającą się na zabezpieczenie kredytowe niejednego dworu.

 

Kolejny spis sporządzono, gdy Daisy została panującą księżną po śmierci swego teścia Hansa Heinricha (Jana Henryka) XI. Było to 14 stycznia 1908 roku – na stanie pojawia się już 147 pozycji, a ich wartość londyńskie towarzystwo ubezpieczeniowe The Fain General Insurance Company Limited wycenia na 31 871 funtów. Tu mamy 29 bransoletek (ametysty, topazy, różowe diamenty, akwamaryny, rubiny, szafiry i oczywiście turkusy – trzy bransoletki uszkodzone). Mamy też 17 naszyjników, głównie diamentowych i perłowych, tych ostatnich siedem, najdroższy za 3800 funtów. Dwa składają się z 86 pereł, pozostałe krótsze. Zapamiętajmy tę informację. Do tego 21 pierścionków, 6 broszek, 9 łańcuszków, 4 pary kolczyków, korona, 4 diademy, 2 zegarki i 25 innych drobiazgów, w tym diamentowy paw. Dla porównania – pokojówka w Książu zarabiała 5 funtów rocznie. Kucharka już 60.

Klejnoty rodowe Hochbergów, m.in. te należące do żony Hansa Heinricha XI, księżnej Marii czy znana z ikonicznej fotografii Daisy w studio La Fayette, diamentowa korona hrabiny świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego były przechowywane w sejfie w siedzibie generalnej dyrekcji w Waldenburgu jeszcze w latach 30-tych. Kłopoty finansowe Hochbergów sprawiły, że wiele z nich, rzekomo także słynna korona czy 6-metrowy sznur pereł Daisy został sprzedane lub zastawione. Niespodziewanie istniejący do dziś ogromny sejf zaczął się ponownie wypełniać już w lipcu 1944 roku. Wobec rosnącego zagrożenia działaniami wojennymi księżna Marie Catherine podjęła decyzję o ewakuacji z rezydencji w Pszczynie najcenniejszych sprzętów. W pierwszej kolejności wysłano więc srebra stołowe do zamku w Wałbrzychu (siedzibę administracji książęcej zwano wówczas powszechnie Schloss Waldenburg). Duży ich transport odszedł w lipcu 1944 roku, drugi po wielu perturbacjach na początku listopada. Z tego ostatniego zachował się szczęśliwie spis sreber, który wykazuje: herbaciany komplet sztućców złożony z 22 obiektów (dzbanki, cukierniczki, mleczniki, kociołki na wodę, sitka, szczypce, miseczki) oraz kompleks sztućców do pierwszego śniadania, złożony z 407 sztuk łyżek, widelców, noży, misek, sosjerek, tac, świeczników, salaterek. Znakomita większość sztućców wykazywała próbę srebra 800, były także obiekty posrebrzane i platerowe. Trzeci transport obejmujący pozostałą część rodowych sreber nie doszedł do skutku i pozostały one w Pszczynie. Ewakuowane zostały także niektóre pamiątki rodzinne w postaci portretów, fotografii i bibelotów, być może także cześć porcelany, wreszcie pamiątki po wizycie w zamku Cesarza Wilhelma II, przewiezione następnie do Wałbrzycha bądź do Bawarii. Majątek pszczyński przekazywał protokolarnie Józef Achtelik, a odbierali w Wałbrzychu, także poświadczeni podpisami sekretarz Hansa Heinricha XVII, Joseph Schary oraz pokojówka nieżyjącej od ponad roku księżnej Daisy, Angielka z pochodzenia, miss Dorothy („Dolly”) Crowther. Ostatni udokumentowany transport dotarł do Wałbrzycha 3 listopada 1944 roku.

 

Osobiste klejnoty księżnej Daisy i pozostałe precjoza Hochbergów pozostały w Wałbrzychu do końca wojny. Zostały odkryte po przejęciu kompleksu przy ul. Zamkowej przez Polaków w grudniu 1945 roku. O tym jak przebiegały początkowo losy wałbrzyskiego skarbu Hochbergów poinformował księżnę Sissy w liście, sekretarz jej męża Joseph Schary. „Pod koniec wojny, poza osobistą biżuterią zmarłej księżnej Daisy, znajdowało się tam od dwunastu do piętnastu szkatuł, pudełek i skórzanych toreb zawierających biżuterię oraz złote i srebrne obiekty z zamków Książ i w Pszczynie. Wśród nich biżuteria rodzinna, która nie została sprzedana w połowie lat 30-tych. Nie wiem dokładnie co się w nich znajdowało, ale podczas objęcia zamku przez Polaków 6 stycznia 1946 roku, kiedy to specjalnie wywleczono mnie z mieszkania, ciągle był tam słynny 6-7 metrowy sznur pereł, diadem z diamentów, kilkanaście bransolet, kolczyki, naszyjniki, pierścionki etc. Polacy uznali je za wielki skarb. Kilka tygodni później musiałem się stawić na przesłuchanie przez Służbę Bezpieczeństwa (później także KGB), które trwały po kilka godzin, ponieważ nie poinformowałem oficjeli, że książę von Pless zostawił w Wałbrzychu biżuterię, kiedy opuścił tutejszy majątek. Łup został wywieziony 17 marca 1946 roku w nocy, pod eskortą uzbrojonej żandarmerii wojskowej w kierunku Krakowa”.
 
Tyle dowiadujemy się z listu znajdującego się dziś w spuściźnie po zmarłym w 1984 roku Hansie Heinrichu XVII. Papiery ostatniego Hochberga na Książu są dziś w rękach jego drugiej żony, Mary Ashwton w Wielkiej Brytanii. Logika nakazuje wierzyć, że gdy w sprawę zaangażowało się KGB, skarb Hochbergów podzielił losy ich zachwycającej, książańskiej biblioteki i wyjechał do ZSRR. Ogromne więc było zdziwienie wielbicieli księżnej Daisy i wałbrzyskich tajemnic, kiedy jej zachwycające klejnoty z fioletowymi ametystami pojawiły się w 2012 roku na wystawie w Muzeum Narodowym w Warszawie na głośnej wystawie „Wywyższeni, od faraona do Lady GaGi”. Autentyczność garnituru biżuterii poświadczyła badaczka jej klejnotów, konserwator zabytków z Bielska-Białej, Marta Dąbrowska. Na przepiękny francuski wyrób z przełomu XIX i XX wieku składa się pięć elementów: devant de corsage (brosza-wisior) w szerokiej oprawie z diamentami oprawionymi w srebro i ametystami oprawionymi w złoto, złoty diadem w formie opaski z diamentami i ametystami, broszka w kształcie serca w oprawie brylantowej z perłą w zwieńczeniu oraz diamentowo-ametystowe kolczyki. Biżuteria znalazła się na wystawie jako depozyt pozyskany w 1974 roku z Narodowego Banku Polskiego. Muzeum Narodowe w Warszawie zdecydowało się na powtórne wypożyczenie klejnotów w 2013 roku na głośną wystawę „Klejonty Księżnej Daisy” w Muzeum Zamkowym w Pszczynie. Miasto partnerskie Wałbrzycha po dziesięcioleciach przerwy na powrót gościły klejnoty najsłynniejszej mieszkanki obu miast. Tym razem już nie na jej łabędziej szyi, ale w szczelnych i mocno strzeżonych, szklanych gablotach. Oprócz ametystów w Pszczynie mogliśmy zobaczyć także kolejny zachwycający wisior devant de corsage, tym razem z jasnoniebieskimi akwamarynami z oprawą z gałązek brylantowych z perłami. Oznacza to, że klejnotów Daisy jest więcej i nadal znajdują się na ternie Polski! Czy skarb Hochbergów, który wyjechał z Wałbrzycha w 1945 roku „w kierunku Krakowa”, kiedykolwiek do niego wróci?(źródło: Mateusz Mykytyszyn, Fundacja Księżnej Daisy von Ples)

Zamek Książ - widok współczesny

Spis biżuterii księżnej Daisy sporządzony w Książu w 1936 roku. Spis niekompletny, wymieniona jedynie część biżuterii, którą księżna zdecydowała się sprzedać. W jej posiadaniu była wówczas większa ilość klejnotów. Wycena przeprowadzona przez „Gebrüder Sommé” 15 grudnia 1936 roku.
 
BRANSOLETKI:
brylantowa bransoletka z dziesięcioma perłami (nr 21) 400 Mk
brylantowa bransoletka z czterema perłami (nr 22) 1300 Mk
DIADEMY:
korona z brylantami (brak małych kamieni) (nr 27) 10 100 k
diadem ametystowy (nr 1 – element garnituru) 7200 Mk
KOLCZYKI:
dwa kolczyki ametystowe (nr 1 – element garnituru) 300 k
dwa kolczyki ametystowe (nr 6) 250 Mk
dwa kolczyki (brak perły) (nr 14) [brak ceny]
kolczyk szmaragdowy z brylantami (nr 18) 400 Mk
dwa kolczyki z imitacjami pereł (brak perły) (nr 26) 230 Mk
INNE:
wisior z kamieniami górskimi (nr 15) 20 k
brylantowa igła z małymi rubinami (brak kamieni) (nr 20) 600 Mk
 
Biżuteria księżnej Daisy – stan z dn. 21 lipca 1943 roku. Spis wykonany po śmierci księżnej przez Maxa Neumana w Wałbrzychu:
BROSZKI:
broszka z czterema perłami i brylantami (nr )
broszka z dużym turkusem oprawionym w brylanty (nr 7)
broszka z zielonymi kamieniami i wisiorkami (prawdopodobnie nieprawdziwe indyjskie kamienie) w oprawie brylantowej (nr 8)
dwie złote broszki pamiątkowe z regat (nr 11)
broszka „M A J” z okruszkami brylantów i szafirami (nr 12)
NASZYJNIKI:
sznur z siedemdziesięcioma pięcioma perłami ze wstążką z brylantów (nr 3)
dwa naszyjniki ze złotem i emalią (nr 13)
sznur z imitacją pereł – sto dużych pereł (nr 14)
BRANSOLETKI:
złota bransoleta z perłami i brylantami (nr 2)
złota bransoletka pamiątkowa z regat (nr 10)
INNE:
dwa kolczyki wiszące z perłami (nr 4)
złoty zegarek damski z łańcuszkiem z perłami, szafirami oraz brylantami (nr 5)
agrafa do kapelusza z dwoma perłami (nr 6)
pierścionek z dużym brylantem i trzema drobnymi brylantami (nr 9)
Spisy biżuterii pochodzą z Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Pszczynie zostały przetłumaczone i opatrzone cytowanym komentarzem przez Martę Dąbrowską i Otylię Czyż. (źródło: http://www.zloty-pociag.com)

 

W Muzeum Zamkowym w Pszczynie ponownie można oglądać biżuterię księżnej Daisy von Pless. O to, aby klejnoty ponownie wróciły do Pszczyny, Muzeum Zamkowe zabiegało od kilku miesięcy. Po raz pierwszy (i ostatni) klejnoty można było tu oglądać od 4 czerwca do 30 listopada 2013 roku. Teraz pozostaną znacznie dłużej, bo aż do końca czerwca 2020 roku.

Co konkretnie można podziwiać? - Między innymi garnitur wykonany ze złota, srebra, diamentów oraz ametystów, składający się z diademu, klipsów, niewielkiej broszy w kształcie serca oraz większej broszy-wisiora w typie wiktoriańskim tzw. devant de corsage - wymienia Sylwia Smolarek- Grzegorczyk. Wystawiona jest także brosza-wisior devant de corsage - z akwamarynów w oprawie ze złota, srebra, brylantów i pereł. - Całość uzupełnia dotychczas jeszcze nie pokazywana należąca do arystokratki srebrna tacka z grawerowanym imieniem Daisy w otoku ze stokrotek zwieńczonym koroną książęcą, także pochodząca z kolekcji warszawskiego muzeum - mówi Sylwia Smolarek-Grzegorczyk. Wśród eksponatów można podziwiać także, te należące do księcia Bolko. Są to m.in. pasek oraz laska spacerowa księżnej wykonane z pozłacanego srebra i wysadzane turkusami.

W przeciwieństwie do obiegowego wizerunku, konstruowanego za jej życia, a potem utrwalonego w wersji literackiej, Daisy von Pless nie była tylko jedną z najpiękniejszych kobiet Europy ery edwardiańskiej. Miała życie bogatsze niż mogłoby się wydawać. Choć jako mężatka poruszała się w pełni tradycyjnym środowisku, to jej decyzje nie były konwencjonalne. Miałą swe ideały i wytyczone drogi, aczkolwiek biegły one zygzakowato. Była szczęśliwą, beztroską młodą angielką, urodziwą i bogatą księżną, małżonką jednego z najbogatszych dziedziców w cesarskich Niemczech, czarująca gospodynią zamku Książ, który pod jej rządami stał się miejscem spotkań europejskich władców i najwyższej arystokracji. Nie doznając szczęścia w małżeństwie, całą swą energię i talenty skierowała ku celom humanitarnym, stając się poniekąd jedną z pierwszych reformatorek społecznych na Dolnym Śląsku. W sferze polityki międzynarodowej walczyła o pokój. Ojcowską przyjaźnią darzył ją król Edward VII, jej przyjacielem był Cesarz niemiecki Wilhelm II. Pierwszą wojnę światową Daisy spędziła w Niemczech jako pielęgniarka w szpitalach i w szpitalnych pociągach.

Księżna Daisy w czasie I Wojny Światowej

Po wybuchu wojny Daisy, jak większość pań z towarzystwa, starała się o pracę jako wolontariuszka w Czerwonym Krzyżu. Prawdopodobnie już w sierpniu 1914 roku została zatrudniona przez profesora von Kuestera w szpitalu Tempelhof na oddziale Rezerwowego Lazaretu.

Księżna Daisy podczas pobytu w Reservelazarett Tempelhof

Miesiąc później doszło do incydentu, którego niemiłe skutki ciągnęły się za księżną do końca wojny. Mianowicie, w mundurze pielęgniarki Czerwonego Krzyża udała się do obozu jenieckiego w Dóberitz koło Poczdamu, w którym przebywali brytyjscy żołnierze. Za tę „samowolkę" została zwolniona z pracy i zmuszona do natychmiastowego opuszczenia Berlina, co uczyniła po dwóch miesiącach, wyjeżdżając z synami Lexelem oraz Bolkiem do Meranu w austriackim Tyrolu. Dopiero rok później, po wielomiesięcznych próbach wyjaśnienia sytuacji i wstawiennictwu samego Cesarza Wilhelma II, oczyszczono ją m.in. z zarzutu o szpiegostwo na rzecz Anglii i zatrudniono w pociągu lazarecie u dobrze jej znanego profesora von Kuestera.

Księżna rozpoczęła pracę na froncie serbskim, w liczącym ponad 500 metrów pociągu sanitarnym, którego komendantem był prof. Kuester, jeden z najlepszych niemieckich chirurgów. W sumie uczestniczyła w trzech wyjazdach do Serbii. Na początku 1916  roku w prasie niemieckiej zaczęły się ukazywać niepochlebne artykuły o księżnej i profesorze von Kuesterze, donoszące o doczepianiu do pociągu sanitarnego luksusowej salonki dla Daisy. W następstwie tych plotek oboje stracili pracę. Bezrobotną była tylko przez kilka tygodni. Bo już w marcu znalazła pracę w pociągu sanitarnym ufundowanym przez berlińskiego przemysłowca Friedländera - Fulda. Pociąg kursował na froncie zachodnim. Daisy była odpowiedzialna za wagon  operacyjny i osiem wagonów z 80 pacjentami. Po raz kolejny wzięto księżnę na języki po jej wizycie w uniformie Czerwonego Krzyża w berlińskim kościele. Prawo do noszenia tego munduru poza miejscem pracy miały bowiem tylko zawodowe pielęgniarki. Z pomocą w znalezieniu pracy w pociągu sanitarnym lub szpitalu na Bałkanach przyszedł książę Herman Hatzfeld. I tak od listopada 1917 roku Daisy podjęła służbę pielęgniarki w Cesarskim i Królewskim Szpitalu Brcko w Belgradzie. W maju 1918 roku otrzymała ofertę pracy od dyrekcji nowootwartego sanatorium dla austriackich i węgierskich żołnierzy w Konstancy nad Morzem Czarnym. Jednak z tych planów nic nie wyszło. Przed podjęciem tej pracy postanowiła wyjechać do na urlop do Monachium, stamtąd udała się do Książa, a jesienią ruszyła do Konstancy.

Gdy była na południu Węgier dotarła do niej wiadomość o prawdopodobnej abdykacji Cesarza Wilhelma II. Postanowiła więc wrócić do Belgradu, a następnie przez Wiedeń udała się do Monachium, gdzie znalazła się w początkach listopada 1918 r. Upadek cesarstwa zastał księżnę w domu w Partenkirchen, u podnóża Alp. Daisy więc nie dotarła do Konstancy. Podjęła decyzję powrocie do Belgradu, gdzie otrzymała medal II Klasy Czerwonego Krzyża z Odznaką Wojenną. Koniec wojny zastał ją w Partenkirchen.

Pociąg sanitarny

Księżna Daisy w czasie I Wojny Światowej:

 

1914 czerwiec - wybucha I Wojna Światowa, Daisy z pośpiechem wraca z Anglii do Niemiec.

 

1914 sierpień - księżna Daisy podejmuje pracę jako siostra Czerwonego Krzyża w szpitalu numer II w Tempelhof na obrzeżach Berlina.

Opis za Biblioteką Kongresu Stanów Zjednoczonych z której pochodzi to zdjęcie z 1914 roku

"Księżna Daisy Pless, znana jako "Siostra Daisy" i jej grupa ochotniczych pielęgniarek ze szpitala w Tempelhoff niedaleko Berlina. "Siostra Daisy" zrezygnowała ze swojego pięknego domu "Zamku Furstenstein niedaleko Breslau i obecnie zajmuje wąską szpitalną sypialnię wspólną z wieloma innymi dziewczynami z najlepszych rodzin berlińskiego społeczeństwa. Trzy dziewczyny z tej grupy pochodzą z francuskich rodzin z francuskiej dzielnice Berlina od lewej do prawej: siostra Maragret Le Comte (Francuzka) Siostra Lizzie Carstens, siostra Johanna Schonherr, siostra Erma Hoffman, siostra Daisy (księżna Pless), siostra Edith de la Barre (Francuzka), siostra Lotte de la Barre ( Francuzka) i siostra Helen Werner'

 

1914 – 5 września – księżna Daisy odwiedza obóz dla jeńców angielskich w Döberitz. Prasa rozpoczyna na nią nagonkę i powszechnie jest uważana za szpiega Wielkiej Brytanii. Otrzymuje nakaz opuszczania kraju.

 

1915 – księżna tworzy szpitale dla rannych żołnierzy w Książu i szczawieńskim Grand Hotelu. W 1915r. Grand Hotel w Szczawnie-Zdroju zaadaptowany został na szpital polowy, który początkowo źle funkcjonował. Dopiero gdy Daisy sprowadziła odpowiednią osobę z Tempelhof oraz nową ekipę wykwalifikowanych pielęgniarek, sytuacja zmieniła się na lepsze.

 

Tym bardziej, że księżna codziennie przyjeżdżała do szpitala i osobiście doglądała jego funkcjonowania, rozmawiając o jego funkcjonowaniu z personelem medycznym i pacjentami. Na jej polecenie w szpitalu tym mogli przebywać nie tylko oficerowie, ale także zwykli żołnierze. W Wałbrzychu Daisy założyła lazaret, a w pobliskim Mokrzeszowie dom wypoczynkowy dla żon żołnierzy i ich dzieci.

 

Sama pracuje ofiarnie na froncie jako siostra czerwonego krzyża. Po ogarniętej wojną Europie przemieszcza się pociągami sanitarnymi. Pracowała także na froncie zachodnim, w Lotaryngii.

"Księżna Pszczyńska, córka Williama Cornwallis Westa z Anglii i żona niemieckiego szlachcica, zabawia rannych niemieckich żołnierzy zakwaterowanych w jej zamku Książ, obecnie szpitalu wojennym". Fotografia z Książa zamieszczona na stronie siódmej w The New York Times z 14 lutego1915.

 

1916 – 8 grudnia – księstwo von Pless obchodzą 25 rocznicę ślubu. Ich małżeństwo przechodzi poważny kryzys.

 

1917 – 17 czerwca- Daisy daje ostatni publiczny występ w Niemczech. Śpiewa w szczawieńskim Teatrze Zdrojowym na rzecz wsparcia zakładu dla niewidomych i żłobka Wałbrzychu.

 

1917 – od lipca księżna podejmuje pracę w austriackim szpitalu wojskowym Uskub w Serbii. Po ogarniętej wojną Europie przemieszcza się pociągami sanitarnymi. Pracowała także na froncie zachodnim, w Lotaryngii.

 

1918 – koniec wojny zastaje księżną w Belgradzie. Za swoją pracę zostaje odznaczona medalem austriackiego Czerwonego Krzyża II klasy z dekoracją wojenną.

Daisy jako siostra Czerwonego Krzyża 1916 r.

Portret Daisy nieznanego autora

Od momentu wybuchu I Wojny Światowej, nie wyparła się swojej ojczyzny; wykorzystywała znajomości, a miała ich wiele, by zrobić wszystko i pomóc angielskim jeńcom wojennym. Cesarz (za co należy mu się ukłon) nie zaprzestał nad nią opieki, a nawet zaprosił ją do Pszczyny, gdzie miał swoją siedzibę, mimo ostrzeżeń, że pobyt Angielki, która głośno wyznawała swój patriotyzm, nie zostanie przez innych dobrze przyjęty. Później wysłana została na front serbski do pracy w pociągu sanitarnym, po czym oddelegowano ją do Berchtesgaden.  Gdy nastąpił pokój, majątek von Plessów – wielkości angielskiego hrabstwa, został podzielony, a ich olbrzymi dochód stopniał do skromnych wymiarów. Księżna Pless straciła niemieckie obywatelstwo, nie przyznano jej polskiego i stała się ponownie angielską poddaną, którą w zasadzie zawsze była. (por. Harold Nicolson - angielski dyplomata i wybitny biograf. Artykuł o Daisy ukazał się w magazynie The Spectator z 22 lipca 1943 roku, niecały miesiąc po śmierci księżnej Daisy von Pless w Wałbrzychu)

 

Fragment książki „Siostry” Barbary Borkowy: "Obóz pracy w Gross Rosen (Rogoźnicy) powstał wiosną 1940 roku. Pierwszy transport więźniów przeznaczonych do pracy w kamieniołomach granitu przybył 2 sierpnia 1940 roku. Wkrótce potem księżna Daisy uzyskała pozwolenie komendanta na przywóz paczek żywnościowych. Cezary Baruch pamięta kiedy ujrzał po raz pierwszy „naszą dobrodziejkę”: „ Zajechała samochodem na tzw. zewnętrzny dziedziniec, gdzie akurat pracowałem. Miała kłopoty z poruszaniem się, z wozu wyprowadził ją kierowca, a jakaś pani w średnim wieku  (opiekunka Dolly)  pomagała jej usiąść w rozkładanym fotelu. (…) Nie wiedziałem wówczas jeszcze, kim jest. Kiedy szofer zaczął wyjmować z bagażnika niewielkie, opakowane w brązowy papier paczki, pomyślałem sobie, że przyjechała jakaś misja Czerwonego Krzyża albo ktoś w tym rodzaju zainteresowany losem wybitnych polskich naukowców, którzy znajdowali się również w obozie. Dopiero potem rozniosło się, że była to księżna pszczyńska rezydująca w pobliskim zamku. Jeszcze raz ją zobaczyłem mniej więcej za dwa tygodnie, ale więcej już się nie pojawiła, podobno przyszedł zakaz aż z Berlina; paczki jednak do nas docierały, zawierając chleb, marmoladę, do tego czasem kostkę margaryny, marchew i jabłka”. Można powiedzieć, że epizod z Doberitz z 1914 roku zatoczył pełne koło. Jego relację potwierdził inny były więzień, Zygmunt Trela, jak również Wałbrzyszanin Piotr Marzec i dawny koniuszy księcia Edward Wawrzyczek. Ten ostatni dodał z satysfakcją: „Bił z niej taki majestat, że zachowujący się butnie i pewni siebie gestapowcy pokornieli stając przed jej obliczem, stawali się grzeczni i układni, spełniając wyrażone życzenia, chociaż uprzednio odgrażali się, że (…) zajdą za skórę tej przeklętej Angielce”.

 

Już jako kobieta rozwiedziona ogłosiła swe pamiętniki, cieszące się wielką poczytnością w Anglii, w Stanach Zjednoczonych i w niemieckojęzycznych krajach kontynentu europejskiego. Straszliwe cierpienia cieniem położyły się na późniejszych latach. Po urodzeniu trzeciego syna straciła zdrowie, po roku zaś 1920 stawała się coraz bardziej niepełnosprawna, a w końcu całkowicie uzależniona od opiekunki. Do końca uważana za jedną z najpiękniejszych angielskich arystokratek, była zmuszona obie wojny światowe przetrwać na „wrogim terytorium”. Mimo wszelkich jej starań, nigdy nie stałą się Niemką i nigdy za taką jej nie uważano.

DOBRODZIEJKA UBOGICH:

Cesarz Wilhelm II z zainteresowaniem śledził próby reform społecznych, jakie podejmowała Daisy, uznawał jej zaangażowanie i podziwiał sukcesy. Także kanclerz von Bulow traktował jej wysiłki poważnie, pozytywnie odpowiadając na jej prośby o wsparcie finansowe dla reform socjalnych na Dolnym Śląsku. Pośród arystokracji niemieckiej humanitarne zabiegi Daisy, z małymi wyjątkami były źle widziane. Wytykano jej, że nie ograniczała się do dobroczynnej działalności w najbliższym otoczeniu, jak to było w zwyczaju pań niemieckiej arystokracji. Uważano, że „postępowy” ton z jakim księżna głosiła swe humanitarne dążenia nie był właściwy dla jej klasy. W przeciwieństwie do tych potępiających sądów niemieckiej szlachty, opinie wielu wiernych i lojalnych pracowników i urzędników zatrudnianych przez Książąt von Pless, a także wspomnienia licznych mieszkańców Wałbrzycha i okolic świadczą o czymś zupełnie innym. Wielu z nich zachowało bardzo pozytywny obraz księżnej „naszej Daisy”, która z cała swą spontaniczną naturą, choć z wciąż niepewnym językiem niemieckim, otwierała prostym ludziom drogę do siebie. Korzystali oni z jej idealizmu połączonego z praktycznym umysłem i znajdowali w niej, zarówno młodzi jak i starzy, prawdziwą opiekunkę i dobrodziejkę. Owi „zwykli” ludzie wychwalali Daisy w listach i we wspomnieniach oraz tworzyli, przekazywaną z pokolenia na pokolenie, legendę „naszej Daisy”, ale poza ich klasą, głos ten było rzadko słuchany.

Wielkie ubóstwo i okropne warunki życia górników i ich rodzin widoczne były tuż za bramą parku w Książu i nie mogły ujść bystremu wzrokowi Daisy. Jej natarczywe pytania o to, co jej teść i mąż uczynili, aby ulżyć ludziom w tej żałosnej doli, pozostawały bez odpowiedzi. Co więcej, owa postawa Daisy była dla nich niepojęta i powodowała przykre nieporozumienia. Daisy uważała, że pewne posunięcia jej teścia dla poprawy egzystencji górników są zupełnie nie odpowiadające skali potrzeb. . Na początku XX wieku księżna Daisy von Pless w swoich zamysłach, planach i akacjach szukała nowych dróg oraz rozwiązań dla zapewnienia lepszej egzystencji i zabezpieczenia tysięcy mężczyzn, kobiet i dzieci tego regionu. Fatalne warunki, w jakich żył proletariat i większość ludzi pracujących kryły się za wzrastającym dobrobytem młodego cesarstwa niemieckiego po reformach „żelaznego kanclerza” Otto von Bismarcka Podczas niezwykłej ekspansji ekonomicznej nastąpiły również raptowne, często bolesne przemiany demograficzne i społeczne. Dramatycznie rozrosły się istniejące dolnośląskie miasta i powstały nowe, zwykle w miejscu dotychczasowych małych, sielskich miejscowości. Wszędzie tam gdzie założono nowe fabryki i zakłady przemysłowe, nastąpiła gigantyczna migracja ludności ze wsi do ośrodków przemysłowych, urbanizacja, która doprowadziła do wyludnienia wsi z 75 % do 20 % całej populacji Niemiec i to w ciągu jednej generacji.  Dolny Śląsk stał się właśnie pierwszym przykładem tego fenomenu, jaki pociągnął za sobą fatalne skutki dla klasy robotniczej. Powstał proletariat, chmara ludności wyzbytej ziemi, spauperyzowanej, źle płatnej, niedokształconej. Właśnie w kierunku tych ludzi, początkowo wbrew woli swego męża i jego rodziny, zwróciła się Daisy. Można zadać pytanie, czy rzeczywiście rozumiała naturę ówczesnego Cesarstwa niemieckiego i szczególną równowagę sił w jego społeczeństwie. Jej postawa wobec ludzi prostych wyrażała się w pomysłach wspierających przemiany społeczne, dla osiągniecia społecznego postępu. Jej hasła stanowiły okrzyk wojenny przeciwko własnej klasie i panującemu porządkowi. Daisy von Pless bardzo szybko miała odczuć reakcję własnej klasy i radykalizację ludzi w postaci związków zawodowych i organizacji politycznych – partii socjaldemokratycznych.

Cesarstwo niemieckie opierało się na szlachcie, na korpusie oficerskim, na ziemiaństwie, w większości o statusie arystokratycznym, na burżuazji i urzędnikach. Od pewnego stopnia, wysokie stanowiska w armii i w administracji zarezerwowane były wyłącznie dla arystokracji. Burżuazja opanowała przemysł i handel, klasy robotniczej nie identyfikowano z potęgą, postępem i sławą imperium. Arystokracja i burżuazja były wrogo usposobione do partii socjaldemokratycznej, do której ostatecznie przystąpiło cztery i pół miliona ludzi i tuz przez I Wojną Światową zgromadziła 35 % głosujących do parlamentu. Miliony ludzi napływających ze wsi do miasta, znajdujących pracę także w wałbrzyskich i górnośląskich kopalniach Hochbergów uważano za „czerwonych” wrogów państwa. Przepaść pomiędzy biednymi i bogatymi nie dała się zasypać. Daisy nie ukrywała swej sympatii dla socjalistów i dla partii socjaldemokratów, która walczyła o prawa zbiedniałego proletariatu w zagłębiu przemysłowym Wałbrzycha. Znacznie później, kiedy mimo nadużyć i porażek rewolucji rosyjskiej, system socjalistyczny w wielu kręgach wciąż jeszcze budził nadzieję, księżna zrewidowała swoje poglądy. Nabrała sceptycyzmu co do socjalistycznych obietnic, polegających na możliwości zdobycia wolności i dobrobytu przez indywidualnego człowieka, bez środków i własności. Nigdy jednak nie mogła przejść obojętnie nad tą straszliwą różnicą między bogatymi, a ubogimi, pomiędzy przywilejami i brakiem przywilejów.

Piękno i splendor zamku Książ dzieliło zaledwie dziesięć minut jazdy powozem od straszliwej nędzy i brzydoty wysoko uprzemysłowionego Wałbrzycha, który symbolizował ekonomiczne i socjalne sprzeczności swego czasu. Książ leżał na brzegu dolnośląskiego zagłębia przemysłowego, podczas gdy zamek w Pszczynie dotykał niemal przemysłowego regionu Górnego Śląska. Oba te obszary gwarantowały księciu pszczyńskiemu ogromne dochody, pomimo, że uważano je za najbardziej w Niemczech zacofane. To jednak Wałbrzych stał się sceną pierwszego strajku górniczego w Niemczech. Węgiel na Dolnym Śląsku miał wprawdzie dobra jakość w procesach metalurgicznych, ale jego wydobywanie nastręczało wiele trudności z powodu warunków geologicznych. Koszty wydobycia były wysokie, a ponadto bardzo znaczne koszty transportu do rynków zbytu. Mocna konkurencję stanowiły kopalnie zagłębia Ruhry, a nawet kopalnie brytyjskie. Zbyt dolnośląskiego węgla trafiał też na przeszkody wobec raptownego rozwoju innych ośrodków produkcji. Prosta konsekwencją tych okoliczności było zaniżanie płac w kopalniach Dolnego Śląska, także tych jakie należały do książąt von Pless. Płace te były najniższe w całych Niemczech. Niektórzy górnicy pracowali w niepełnym wymiarze godzin, a bezrobocie stało się zjawiskiem powszechnym. Przesz ponad dziesięć lat Daisy czyniła wszystko co możliwe, aby ulżyć wszechogarniającej górniczej nędzy i ostatecznie odniosła sukces. Swoją pracą charytatywną wzorem matki w rodzinnej Walii rozpoczęła od akcji odwiedzania ubogich wokół Książa, za każdym razem szczodrze ich obdarowując. Szybko jednak wyczerpały się zasoby przeznaczone na ten cel, choć nawet nie wykroczyła poza najbliższe sąsiedztwo zamku. Szybko uświadomiła sobie, że dziesiątki tysięcy ludzi w Wałbrzychu i okolicach nie potrzebują doraźnego wsparcia, ale kogoś, kto z energią i niezbędnymi środkami zwalczy przyczyny ich fatalnego stanu. Droga, jaką przeszła Daisy od pozycji dobroczynnej pani z zamku do postawy odważnej, obdarzonej wyobraźnią i energią reformatorki społecznej była trudna i dokonana w samotności. Początkowo brakowało jej odwagi i zaufania we własne siły. Podjąwszy własną drogę do celu, za zgoda lub bez zgody męża ostrożnie rozszerzała krąg swej działalności.

 

Istotna w życiu Daisy była działalność charytatywna, którą wspierał jej teść, Hans Heinrich XI. Księżna swoim patronatem obejmowała koncerty charytatywne organizowane w Szczawnie Zdroju, włączała się także w działalność „Fundacji Idy” (Ida-Stiftung), założonej w połowie XIX w. przez Hansa Heinricha X hr. von Hochberg. Podczas charytatywnych koncertów i występów teatralnych, w których uczestniczyła wykorzystywała swe umiejętności wokalne i  aktorskie.

PROJEKTY DAISY:

Socjalne projekty Daisy nie opierały się jedynie na głębokim współczuciu. Nadzieje i pomysły, jaki ostatecznie przybrały kształt udanych projektów wynikały z wnikliwej obserwacji ludzi w najbliższej okolicy i nieco dalszych obszarów, ułożonych na podstawie starannej analizy. Akcje dobroczynne na rzecz ubogich bądź zbiedniałych robotników nie miały trwałego znaczenia, jeśli nie uwzględniały , we wszystkich okolicznościach godności tych ludzi. Daisy nauczyła się tego od swojej matki już we wczesnym dzieciństwie. To jest właśnie tajemnica jej szybkich sukcesów wśród ludzi mieszkających pod zamkiem Książ, w Wałbrzychu i okolicach.

Pełcznica

Mniej więcej około 1903 roku nastąpiła u Daisy przemiana z dobrodziejki ubogich w społeczną reformatorkę. Od tego czasu już nie ograniczała swej aktywności do obdarowywania pojedynczych osób potrzebujących wsparcia. Postanowiła dotrzeć do jądra sprawy i znaleźć istotne przyczyny nędzy i chorób wśród ludności. Głównym problemem było zatrucie naturalne środowiska i na tym problemie księżna się skupiła. Przepływająca przez Wałbrzych Pełcznica zbierała praktycznie na całej swojej długości wszystkie odpady fabryczne i kloaczne niemal stutysięcznej społeczności. Jej niegdyś romantyczne brzegi zostały ciasno zabudowane osiedlami robotniczymi, a dawniej królujący w jej wodach pstrąg zniknął zupełnie. Wałbrzyska rzeka przekształciła się w cuchnący ściek, zatruwając okolice strasznym odorem, docierającym aż na tarasy Książa. Daisy postanowiła odkryć źródło tego zatrucia. Ustaliła, że dziesiątki kopalń i fabryk wpuszczają do rzeki swoje ścieki. Z przerażeniem stwierdziła także, że wzdłuż brzegów ciągną się przybudówki i szopy oraz studnie, z których ludzie czerpią wodę do picia. Gwałtowny protest Daisy skierowany do władz lokalnych spowodował jedynie „urzędową inspekcję”. Jednak potwierdziła ona, że zatruta woda jest powodem wciąż powracających epidemii cholery i tyfusu, zbierających śmiertelne żniwo. Daisy nie dała za wygraną i kolejno interweniowała u władz we Wrocławiu, następnie przed rządem pruskim w Berlinie, aby w końcu zwrócić się do samego C esarza, opisując szczerze stan sanitarny Wałbrzycha: „gdzie tysiące ludzi żyje w norach, pozbawionych wszelkich urządzeń koniecznych do życia, zmuszonych do stawiania ubikacji, a raczej nędznych „prewetów” nad brzegami potoków i rzeki, powodując zatrucie wody niezbędnej do picia, jak również do mycia”.

Daisy naraziła się lokalnym władzom, zaś Cesarz zwalił winę na węgiel jej teścia. Księżna von Pless zdała sobie sprawę z tego, że jej własne obserwacje i zalecenia nie wystarczają, że potrzebne są dowody naukowe. Najpierw zwróciła się więc z prośbą o ekspertyzę do bakteriologów z Uniwersytetu Wrocławskiego. Kolejną wykonali już specjaliści z Wielkiej Brytanii i pod przewodnictwem dra Greene’a grupa inżynierów zaprojektowała całkowicie wyodrębniony system kanalizacyjny. Zlikwidowano wszystkie przybrzeżne studnie i doprowadzono wodociąg do większości wałbrzyskich dzielnic. Ponadto zatruta rzeka została zakryta i w przestrzeniach zamieszkałych do dziś biegnie pod ziemią. Osobno zaprojektowano uznawaną w tamtych czasach za wielką oczyszczalnię ścieków. Ustalono też koszty tego ogromnego przedsięwzięcia. Daisy z dumą przedstawiła projekt pod nazwą „Raport komisji Greena” pruskiemu rządowi w Berlinie. W 1905 cesarz zawiadomił ją osobiście „że projekt, o który tak dzielnie walczyła będzie zrealizowany w wyniku przyznanych funduszy”.

Ogromne przedsięwzięcie – „oczyszczanie rzek” zakończyło się w 1912 roku. Jest bardzo znamiennym, że ostania epidemia tyfusu na tamtych terenach, w najbardziej zagęszczonym miasteczku Altwasser (dziś dzielnica Wałbrzycha Stary Zdrój) wybuchła w 1911 roku, aby się już nie powtórzyć.

Szkoła dla niepełnosprawnych dzieci

Księżna Daisy von Pless nieustannie odwiedzała rodziny robotnicze w ich domostwach i dzieci robotników w szkołach. Nie uszedł jej uwagi fatalny stan zdrowia tych dzieci, a szczególnie częste przypadki całkowitej ułomności. Okazało się, że jedynie 2 % dzieci w okręgu wałbrzyskim kontynuuje naukę po ukończeniu 14 roku życia. Połowa zaś dzieci w tym wieku kierowana jest już do pracy w różnych zakładach i fabrykach. Daisy najbardziej ubolewała nad losem dzieci ułomnych, niezdolnych do żadnego wysiłku. Mąż uważał jej troski za przesadne, a jedynym sprzymierzeńcem w szukaniu rozwiązania problemu był  jeden z dyrektorów administracji Książąt Pszczyńskich, niejaki Schulte. W tych okolicznościach w 1905 roku narodził się projekt utworzenia specjalnej szkoły dla niepełnosprawnych, młodych wałbrzyszan. W zachowanym „Raporcie Schultego”  czytamy m.in. „Ułomne dzieci jak dotąd nie mają żadnej prawnej opieki. Nie ma w tym kraju żadnych rozporządzeń prawnych dla zapewnienia tym dzieciom wykształcenia. Nieliczne zakłady opieki społecznej nie mają na ten cel żadnych funduszy. W samym Wałbrzychu nawet statystycznie nie ujęto liczby dzieci potrzebujących w tym zakresie pomocy”.

Według raportu w granicach Wałbrzycha żyło wówczas 162 dzieci niezdolnych do nauki w zwykłych szkołach, z czym zgadzali się ich rodzice. W porozumieniu z Daisy, Schulte projektował otwarcie szkoły specjalnej, o zwiększonym programie zajęć, dostosowanych dla dzieci niepełnosprawnych. Obok zwykłych przedmiotów – czytania, pisania, arytmetyki, miały być w programie zajęcia przygotowawcze do ewentualnych zawodów. Edukacja objęła dzieci od lat 6. Według wytycznych księżnej pod żadnym warunkiem nie powinny one startować w zwykłych szkołach, gdyż wówczas od razu postawione zostaną w sytuacji upośledzonych i pogardzanych. Wałbrzyska szkoła specjalna wymagała odpowiednio wysokich kosztów utrzymania, specjalnego personelu i opieki medycznej. Daisy i Schulte zgodzili się co do tego, że dzieci szkól specjalnych same musza uzyskać nadzieję na pomyślny skutek ich edukacji, a nie perspektywę wyrabiania szczotek, koszyków i sztucznych kwiatów. W poszukiwaniu innych zajęć dla niepełnosprawnych, Daisy i Schulte odkryli w samym Wałbrzychu trzy wielkie wytwórnie porcelany, w których odpowiednio wykształcone osoby niepełnosprawne mogłyby się podjąć ręcznego malowania i zdobienia wyrobów. Kruppelschule przy dzisiejszej ul. Piotra Skargi, już z poparciem męża Daisy otwarto uroczyście w 1907 roku. W następnych latach księżna niestrudzenie zabiegała o fundusze dla tej szkoły. Szczególnym powodzeniem cieszyły się i urządzane przez nią charytatywne koncerty wokalne w Szczawnie Zdroju w okresie letnim, natomiast w zimie w Wałbrzychu i we Wrocławiu. Pierwszy koncert w Teatrze Zdrojowym w Szczawnie był prawdziwym triumfem Daisy. Dla swojej szkoły zebrała 1.900 marek.  Nie powiódł się natomiast plan nagrywania piosenek na fonograficznych płytach, noszących jej podpis, sprzedawanych po koncertach, w sklepach muzycznych i na bazarach, z których dochód miał by przeznaczony dla szkoły. Ten pomysł Daisy był zbyt nowoczesny, trudny technicznie i kosztowny. Mąż Daisy dotrzymał obietnicy i dotował utrzymanie szkoły aż do 1933 roku.

Projekt mleczny

Na początku XX wieku w głównych przemysłowych miejscowościach aglomeracji wałbrzyskiej, gdzie żyje 75 % górników, przeciętna śmiertelność dzieci (do sześciu miesięcy) wynosi 45,5 %. W niektórych miasteczkach, na przykład w Starym Zdroju, gdzie warunki są opłakane, ta śmiertelność zbliżała się do niewiarygodnej liczny 75,98 %, czyli, że więcej niż trzy czwarte niemowląt umiera w ciągu pierwszych sześciu miesięcy życia. Większość zgonów według „Raportu Schultego” następowała w wyniku „kataru jelit”. Kiedy Schulte winił matki za śmierć swych dzieci, Daisy stanowczo się z nim nie zgodziła. Podczas swych wizyt w domach robotniczych zauważyła, w jakim fatalnym stanie matki wracają po 10 godzinach pracy w fabrykach. Nie miały po prostu sił na opiekę nad niemowlętami. Po urodzeniu dziecka kobieta nie mogła pozostawać dłużej w domu, bo utrzymanie rodziny zależało od dodatkowych pieniędzy, jakie przynosiła z fabryki. Co więcej ani w Wałbrzychu, ani w okolicach nie było zorganizowanej dystrybucji mleka. Zazwyczaj było ono bardzo złej jakości, na domiar złego podawane przez młode matki bez przegotowania. Schulte dotarł do niezbędnej literatury i znalazł instrukcję systemu Gouttes de Lait (Krople mleka), który razem z podręcznikiem Consultations des Nourrissons (Poradnik żywienia) służył pracującym matkom w okręgach górniczych północnej Francji. Daisy postanowiła przenieść projekt na grunt wałbrzyski i już w ciągu pierwszego roku założyła w całym okręgu siatkę „stacji mlecznych”, w których matki za darmo otrzymywały dla swych dzieci mleko pasteryzowane. Akcję księżnej poparły kościoły katolickie i protestanckie i na prośbę Daisy przyczyniały się do rozpowszechniania tego francuskiego systemu opieki nad dzieckiem.

Koronki śląskie

Na kilka lat przed wybuchem I wojny światowej księżna Daisy zwróciła uwagę na los kobiet zatrudnionych przy produkcji sławnych śląskich koronek, skupionej wokół Jeleniej Góry. Ta wytwórczość koncentrowała się o jakieś 50 km na zachód od Wałbrzycha, na stokach i w dolinach Karkonoszy, których dzika, romantyczna przyroda przyciągała rzesze turystów. Od połowy XIX wieku rząd pruskich zachęcał prywatnych przedsiębiorców dotacjami do zorganizowania przemysłu koronczarskiego, który do tej pory był zajęcie chałupniczym. Skończyło się na tym , że przedsiębiorcy korzyści kierowali przede wszystkim do własnych kieszeni, bardzo nędznie opłacając koronczarki. Ich wynagrodzenie osiągnęło absolutne minimum. Nikomu też nie zależało na kształceniu młodych kadr do tego zwodu. Podczas wycieczki w Karkonosze wiosną 1908 roku Daisy miała okazję naocznie przekonać się, jak rozpaczliwy był stan koronczarek. Już w czerwcu tego samego roku interweniowała w sprawie ich losu u cesarzowej, choć jej próby „uwolnienia” koronczarek napotkały się z dużym oporem pośredników. W pierwszych miesiącach 1909 roku Daisy objęła opieką Niemieckie Stowarzyszenie na rzecz śląskiej sztuki koronczarskiej, początkowo wspólnie z zoną następcy tronu, księżniczką Cecylią. Licząc na pomoc ze strony cesarzowej Daisy postanowiła otworzyć własną szkołę koronczarstwa i  w ten sposób podnieś prestiż tego zawodu. Nawiązała współpracę z panią Bardt i baronową von Dobeneck, które podobną szkołę założyły już w 1906 roku. Rychło zaczęły się konflikty pomiędzy damami, bo Daisy miała daleko idące cele socjalne i handlowe, podczas gdy tamtym paniom chodziło przede wszystkim o podniesienie jakości wyrobów. W końcu, w 1911 roku, Daisy zakupiła konkurencyjna szkołę i pozostawiła w niej obie panie jako nauczycielki. Szkoły otrzymały imię księżnej von Pless, pod następującym szyldem: „ Są to dobroczynne instytucje przeznaczone dla koronczarek śląskich, dostarczające im najlepszych wzorów i dla nich kierujące cały dochód”.

W 1912 działało już 14 Szkół Koronczarskich Księżnej von Pless, a koronki z naszego regionu sprzedawane były w całych Niemczech, m.in. we Wrocławiu, Berlinie, Baden-Baden, Monachium i Królewcu.  Pierwsze spółdzielnie socjalne, bo nimi były w istocie szkoły księżnej odniosły ogromny sukces oraz spotkały się z licznymi pochwałami ze strony kościoła luterańskiego i w końcu akceptacją dworu berlińskiego. Cesarzowa sponsorowała wystawę śląskich koronek , urządzoną w berlińskim hotelu Esplanade przy Placu Poczdamskim. Prasa zauważyła, że po raz pierwszy uchylony został protokół zakazujący członkom dworu cesarskiego uczestniczenia w imprezach o charakterze komercyjnym. Tuż przed wybuchem wojny moda na śląskie koronki była już faktem. Daisy rozpoczęła negocjacje z zagranicznymi producentami podobnych ozdób we Włoszech i na Azorach. Miałą nadzieję na sprowadzenie obcych nauczycieli tego zawodu i rozszerzenie asortymentu wyrobów. Wielka wojna pokrzyżowała te plany

W Jeleniej Górze księżna otworzyła elegancki sklep, w którym oferowano bardzo szeroki asortyment koronek. Sprzedawano je również w wielu sklepach znajdujących się w miejscowościach uzdrowiskowych i letniskowych. Spitzenschule der Fürstin von Pless działała w Jeleniej Górze do 1935 r. pod kierunkiem baronowej von Dobeneck. (Źródło: Mateusz Mykytyszyn – prezes Fundacji księżnej Daisy von Pless na podstawie „Daisy Księżna Pszczyńska” autorstwa W. Johna Kocha w tłumaczeniu prof. dr hab. Zdzisława Żyguslkiego jun.).

 

„Daisy von Pless, pani na Książu i Pszczynie słynęła ze swojej zjawiskowej urody. Portretowali ją wybitni artyści z przełomu wieków, a osobistości tamtej epoki, opisywały jej legendarne piękno w licznych memuarach.” – pisze Pan Mateusz Mykytyszyn szef Fundacji Księżnej Daisy von Pless w artykule pt. Daisy w portrecie zaklęta. Trudno się nie zgodzić z Panem Mateuszem Mykytyszynem.

„Markiza Curzon, żona ostatniego wicekróla Indii opisywała Daisy jako „sen o pięknie”, dodając, że nie spotkała nigdy osoby o takiej „gracji, godności i doskonałej postawie”. Z kolei książę Teck obwieszczał, że Muriel Beckett i Daisy Pszczyńska to „dwie najpiękniejsze kobiety w Europie. Kanclerz von Bulow w swych poczytnych pamiętnikach zachwycał się intelektem Daisy i poświęcił jej cały ustęp, pisząc, że: „księżna pszczyńska jest jedna z najbardziej oszałamiających kobiet, jakie w życiu spotkałem, typowa piękność angielska, wysoka ze wspaniałą figurą, piękną cerą, czystą, biała skórą, ze wspaniałymi zębami – zachwycającej urody”.

Daisy z najstarszym synem Hanselem, dziedzicem Książa i Pszczyny, uwieczniona przez Ellisa Williama Robertsa w 1903 r.

„Księżna należała do osób chętnie malowanych i fotografowanych, zarówno z racji swojej pozycji towarzyskiej, jak i urody. W początkach XX stulecia powstało kilka interesujących portretów Daisy, malowanych przez bardzo dobrych ówczesnych malarzy. Należy do nich olejny portret, jeden z najpiękniejszych obrazów przedstawiających księżną, autorstwa polskiego malarza Bolesława Szańkowskiego, działającego na przełomie XIX i XX stulecia w Monachium, znanego twórcy portretów europejskiej arystokracji. Jego obraz „Daisy ukoronowana” powstał w 1917 r., a wieńcząca jej głowę korona była w rzeczywistości wysadzana brylantami.” (źródło: Mateusz Mykytyszyn).

Daisy ukoronowana – jeden z najpiękniejszych portretów księżnej ze zbiorów pszczyńskich, autorstwa Bolesława Szańkowskiego z 1917 r.

Amerykański malarz John Singer Sargent w 1912 r., w swojej pracowni w Chelsea przy Tite Street nr 31-33, wykonał portret węglem, który był prezentowany m.in. na wystawie „John Singer Sargent i epoka edwardiańska” w londyńskiej National Portrait Galery w 1979 r., później także w Leeds i Detroit (USA). (źródło: Mateusz Mykytyszyn).

 

„W 1900 roku, księżniczka Maria (późniejsza królowa) Rumunii i jej przyjaciółka Daisy wybrały się razem do pracowni Philipa de László (1869-1937), który w latach 90. XIX wieku cieszył się sławą zawodowego portrecisty na Węgrzech, skąd pochodził, oraz w Austrii i Niemczech. Od 1907 roku mieszkał w Londynie, gdzie malował rodzinę królewską i innych znaczących ludzi. Wykonał również portrety Marii Rumuńskiej i Daisy, co odnotował w swoim dzienniku: „Pamiętam piękną Daisy von Pless, która odwiedziła mnie z jeszcze piękniejszą, księżniczką Rumunii, Marią, urodą której wszyscy się zachwycali“. Obraz olejny przedstawiający Daisy w atelier artysty, namalowany przez słynnego francuskiego portrecistę Paul-Cesara Helleu (1889 - 1927) został niedawno sprzedany na aukcji Christie’s w Londynie za sumę 380,000 funtów” – pisze Pan Mateusz Mykytyszyn.

Daisy, księżna von Pless w studio artysty – olej na płótnie

Księżna Daisy w Mandelieu – M. Edgerly – 1914 r.

Portret  ukazujący księżną w całej postaci, powstał w 1914 r. Księżna Daisy wybrała go jako jedną z ilustracji do pierwszego wydania swoich wspomnień i opatrzyła opisem: „Myself. From a water-colour picture, painted at Mandalieu in 1914, by M. Edgerley“ („Ja. Na akwareli namalowanej w Mandalieu w 1914 r. przez M. Edgerley“), popełniając błąd w pisowni nazwiska artysty. Korekta tej jednej literówki, pozwoliła Pani Barbarze Brokowy na identyfikację autora tego portretu. (źródło: Barbara Brokowy).

 

„Latem 1914 r. w Pszczynie przebywał włoski artysta A. Galli, który malował przedstawicieli rodziny Hochbergów, m.in. pastel na kartonie, przedstawiający ekspresyjny portret Daisy. W tym samym roku M. Edgerley namalował „Księżną Daisy w Mandelieu”, przedstawiający naturalnych rozmiarów panią na Książu.” (źródło: Mateusz Mykytyszyn).

 

W czerwcu 1914 r., księżna Daisy von Pless zapisała w swoim pamiętniku: „Signor Galli przemieszkuje z nami w Książu i maluje nasze portrety, a ja zaczęłam się uczyć włoskiego. Chłopcy, a zwłaszcza Hansel, spędzają mnóstwo czasu na praktykowaniu fascynującej metody polowania z jastrzębiami…“.

 

Hansel z jastrzębiem

Portret Hansela autorstwa portecisty Hochbergów A. Galli

Kim był ten enigmatyczny artysta, o którym w dotychczasowej literaturze na temat księżnej nie ma żadnych wzmianek? Sama Daisy, tytułując go „Signorem“, dała do zrozumienia, że był Włochem i osobą na tyle miłą i bezpośrednią, by księżna wykorzystała jego pobyt w domu jako doskonałą okazję do podszkolenia języka włoskiego, którego podstawy zdobyła podczas kilkumiesięcznej wizyty z rodzicami we Florencji w 1889 r.

 

Na cześć księżnej nazywano także kwiaty. W katalogach róż, wydawanych w latach 1914-1931 przez wybitnego, niemieckiego hodowcę tych kwiatów Petera Lamberta, znajduje odmiana przez niego wyhodowana w 1911 r. Jest to „Fürstin Pless” (Teehybride, Rugosa hybride), w kolorze żółto-różowym, o świeżym, lekkim zapachu lub o kwiatach białych z żółtawym środkiem, mocno pachnąca. Kwiat ten można uprawiać pojedynczo lub w grupach.

Róża „Fürstin Pless” (Teehybride, Rugosa hybride)

Daisy na portrecie Reginalda Arthura, zbiory Muzeum Zamkowego w Pszczynie

Księżna Daisy von Pless na akwarelowym portrecie Hala Hursta

W październiku 2003 r. na licytacji w domu aukcyjnym Bonhams w Londynie sprzedano za niecałe £500 prześliczny miniaturowy portret księżnej Daisy von Pless. Jak świadczy umieszczona w tle dedykacja, wykonany został i ofiarowany księżnej w prezencie w 1913 r. przez „M. Edgerly. Foto: Bonhams. (źródło: Barbara Brokowy).

 

Kończąc wątek Daisy von Pless myślę, że warto przedstawić sylwetkę jej młodszej siostry, z którą była bardzo związana.

Constance Edwina Cornwallis-West (1875-1970), młodsza siostra Daisy, księżnej von Pless, nazywana byłą przez rodzinę i przyjaciół Shelagh

Daisy i Shelagh jeszcze jako panny

Shelagh, księżna Westminsteru i Daisy, księżna von Pless mimo różnic w wyglądzie i charakterze, były sobie bardzo bliskie. Odwiedzały się często, wiele razem podróżowały i miały wspólnych przyjaciół. Obydwie poślubiły niezwykle bogatych mężczyzn, stały się wiodącymi w towarzystwie gospodyniami i wydawały przyjęcia na królewską skalę – Shelagh w pałacu Grosvenor w Londynie i w rezydencji Eaton Hall w Cheshire, a Daisy w śląskich zamkach w Pszczynie i Książu.

Portret zaręczynowy Shelagh

W 1901 roku wyszła za mąż za sąsiada, który był jej pierwszą miłością – Hugh Richarda Artura Grosvenora, II Księcia Westminsteru (1879-1953), znanego jako Bend Or albo Bendor. Takie imię nosił kasztan jego dziadka, który wygrał słynne wyścigi konne w Derby. Ten angielski arystokrata był właścicielem wielkiej ilości nieruchomości i ziemi. Przeliczono, że po odziedziczeniu księstwa w 1899 roku, jego dzienny dochód stanowił równowartość blisko 47 000 dzisiejszych funtów. Wraz z Selagh mieli dwie córki i jednego syna.

 Patsy Cornwallis-West

W doprowadzeniu do małżeństwa Shelagh z „najbardziej pożądanym kawalerem” (czytaj najbogatszym księciem) w Anglii, niebagatelną rolę odegrała przebojowa matka panien West. Podczas przyjęcia w pałacu Blenheim, Patsy Cornwallis-West przekonała księcia Walii (późniejszego króla Edwarda VII), by zabrał Bend Ora na stronę i zwrócił mu uwagę, że po tym jak zastano go z Shelagh sam na sam w ogrodzie, jedynym co może uczynić jako gentleman, jest poślubienie jej. Po latach, książę Westminsteru wspominał, iż tak naprawdę to Patsy posłała ich oboje na spacer do ogrodu z zamiarem oskarżenia go o skompromitowanie jej córki! Shelagh nie była odpowiednią kandydatką na żonę dla księcia takiej fortuny i zbyt wiele osób z ich otoczenia zdawało sobie sprawę z machinacji Patsy związanych z kojarzeniem własnych córek. Lady Randolph Churchill, obecna w Blenheim podczas zajścia, napisała do siostry, że Shelagh „z pewnością nie cieszyła się popularnością, ale będą się przed nią płaszczyć, gdy zostanie księżną”.

Shelagh

Shelagh i Bend Or byli w sobie zakochani, kiedy więc w 1904 roku przyszedł na świat tak ważny dla ciągłości linii syn i spadkobierca, ich małżeństwo wydawało się trwale scementowane. Jak nigdy przedtem, pewna swojej pozycji Shelagh rzuciła się w wir życia towarzyskiego. Polowała, balowała, żeglowała i zaczęła wyjeżdżać w ciągnące się miesiącami podróże zagraniczne. To samo robił jej mąż Bendor. Obydwoje mieli te same zainteresowania, czyli polowania i grę w polo. Pasjonowali się także wyścigami samochodowymi i żeglarstwem. Fascynacja księżnej Westminsteru nowym wynalazkiem jakim był wówczas samochód była powszechnie znana. Shelagh nawet musiała stawić się przed sądem oskarżona o zbyt niebezpieczną jazdę. Przyznała się, że prowadziła samochód z prędkością ponad 11 mil na godzinę i została ukarana grzywną w wysokości 5 funtów.

Prowadzili szalone życie, Shelagh miała zawsze przy sobie pokojówkę, lokaja, szofera i kucharza. Książę Bendor w międzyczasie był na rejsie w Irlandii z kolejnym szoferem, kucharzem i kilkoma jeszcze służącymi, nie mówiąc o łodzi w której będzie się ścigał. Życie tych dwojga ludzi było nieustającym galopem. Problem w tym, że robili to coraz częściej osobno. I może dlatego księżna Westminsteru nie odganiała od siebie adoratorów. Najbardziej wytrwałym z nich był hiszpański książę Alba.

Ciągłe żądania finansowe ze strony teściów, częste i przedłużające się wyjazdy żony pozostawiającej dom i dzieci, przesądy i konserwatywne poglądy Bend Ora (włącznie z krytyką frywolności epoki edwardiańskiej, która nie przeszkadzała matce i siostrze Shelagh) wpływały negatywnie na związek. Kiedy ich pięcioletni synek Edward zmarł po operacji wyrostka robaczkowego w 1909 roku, podczas kolejnej nieobecności Shelagh, małżeństwo zaczęło się rozpadać. Rozpacz Bendora była ogromna, a jego żal i złość obróciły się przeciwko żonie, która „jeśli byłaby na miejscu, ze swoim synem, a nie Bóg wie gdzie, nigdy do tego by nie doszło!“  Fakt, że „zdruzgotana bólem“ Shelagh nie uczestniczyła w pogrzebie, na pewno nie pomógł ich relacji. Pozory utrzymywane do narodzin kolejnego dziecka prysły, gdy na świat przyszłą kolejna córka - Maria Konstancja. Bend Or nawet na nią nie spojrzał. W 1913 roku poprosił o separację, ofiarując Shelagh 13 000 funtów alimentów rocznie, na co księżna nie przystała.

 

Pierwsza wojna światowa umożliwiła im na krótko ucieczkę od problemów osobistych. Bend Or wrócił do swojego pułku i wprowadzi do walki pierwszy samochód pancerny, Shelagh kierowała szpitalem wojskowym w Le Touquet, za co została odznaczona orderem Imperium Brytyjskiego.

Shelagh kierowała szpitalem wojskowym w Le Touquet

Księżna Daisy von Pless i jej siostra Konstancja, księżna Westminster w czasie I Wojny Światowej pracowały jako pielęgniarki

W czerwcu 1917 roku zdobyła jednak dowody małżeńskiej zdrady i po pewnym czasie uzyskała rozwód. W 1920 roku wyszła powtórnie za mąż za kapitana Jamesa FitzPatricka Lewesa. Zmarła w 1970 roku. Książę Westminsteru nie pozostał długo bez damskiego towarzystwa. Ze swoją drugą żoną rozwiódł się, po nawiązaniu romansu z Coco Chanel. Po tym, jak rozstali się w 1930 roku, jeszcze dwukrotnie się ożenił.

Coco Chanel znana dyktatorka mody była kochanką księcia Blendora

Wyszły za mąż bogato, mieszkały w pięknych domach, przyjmowały znamienitych gości, podróżowały, korzystały z uciech życia. Były ozdobą salonów europejskich. Obie trafiły na mężów o trudnym charakterze. Obie przeżyły rozwody. Żyły intensywnie ale ich życie nie miało dobrego zakończenia - szczególnie Daisy. Obie były trochę szalone i na pewno piękne.

O pięknym wyglądzie swej siostry Daisy von Pless wypowiedziała się w swoich pamiętnikach następująco: „Zawsze uważałam Shelagh za o wiele ładniejszą ode mnie. Ma ona prześliczne, wielkie, głębokie, ciemne i tajemnicze oczy, kasztanowe włosy po matce, teraz już posiwiałe, wspaniałą figurę oraz cerę Westów, która jest niezaprzeczalnie piękna”. Księżna Pszczyńska uważała ponadto, iż jej siostra lepiej jeździła konno, lepiej tańczyła i jeździła na łyżwach. Zwracając natomiast uwagę, że obie dzięki olbrzymim majątkom swych mężów prowadziły ogromne domy i zajmowały się organizacją skomplikowanych wydarzeń towarzyskich z żalem stwierdziła: „ona jest bardziej pomysłowa niż ja”.

 

Zupełnie innego zdania była księżniczka rumuńska Marie: „Nad wszystkimi górowała księżna Daisy Pless, wysoka i dostojnie angielska, ze swoją zjawiskową, biało-różową jak kwiat, karnacją. Odziana w złoto, z wysoką diamentową tiarą w miodowych włosach, radosna, uśmiechnięta, uprzejma dla innych, była rzeczywiście wybijającą się osobowością, doskonałym wcieleniem tamtych dni spokoju, bogactwa i ogólnego dobrobytu. Gospodyni, a siostra Daisy, równie wysoka dama, robiąca duże wrażenie masą klejnotów, była jej ciemną kopią. Ja jednak, z dwóch córek Cornwallis Westów, zawsze uważałam Daisy za tą piękniejszą".

 

Następczyni rumuńskiego tronu, księżniczka Maria i księżna Daisy von Pless były podobne fizycznie i charakterologicznie. W londyńskim studio fotograficznym Lafayette zostały sportretowane w podobnej stylistyce

 

                                                                               Maria Rumuńska                                      Daisy von Pless

Pewnego razu podczas naszych dorocznych, jesiennych wakacji (o ile pamiętam właściwie, był to rok 1906) złożyłam wizytę Księciu i Księżnej Pszczyńskim w Książu, ich wspaniałym domu na Śląsku. Daisy przeniosła na tamtejszy grunt angielską modę, dużych przyjęć domowych. Ich ogromny zamek był zawsze pełen ludzi, gości przyjmowali w wielkim stylu, nie licząc się z kosztami, co z perspektywy dzisiejszej drożyzny wydaje się wręcz fantastyczne. Nie przypominam sobie dokładnie, jak doszło do tego, że przyjęłam to zaproszenie, ponieważ krąg moich zainteresowań w tamtym czasie był zupełnie inny, a przyjęcia takie jak w Książu należały do tabu w świecie Wuja Karola (Karol I – Król Rumunii, wuj męża Marii, człowiek z opinią despoty i konserwatywnego tyrana – przyp. MM). Przypuszczam, że udałam się tam bez pytania o zgodę, której i tak zapewne bym nie uzyskała. Pojechałam razem z moją siostrą Hohenlohe i naszą kuzynką Zofią, wówczas już następczynią tronu Grecji.

Daisy nie miała zielonego pojęcia o czasie; była aktywna do późnych godzin nocnych i zawsze jako ostatnia przychodziła na posiłki, ku rozpaczy jej sztywnego i tak niemiecko-poprawnego męża, który co rusz próbował wymyślać prawdopodobne wymówki, usprawiedliwiające jej brak punktualności. Każdy mógł robić w Książu, co mu się rzewnie podobało, wszystko było do dyspozycji gości, ale nasza czarująca gospodyni nie ustawała w wysiłkach w zapewnieniu świetnej zabawy także sobie samej, tak więc goście rozdzielali się, a następnie łączyli w małe grupki według własnego gustu. Tereny same w sobie były zachwycające, a zamek tak ogromny, że trudno go było poznać w całości.

Książę Pszczyński prowadził wielką stajnię z końmi najczystszej krwi, tak, że kilkakrotnie zdarzyło mi się być z Daisy na przejażdżkach. Pierwszego dnia, obdarowano mnie pięknym kasztanem, który zaczął od wyprostowywania się na tylnych nogach. Sposób w jaki go poskromiłam, sprawił, że udało mi się uzyskać poklask u wytrawnych jeźdźców. Daisy była doskonałą amazonką, a i jej mąż jeździł bardzo dobrze. W towarzystwie wielu Anglików, łącznie z sir Ian Hamiltonem, wyjechaliśmy daleko w pola w poszukiwaniu wspaniałych oddziałów Cesarza Wilhelma, które zebrały się tej jesieni w sąsiedztwie Wrocławia na corocznych cesarskich manewrach.

Po wystawnym wieczornym posiłku, zazwyczaj odbywały się tańce, a w przerwach między nimi, spacerowaliśmy po pięknych tarasach, które „spoglądały” w głęboką, leśną dolinę, ponieważ Książ jest cudownie położony na wzgórzu.

Pamiętam dobrze jeden wieczór, kiedy moja próżność została połechtana wielkim sukcesem. Byłam odziana w jasnoróżową, obszytą srebrną nicią suknię, zaprojektowaną na modłę grecką. Na moich jasnych włosach miałam klasyczny wianek z róż, który doskonale współgrał z moją twarzą. Byłam wówczas świadoma, co czasami zdarza się każdemu, że wyglądam najlepiej jak potrafię, a to samo w sobie jest stymulujące. Wśród gości był pewien Amerykanin, doskonały tancerz i zostaliśmy poproszeni o pokaz „walca bostońskiego”, który był wówczas bardzo modny.

Mój partner i ja mieliśmy cały parkiet tylko dla siebie i tańczyliśmy tak, że nasze ciała znalazły się w doskonałej symbiozie i poruszały się w perfekcyjnym rytmie. Byłam przepełniona tym specjalnym uczuciem, które pochodzi ze świadomości, że zrobiło się coś dobrze, a zachwycona publiczność na nas patrzy. Miałam wrażenie, że płynę, że frunę, a moja wykończona srebrem suknia „śledziła” z gracją nasze ruchy. Zdawałam sobie sprawę, że wszystkie oczy były zwrócone na mnie i przyznaje się, że ten mały triumf sprawił mi ogromną przyjemność.

Królowa Maria Rumuńska

We wrześniu 1906 roku odbyły się na Śląsku wielkie manewry armii niemieckiej, w których oprócz naczelnych władz wojskowych brał udział również Wilhelm II oraz zaproszeni goście. Cesarz wizytował wówczas kilka majątków ziemskich, wśród nich Książ, gdzie towarzyszyli mu m.in. siostra Zofia von Hohenzollern – przyszła Królowa Grecji, następczyni tronu Rumunii Marie Alexandra Victoria von Sachsen-Coburg, nadprezydent Śląska Robert von Zedlitz-Trutzschler i wielu wysokich rangą dowódców wojskowych z Anglii oraz Niemiec. Będący w bliskich relacjach z von Hochbergami Wilhelm wielokrotnie odwiedzał ich wałbrzyską siedzibę, dokąd zawsze przywoził ze sobą dużą świtę, co nie miało znaczenia, bo Książ miał wielkość miasta. W rzeczywistości miał własny sąd, więzienie wojskowe i cywilną administrację. Daisy wspomina: "Cesarz i jego świta zawsze dostawali całe skrzydło dla siebie. W orszaku był także minister albo ktoś inny, kto mógłby często składać wizyty. Ja oczywiście witałam Cesarza w drzwiach, zaproszone towarzystwo gromadziło się w holu w dwóch rzędach: kobiety po jednej stronie, a mężczyźni po drugiej, jak w Biblii – owce i kozły. Cesarz witał się z każdym wdzięcznie lub szorstko, w zależności od tego, kto to był, i szedł prosto do swoich pokoi. Śniadanie jadł w swoim pokoju i schodził na dół dopiero na lunch i obiad. Nie cierpiałam tych posiłków. Etykieta w czasie wizyty Cesarza była wyjątkowo uciążliwa".

Wielkie manewry kończyły się ogromną paradą we Wrocławiu i Daisy błagała mnie (czyli Marię Rumuńską) i moja siostrę, abyśmy zostały i towarzyszyły jej w powozie z którego miałyśmy oglądać zachwycającą prezentację oddziałów. Ze względu na obecność Kajzera miasto znajdowało się w stanie radosnego podniecenia.

Karety Plessów słynęły ze swojej wspaniałości i nadawały im królewskiego stylu. Daisy zdecydowała, że powinniśmy jechać z pełną pompą, a w rzeczywistości mieć prywatną procesję, przekonała mnie również, że powinnam włożyć najlepszą z moich toalet. Pamiętam mój długi, aksamitny płaszcz w kolorze śliwki. Całości dopełniał tyci toczek z kitą z piór, która znajdowała się nad uchem. Daisy miała sobie tylko znany sposób na otulanie się tiulem co nadawało jej zwiewnej aury, potęgując jeszcze wrażenie jakie wywoływała, kiedy się tylko pojawiła. Zachwycona tą naszą „reżyserią”, ciągle słyszę Daisy deklarującą, że przewyższymy blaskiem nawet cesarza w całej jego glorii.

Nasze pojawienie się było z pewnością wystarczająco widowiskowe, aby zadowolić każdą publiczność: wysokie karety na delikatnych kołach z gumowymi oponami, cztery wspaniałe konie, my dwie, młode, jasnowłose kobiety całe w uśmiechach i naszych odświętnych toaletach, a na przeciw nas Książę Pszczyński w zachwycającym mundurze.

Wizyta Cesarza Wilhelma II we Wrocławiu - 1906 r.

Tego samego wieczoru we Wrocławiu wszystkie orkiestry wojskowe zebrały się razem pod oknami dużego hotelu w którym zatrzymał się Cesarz ze swoja świtą i gdzie odbywał się bankiet. Nasi gospodarze troszcząc się o to, abyśmy mieli zapewniony dobry widok na to unikalne wydarzenie, również zameldowali się w hotelu, tyle, że na wyższym piętrze. Pamiętam, że leżałyśmy na oknie owinięte szeroką narzutę w kolorze czerwonym. Jasnowłosa głowa Daisy były blisko mojej, a moja siostra znajdowała się z drugiej strony, byłyśmy bardzo radosne i myślę, że chyba nawet bardziej niż towarzystwo na tarasie poniżej. (wybór i tłumaczenie: Mateusz Mykytyszyn).

 

Barbara Borkowy – pisarka, historyk sztuki oraz krakowianka zamieszkała od 30 lat w Londynie, to jedna z największych badaczek życia księżnej Daisy von Pless. Jest autorką tłumaczenia listów Daisy oraz drugiej części jej pamiętników pt. „Lepiej przemilczeć”.

 

Książka „Siostry” to fascynująca lektura pokazująca czytelnikom wspólne życie Daisy i Shelagh – ich relacje, a także tajemnice. Tytułowe siostry mimo, iż były bardzo blisko związane ze sobą, to jednak wybrały zupełnie odmienne drogi życiowe. Daisy zdecydowała się na życie u boku niemieckiego arystokraty i przemysłowca na odległym Śląsku, natomiast Shelagh pozostała w Anglii, gdzie żyła aż do śmierci, do 1970 roku. Obie siostry były postaciami fascynującymi, kobietami swojej epoki, a także osobowościami, które nie bały się przeciwstawiać panującym zasadom, choć bardzo często musiały za to płacić ogromną cenę. Niesamowitym atutem tej książki są także liczne ilustracje, w tym przede wszystkim niepublikowane dotąd zdjęcia księżnej Daisy.

 

Czytelnik będzie mógł pogłębić swoją wiedzę na temat księżnej Daisy w zestawieniu z życiem jej siostry. Będzie mógł wyobrazić sobie te dwie postacie na tle współczesnych wydarzeń. A to pomoże czytelnikom zrozumieć sytuacje, w których się znalazły, decyzję, które podejmowały oraz ich nastawienie do życia – mówi Barbara Borkowy - autorka książki. A trzeba przyznać, że było to życie fascynujące. Siostry były sobie bardzo bliskie, ale zarazem bardzo różne. Maria Teresa Oliwia von Pless (Daisy) wybrała życie u boku niemieckiego arystokraty i przemysłowca na Śląsku. Siostra - Konstancja, księżna Westminster (Shelagh) – pozostała w Wielkiej Brytanii, gdzie żyła aż do śmierci w 1970 roku. Fascynujące kobiety w fascynującej lekturze.

 

PSZCZYNA

 

Pszczyna 1864 r.

 

Udokumentowane początki murowanego, obronnego zamku pszczyńskiego sięgają I połowy XV wieku, bowiem wiadomo, iż w roku 1433  r. oparł się on najazdowi husytów. W czasach Heleny Korybutówny (1424-1449) zamek gotycki był potężną budowlą czworoboczną, składającą się z dwóch budynków z wieżami, połączonych murami. Całość chroniły wał ziemny i fosa.

Na przełomie XV/XVI w. dobrami pszczyńskimi władali książęta cieszyńscy. W 1517 roku Kazimierz II, książę cieszyński, dobra sprzedał możnowładcy węgierskiemu Aleksemu Turzo, co zakończyło okres panowania Piastów na ziemi pszczyńskiej. Utworzone zostaje Wolne Państwo Stanowe (obejmujące Pszczynę, Mikołów, Bieruń i do 1536 roku Mysłowice), a Pszczyna staje się jego stolicą.

W 1548 roku państwo pszczyńskie po raz kolejny zmienia właściciela - zostaje nim biskup wrocławski Baltazar Promnitz, który w czasach Reformacji rezydował w Nysie. Lata panowania Promnitzów (1548-1765) to okres przekształcania gotyckiej budowli obronnej w reprezentacyjną rezydencję renesansową. Po 1737 roku nastąpiła przebudowa i rozbudowa zamku w trójskrzydłowy pałac barokowy.

Zamek renesansowy, dwupiętrowy, z krużgankami, zbudowany na planie nieregularnego czworoboku, znany jest z opisów zachowanych w książęcym archiwum oraz widoku zachowanego na słynnej mapie Andreasa Hindenberga z 1636 roku. Z  tamtej budowli zachowała się Brama Wybrańców, zbudowana przez Consilio Miliusa w 1687 roku, a będąca siedzibą straży zamkowej.

Fragment mapy Andreasa Hindenberga z 1636 r. (Ichnoorthographia Plesniaca) - najstarszej wielkoskalowej (1 : 18 728) mapy gospodarcza Polski. Na mapie tej widnieje m.in. pierwszy znany widok zamku w Pszczynie. Zbiory Archiwum Państwowego w Katowicach

Wielkoformatowa mapa Ichnoorthographia Plesniaca z 1636 roku została wykonana przez projektanta twierdz śląskich Andreasa Hindenberga na zamówienie panującego ówcześnie w górnośląskim Wolnym Stanowym Państwie Pszczyńskim Seyfrieda II von Promnitz. Całkowite jej rozmiary wynoszą 254 x 292 cm. Jest mapą rękopiśmienną, z zasadniczym rysunkiem w kolorze czarnym, wprowadzono też kolory czerwony, niebieski i złoty. Podkładem mapy jest papier, wzmocniony podklejeniem na płótnie.
Mapa przedstawia teren Wolnego Stanowego Państwa Pszczyńskiego oraz otaczających je pogranicznych obszarów Górnego Śląska i Małopolski o łącznej powierzchni 1600 km2, jej średnie pomniejszenie wynosi około 1:17.500. Zorientowana jest na zachód, co wskazuje umieszczona w górnej części mapy róża wiatrów.
Jest cenna nie tylko jako mapa, jej wartość poznawcza wynika z unikatowej formy prezentacji w rzucie półperspektywy terenu, miast, wsi, kościołów, zamków, kompleksów leśnych (ze zwierzętami) i innych charakterystycznych obiektów. Obiekty, takie jak kościoły, wieże obserwacyjne, dwory, młyny i całe osady, wprowadzono na mapę poprzez wcześniejsze wykonanie pieczątek z drewna, zaznaczono również z wielką starannością cieki wodne, powierzchnie lasów i pól uprawnych. Na szczególną uwagę zasługuje przedstawienie na mapie całej infrastruktury gospodarki stawowej w okolicach Pszczyny. Na mapie zostały wyrysowane groble, śluzy, tamy, a nawet bagniste tereny przystawowe.

Brama Wybrańców

Brama Wybrańców, zwana również „Wartą” − powstała w 1687 roku, najstarsza zachowana do dziś w niezmienionej formie część kompleksu zamkowego w Pszczynie. Usytuowana w południowo-zachodniej części rynku, była głównym wjazdem na teren zamku. Wzniesiona została przez budowniczego Consilio Miliusa na zlecenie ówczesnego właściciela zamku, Baltazara Promnitza, w miejscu dawnej, XV-wiecznej wartowni z mostem zwodzonym przez fosę. Mieściła pomieszczenia dla straży zamkowej. Żołnierze do straży, wybierani przez Promnitzów spośród chłopów z podległych im włości, byli nazywani właśnie „wybrańcami”. Pszczyńscy „wybrańcy” strzegli zamku do 1875 roku.

Jest to budynek murowany z cegły, otynkowany, parterowy, z załamanym w kierunku południowym skrzydłem, łączącym go z oficyną i okrągłą wieżą, krytą dachem namiotowym przy narożniku południowo-wschodnim. Dach trójspadowy, kryty dachówką. Elewacja frontowa jest siedmioosiowa. Na osi brama przejazdowa sklepiona kolebkowo-krzyżowo, ujęta kamiennym, boniowanym portalem, zamkniętym półkoliście. Układ wnętrz częściowo jedno-, częściowo dwutraktowy. We wnętrzu izby, przy baszcie sklepienie kolebkowe z lunetkami; w izbie po drugiej stronie sieni, przedzielonej w nowszych czasach, strop belkowany, wsparty na profilowanym sosrębie z rozetami.

Do bramy prowadzi kamienny, łukowy mostek ponad dawną fosą, niegdyś otaczającą cały zamek. Ponad portalem połać krytego dachówką dachu przerywa ozdobny szczyt flankowany pilastrami i płaskimi esownicami, na którym umieszczono kamienne płyty z herbami właścicieli Pszczyny - Baltazara Promnitza i Emilii Agnieszki Saskiej. W szczyt wmurowana kamienna tablica, na której wyryto ukrytą w łacińskim napisie datę budowy bramy (chronostych).

Napis głosi:

OMNIPOTENS COELI, TERRAE PELAGIQVE CREATOR EXCVBIIS POSTES FVLCIAT HOSCE SVIS,

co znaczy: Wszechmocny nieba, ziemi, morza Twórca niech wartą swoją tejże bramy strzeże.

Niegdyś obok bramy, po południowej stronie zamku, wzdłuż fosy, na linii dawnego gotyckiego muru zamkowego, stał szereg innych zabudowań, w tym książęcy browar, słodownia i piekarnia. Jednak w XIX wieku wszystkie te budynki zostały zburzone.

Brama Wybrańców w 1918 r.

Nad bezpieczeństwem mieszkańców zamku i przebywających w nim gości czuwała prywatna straż księcia, którą nazywano Wybrańcami. Wybrańcy istnieli w Pszczynie już od połowy XVII w. Straż składała się z dwunastu umundurowanych i uzbrojonych w karabiny i szable mężczyzn. Na czele nich stał dowódca – kapral, podlegający marszałkowi dworu.

 

W burzliwe dzieje ówczesnej Europy wpisał się na trwałe jeden z najwybitniejszych kompozytorów barokowych Georg Philipp Telemann (1681-1767), w latach 1704-1707 nadworny kapelmistrz i organista w Pszczynie.

Georg Philipp Telemann

Kolejni właściciele Pszczyny (w latach 1765-1846), książęta Anhalt-Köthen-Pless, przekształcili zwierzyniec w park i wznieśli kolejne budowle. Powstały więc: pałac Bażantarnia w Porębie (na podstawie projektu Karla Langhansa), położony na skraju założonej w 1792 roku bażantarni oraz klasycystyczna Ludwikówka, wzniesiona przez Wilhelma Puscha niedaleko parku pszczyńskiego.

Pałac "Bażantarnia" w Porębie

Pałac w Porębie służył głównie rozrywce. W odróżnieniu od dostojnych i reprezentacyjnych wnętrz zamku pszczyńskiego, Bażantarnia była "prawdziwą świątynią zabaw i radości". Sala balowa Bażantarni na takie okazje dekorowana była festonami owoców i licznymi bukietami kwiatów. Na bale, odbywające się z okazji urodzin członków rodziny książęcej, zapraszano zwykle gości z miasta i jego najbliższych okolic. Po przebudowie zamku pszczyńskiego w latach 1870–1874 (już pod panowaniem Hochbergów) reprezentacyjne imprezy dworskie odbywały się w zamku. Ciekawym epizodem jest okres I Wojny Światowej, gdy w Pszczynie (określanej w tym czasie jako "mały Berlin") znajdował się Sztab Generalny niemieckich wojsk cesarskich (obecnie tzw. Paleja). To w tym czasie Bażantarnia odżyła na nowo jako miejsce wizyt Cesarza Niemiec i wielu oficjeli, którym miejscowe bażanty smakowały wybornie.

Dwór "Ludwikówka"

Nazwa związana jest z imieniem Ludwika Anhalta (1783–1841) – najmłodszego syna Fryderyka Erdmanna Anhalta, dla którego dwór został zbudowany. Do czasu objęcia władzy w utworzonym w 1825 r. Księstwie Pszczyńskim (tj. do 1830 r.) dwór był stałym miejscem zamieszkania Ludwika. Natomiast za czasów jego panowania w księstwie (1830–1841) „Ludwikówka” była najczęstszym miejscem jego pobytu i głównym ośrodkiem życia dworskiego w Pszczynie. Nieopodal poprowadzono później drogę konną – tzw. Reitweg – prowadzącą do innego obiektu „rekreacyjnego” pszczyńskich książąt – zameczku myśliwskiego w Promnicach.

Ludwig von Anhalt-Köthen-Pleß

Po wygaśnięciu książęcej linii Anhaltów Köthen-Pless, dobra przejął Hans Heinrich X, hrabia von Hochberg (wnuk po kądzieli, księcia Fryderyka Erdmanna Anhalt-Köthen-Pless i głowa rodziny Hochbergów z Książa na Dolnym Śląsku). W 1850 roku otrzymał on tytuł księcia von Pless, który od tej pory przekazywany jest najstarszemu potomkowi. Prawie wszyscy potomkowie Hochbergów nosili od XVII wieku imiona Hans Heinrich, a więc numerowano ich w kolejności urodzenia, nie panowania.

Hans Heinrich X, hrabia von Hochberg

 

Pałac i domek strażnika przy wejściu do parku zamkowego w Pszczynie

Herbaciarnia książęca na wyspie w parku pałacowym w Pszczynie

Położona w parku na wysepce Herbaciarnia to owalny pawilon, wybudowany w drugiej połowie XIX wieku przy zachowaniu form neoklasycystycznych. Ma charakter modnej w okresie romantyzmu "świątyni dumania", a jednocześnie herbaciarni, czyli wykwintnego miejsca picia herbaty w pięknym otoczeniu. W owalnych okienkach znajdują się kute kraty. Jest też kilka piaskowcowych postumentów, ukrytych pośród drzew na wysepce wokół herbaciarni, służących niegdyś za stoliki.

Wieża Eiskeller zwana "Lodownią" to neoromański budynek powstały ok 1880 roku w zamkowym parku. Pełnił funkcję ówczesnej lodówki. W jego piwniczce gromadzono kuty zimą z parkowych stawów lód. Sprawny system izolacji pozwalał na długie przechowywanie lodu. Na szczycie Lodowni mieścił się taras dla orkiestry, która umilała życie towarzyskie toczące się na Zamku.

Lodownia (Eiskeller) w parku zamkowym 1909 r.

Neoromańska lodownia była nie tylko budowlą o charakterze dekoracyjnym, ale także użytkową. W jej piwnicach gromadzono lód zebrany ze stawów, który wykorzystywano w kuchni książęcej.

Najbardziej rozpowszechniony typ budynku do przechowywania lodu miał kształt cylindrycznej izby wyłożonej cegłą, często zakopanej w ocienionym, północnym nachyleniu terenu. Izba ta zwykle zwężała się ku dołowi w kanał odpływowy zapobiegający gromadzeniu się wody, która przyspieszyłaby topnienie.
 
W dobrze zbudowanej lodowni lód mógł przetrwać nawet kilka lat. Zebrany lód składowano w wyłożonych ołowiem, izolowanych skrzyniach, często umieszczanych w spiżarniach, dopóki nie był potrzebny do konserwowania żywności lub do przygotowania chłodnych potraw, takich jak lody. Szybko psujące się jedzenie można było przechowywać w wyłożonych ołowiem i wypełnionych lodem szafkach. Ponieważ uważano, że lód zebrany z lokalnych źródeł nie jest dość czysty, nie używano go do bezpośredniej konsumpcji, lecz jedynie do chłodzenia

Wieża - widok współczesny

Ważnym zadaniem gospodarzy było znalezienie, w zależności od zajmowanej pozycji społecznej gościa oraz rodzaju towarzyszącej mu świty i służby, odpowiednich miejsc noclegowych. Głowom koronowanym odstępowano zwykle najbardziej okazałe, reprezentacyjne pomieszczenia zamku, znajdujące się na pierwszym piętrze, a od 1876 r. utrzymywano stale na parterze tzw. Apartamenty cesarskie, składające się z dwóch sypialni (Cesarza i Cesarzowej), łazienki, ubieralni, gabinetu oraz salonu  Cesarza.

Gabinet Cesarza Wilhelma II

Gabinet służył księciu do pracy oraz przyjmowania przyjaciół i znajomych. Pracę księcia można porównać do pracy dzisiejszego dyrektora wielkiego przedsiębiorstwa. Hochbergowie posiadali m.in.: kopalnie węgla, huty żelaza, browar, tereny leśne oraz inne majątki, np. w Książu i Roztoce.

W sypialni księcia znajdowały się: drewniane łoże, malowane na biało szafy na ubiory, parawan, stół i krzesła, rozkładane krzesło do odpoczynku (tzw. „sleeping chair”), sekretarzyk, umywalnia z lustrem oraz komplet naczyń toaletowych.

 

Gościom równym rangą gospodarzowi oraz odwiedzającym go członkom rodziny książęcej służył często apartament gościnny na pierwszym piętrze, natomiast dla gości niższych rangą przeznaczano pokoje gościnne na drugim piętrze, których było kilkanaście.

Pokoje gościnne na drugim piętrze

Na drugim piętrze zamku znajdowały się głównie pokoje gościnne oraz pokoje przeznaczone dla dzieci pary książęcej i ich opiekunów.

Fragment korytarza w zachodnim skrzydle parteru ok. 1915 roku. Korytarz przylega do gabinetu Cesarza i pełnił w tym czasie funkcję antykamery, gdzie zebrani oczekiwali na cesarską audiencję

Pokój myśliwski

Poroża upolowanych jeleni bardzo często były opisywane. Namalowane czarną farbą na czaszce litery HB to skrót nazwiska Hochberg (Hoch-Berg), umieszczona przy nich liczba odnosi się do zdobywcy trofeum, a znajdujące się poniżej napisy informują o miejscu i dniu polowania. Dodatkowo podana jest również waga poroża w uncjach (1 uncja = 2,84 dkg) Po polowaniach sporządzano rysunki okolicznościowe przedstawiające sceny z polowań lub upolowane zwierzęta.

Trzy sceny z polowania. Międzyrzecze, 22 listopada 1879 r., Ferdynand hr. Harrach

Salon cesarski w Pszczynie

Fragment cesarskiej sypialni

Westybul – przedpokój o charakterze reprezentacyjnym, prowadzący do głównej klatki schodowej

Salon księżnej Daisy

Komnata z tajnym przejściem

Sekretariat na parterze we wschodnim skrzydle zamku, przeznaczony dla urzędników zajmujących się administracją budynku zamku 1915 r.

Sekretariat Prywatny Księcia Pszczyńskiego oraz Zarząd Gospodarstwa Zamkowego prowadził tajny sekretarz księcia.  Od końca XIX w. przez długie lata funkcję tę sprawował Adolf Berthelmann – dawny guwerner [Hansa Heinricha XV], sekretarz Vatera [Hansa Heinricha XI], „najbrzydszy mężczyzna jakiego kiedykolwiek widziałam” – jak określiła go Daisy von Pless. O wiele cieplej pisała o nim hrabina Anna von Hochberg: „W całym tym gospodarstwie domowym najważniejszą osobą był stary dobry pan Berthelmann, tajny sekretarz mojego ojca, a wcześniej nauczyciel domowy Conny’ego i Fritza [Conrad i Friedrich von Hochberg, bracia Hansa Heinricha XV]. Był on ogromnie przez wszystkich kochany, również i my dzieci przylgnęłyśmy bardzo do niego”.

Kuchnia w Pszczynie - 1910-1914

Wraz z pojawieniem się na dworze książąt pszczyńskich kucharza Louisa Hardouina  zostało zakupione nowe wyposażenie kuchni zamku w Pszczynie. Nowoczesny sprzęt kuchenny pochodził z fabryki A. Senkinga w Hildesheim.
 
W inwentarzu zamku z 1915 r. na wyposażeniu kuchni wymieniono m.in. takie wyroby tej firmy, jak: piec gazowy, kilkupoziomowy piec gazowy do pieczenia, kuchnię gazowo-węglową do gotowania, opiekacz gazowy Salamander, rożen elektryczny z okapem i pojemnikiem na krew i tłuszcz czy gazowy blat do podgrzewania. W przyległej do kuchni zmywalni naczyń znajdowało się natomiast urządzenie Senkinga służące do mycia naczyń.

 

Bezpośrednią obsługę wizyt gości tworzyli dworzanie oraz służba, zaliczani do grupy określanej mianem świty lub orszaku książęcego, na czele którego stał marszałek dworu. Świta liczyła za Anhaltów (1765-1847) około 50 osób, a za Hochbergów (1847-1945) około 30 osób. Ważnym jej elementem był ochmistrz.

 

„Ochmistrz – główny zaopatrzeniowiec”. Do jego obowiązków należało zaopatrzenie kuchni w żywność i napoje. Wydawał odpowiednie rozporządzenia:– zarządcom kluczy gospodarczych, którzy dostarczali mięso, ryby i raki oraz przetwory zbożowe; strzelcom zamkowym zaopatrującym kuchnię zamkową w dziczyznę i ptactwo; ogrodnikom, którzy zaopatrywali kuchnię w owoce, warzywa i niektóre przyprawy. Ochmistrz był także obecny przy warzeniu piwa w browarze zamkowym, a ponadto doglądał wypieku pieczywa i ciast w zamkowej piekarni. Gdy zaszła potrzeba ochmistrz korzystał również z usług handlarzy, kupując za ich pośrednictwem ryby morskie, ostrygi, owoce południowe, przyprawy oraz kawę i herbatę.

Z pamiętnika księżnej Daisy: „Zarówno w Książu, jak i w Pszczynie wspaniale ubrany mężczyzna w trójgraniastym kapeluszu na głowie i z długą srebrną laską był zawsze na służbie przy zewnętrznych drzwiach. Sygnalizował, gdy ktoś zbliżał się do służących, wymachując swoją wspaniałą laską i salutował jak starszy dobosz regimentu straży angielskiej.”

Bezpośrednią obsługę wizyt tworzyli dworzanie oraz służba, zaliczani do grupy określanej mianem świty lub orszaku książęcego, na czele którego stał marszałek dworu. Świta liczyła za Anhaltów (1765-1847) około 50 osób, a za Hochbergów (1847-1945) około 30 osób. 

 

Podczas I Wojny Światowej książę Jan Henryk XV udostępnił swój zamek w Pszczynie na kwaterę główną Wilhelma II. Podczas pobytu w Pszczynie organizowano dla Monarchy polowania. 

 Feldmarszałek Paul Hindenburg, Wilhelm II i generał Erich Ludendorff w Pszczynie podczas narady. Fotografia autorstwa Heinricha Hoffmanna, wydana przez Augusta Scherla w Berlinie.

W zależności od sytuacji na froncie Wielka Kwatera Jego Królewskiej Mości Cesarza i Króla zmieniała swoją siedzibę. W pierwszych dniach wojny mieściła się w budynku sztabu generalnego w Berlinie. Następnie na zamku w Koblencji, później w byłej ambasadzie niemieckiej w Luksemburgu. Od września 1914 roku mieściła się we francuskim miasteczku Charleville - Mezieres, skąd w kwietniu 1915 roku została przeniesiona do Pszczyny. W lutym 1916 roku powróciła do Charleville - Mezieres. Jednak już po kilku miesiącach, w sierpniu 1916 roku, wróciła do Pszczyny. Stąd w lutym 1917 roku przeniosła się do Bad Kreuznach Und Bad Münsteram Stein - Ebernburg, a Cesarz zamieszkał w zamku Bad Homburg. Ostatnią wojenną siedzibą kwatery było belgijskie uzdrowisko Spa. Po zawieszeniu broni przeniesiono ją najpierw do Wilhelmshöhe, a potem do Kolberga, gdzie została rozwiązana. Wielka Kwatera była miejscem spotkań najwyższych dowódców wojskowych, a później również politycznego przywództwa cesarstwa niemieckiego. Jej szefem był gen. Hans von Plessen, który nie odstępował Cesarza na krok. Za zdrowie Wilhelma II odpowiadał doktor  von Niedner, a za menu i warunki mieszkaniowe marszałek dworu Freiherr von Reischach. Rdzeniem kwatery był Wielki Sztab Generalny. To tam decydowano o geopolitycznych losach świata, ale również  o ważnych sprawach życiowych dla milionów żołnierzy walczących na wszystkich frontach. Kwaterę ochraniały cztery formacje wojskowe:  kawaleria, która miała przede wszystkim charakter reprezentacyjny; piechota pełniąca służbę przed siedzibą Cesarza oraz pilnująca najważniejszych osób w sztabie; straż artyleryjska wyposażona m.in. w pojazdy silnikowe i pociąg pancerny; korpus żandarmerii.

Książę Jan Henryk XV po wybuchu wojny zgłosił się do macierzystego pułku huzarów w Poczdamie, skąd został przeniesiony do Kwatery Głównej, obejmując funkcję oficera ordynacyjnego Cesarza. W tamtym czasie zamek zmienił się w militarne centrum cesarskich Niemiec i ich sprzymierzeńców. Przyjeżdżali tu m.in. Car Bułgarii Ferdynand, Cesarz Austro – Węgier KarolI, turecki minister wojny Enwer Pasza, który zadziwiał mieszkańców Pszczyny swoim na kryciem głowy - fezem, arcyksiążę Ferdynand i wielu innych. Baronvon Treutier, a także inni politycy uważali, że książę w roli gospodarza Kwatery Głównej jest energiczny, taktowny, o wybitnych cechach dyplomatycznych.

W okresie pierwszej wojny światowej całe skrzydło zachodnie parteru pszczyńskiej rezydencji zajmowały komnaty Wilhelma II. Najważniejsze decyzje zapadały w Salonie Dębowym przy wielkim stole pod żyrandolem z jelenich poroży, na którym rozłożone były mapy wojskowe.

Kanclerz Niemiec Theobald von Bethmann Hollweg, Paul von Hindenburg, Erich Ludendorff i pozostali ważni członkowie sztabu przychodzili codziennie na „posiedzenia u Królewskiej Mości". Oficerowie o wysokim wzroście z historycznymi nazwiskami reprezentowali Wilhelma II w cesarskiej straży przybocznej. Cesarz z Cesarzową podczas pobytu w zamku uczęszczali do kościoła ewangelickiego, gdzie po ich wejściu rozbrzmiewały chorały Bacha.

Na usilne prośby Wilhelma II do zamku przybyła księżna Daisy, żona Jana Henryka XV. Działo się to w wielkiej tajemnicy, ponieważ księżna Angielka była wrogiem Prus. W roku 1915 odwiedziła zamek prawdopodobnie trzy razy: w czerwcu, lipcu i sierpniu. W czerwcu Cesarz chciał złożyć Daisy życzenia urodzinowe, w lipcu została wezwana z powodu operacji usunięcia wyrostka robaczkowego u Jana Henryka XV, natomiast w sierpniu do Pszczyny przybywała Cesarzowa, która chciała ją również zobaczyć. Daisy zanotowała w swoich  pamiętnikach, że pomimo trwającej wojny, w Kwaterze Głównej obowiązywały nadal przepisy etykiety dworskiej.

Z  Do Pszczyny przyjeżdżał już przed wojną na słynne w całej Europie polowania. Na jego przybycie czekały wspaniałe cesarskie apartamenty. Księcia pszczyńskiego Jana Henryka XV pozna łw 1885 roku w berlińskim Ministerstwie Spraw Zagranicznych, gdzie obaj odbywali służbę dyplomatyczną. Połączyła ich męska przyjaźń.

 

W latach 1914-1917 zamek pszczyński odegrał znaczącą rolę, będąc cesarską Główną Kwaterą i siedzibą sztabu wojsk niemieckich. To właśnie w Pszczynie Cesarz, szef sztabu gł. marszałek Paul von Hindenburg oraz szef sztabu wsch. generał Erich von Ludendorff podejmowali decyzje wojskowe zmieniające oblicze ówczesnej Europy.

 

W 1916 r. w Pszczynie znajdowała się kwatera główna, której głównym gościem był Cesarz Wilhelm II i aby urozmaicić mu czas oraz oderwać od obowiązków są organizowane polowania w tym na żubry. Cesarz według opisów nie był skory do uczestnictwa w polowaniach (trudno w to uwierzyć dop. autora). Dopiero gdy mu wytłumaczono, że odstrzał i tak musi być zrealizowany a mięso z ubitej zwierzyny będzie przekazane dla ludności cywilnej, w tym do szpitali, zgodził się wziąć udział w polowaniach. W sumie odbyło się ich 10, w których pozyskano 1 żubra.

Cesarz i Jan Henryk XV Hochberg przed Bramą Wybrańców

Jan Henryk XV von Hochbeg przed Kwaterą Główną w Pszczynie

5 listopada 1916 r. w zamku podpisano deklarację niemieckiego i austriackiego Cesarza o utworzeniu zależnego od Niemiec Królestwa Polski. Propozycję zgłosił Cesarz Niemiec Wilhelm II pod warunkiem, że na tronie Króla zasiądzie Książę Pless, Hans Heinrich XV, Reichsgraf von Hochberg, w którym płynie piastowska krew! Zaraz po zakończeniu wojny, gdy ważyły się losy przynależności państwowej Górnego Śląska, Pszczyna stała się znów widownią ważnych wydarzeń historycznych.

Wilhelm II i Hans Hochberg XV w otoczeniu oficerów w pszczyńskim parku - 1916 rok

Pszczyna od lewej: Baron von Münchhausen, von Chelius, Rudolf von Valentini, Kaiser Wilhelm II, von Plessen, von Gontard, Baron Moritz von Lyncker, von Etzdorf, Prince Pless Hans von Hochberg XV, Friedrich von Scholl, von Hirschfeld, Georg von Treutler, von Müller, N.N., von Niedner 

Zatem Pszczyna w latach I Wojny Światowej stała się mózgiem wielkiego mocarstwa. To tu zapadały decyzje mające wpływ na losy świata. Co sprawiło, że podczas  Wielkiej Wojny Cesarz Wilhelm II, niemiecki Najwyższy Pan Wojny, to Pszczynę właśnie upatrzył sobie na główną kwaterę swoją i swoich najwyższych sztabów? Zdecydowały dwa czynniki: układy towarzyskie i geografia. Kajzer, tytułujący się między innymi suwerenem i wielkim księciem Śląska oraz hrabstwa kłodzkiego, jeszcze przed wybuchem wojny bywał częstym w Pszczynie gościem. Moc przyciągania miała tu i bajeczna fortuna księcia Hansa Heinricha XV Hochberg, księcia von Pless, jedna z pierwszych w Rzeszy, jak i jego słynne w całej Europie żubry oraz oczywiście angielska żona Daisy- arystokratyczna piękność nie mniej w świecie wyższych sfer uznana. Na to, czy Daisy romansowała z Cesarzem, dowodów nie ma, aczkolwiek pikantne plotki na ten temat krążyły, przyczyniając się do późniejszego rozbicia jej małżeństwa. Wilhelmowi, wnukowi brytyjskiej królowej Wiktorii, snobistyczne „kuzynostwo” z drugiej strony Morza Północnego zawsze imponowało –  swym stylem bycia, potęgą imperium, na straży którego stała najpotężniejsza w świecie flota (sam więc zabrał się za budowę podobnej). Także więc i w wojennych latach Daisy widywała się w Pszczynie z Kajzerem, wyjątkowo wobec niej przy tych okazjach szarmanckim.

Pszczyna miała dla Cesarza i najwyższych dowódców jego armii zaletę jeszcze jedną: leżała w pobliżu Cieszyna. A to w Cieszynie właśnie ulokował się sztab armii austriackiej, który wobec sukcesów Rosjan w Galicji musiał jak niepyszny ewakuować się z zagrożonej twierdzy Przemyśl. Wybór na Cieszyn padł z kolei dlatego, że księciem cieszyńskim był głównodowodzący armii Austro-Węgier, arcyksiążę Fryderyk Habsburg. Skądinąd rezydujący nad Olzą cesarsko-królewscy sztabowcy bulwersowali konserwatywnych i zasadniczych cieszyniaków. Pół biedy byłoby jeszcze, gdyby panowie oficerowie sprowadzali sobie do swych wygodnych willi żony – ale, o zgrozo, sprowadzali panienki. Co gorsza, przykład szedł z samej góry, bo sam szef sztabu, gen. Franz Conrad von Hötzendorf, gościł w Cieszynie kochankę, Ginę von Reininghaus. Ta swoboda obyczajów oburzała także i odkomenderowanych do austriackiego sztabu bądź odwiedzających go sojuszników.

Gina von Reininghaus - kochanka gen. Franza Conrada von Hötzendorfa

Cesarz i Cesarzowa przed Kwaterą Główną w Pszczynie

Otoczenie Cesarza było niezbyt zadowolone z wizyt Cesarzowej w Kwaterze Głównej w Pszczynie

Wyjście cesarskiej pary z kościoła ewangelickiego w Pszczynie

Franz Conrad von Hötzendorf

Jako że z Pszczyny miał niedaleko, częstym gościem Franza Conrada von Hötzendorf  był szef niemieckiego Sztabu Generalnego, Erich von Falkenhayn. A zajeżdżał nowocześnie – w osobiście kierowanym automobilu, z goglami na oczach i szalikiem na szyi, paląc przy tym wielkie cygaro

Z lewej Erich Georg Alexander Sebastien von Falkenhayn (ur. 11 września 1861 r. w Białochowie, niem. Burg Belchau, zm. 8 kwietnia 1922 r. w Lindstedt pod Poczdamem) – pruski generał piechoty z 1915 r. (generał pułkownik), w latach 1914–1916 naczelny dowódca armii niemieckiej. Turecki marszałek armii.

Franz Conrad von Hötzendorf - od 1910 r. baron, od 1918 r. hrabia, (ur. 11 listopada 1852 r. w Penzing, zm. 25 sierpnia 1925 r. w Bad Mergentheim) – austro-węgierski feldmarszałek, szef sztabu generalnego (1906–1917); uważany przez historyków za jednego z najwybitniejszych wodzów państw centralnych w czasie I Wojny Światowej.

 

Pokrytego szosowym kurzem Falkenhayna pedantyczny Franz Conrad von Hötzendorf witał w perfkcyjnie zadbanym mundurze. Zresztą obaj szefowie sztabów i tak różnili się zasadniczo, począwszy od postury, poprzez sposób wyrażania się w mowie i piśmie, skończywszy na stosunku do zdobyczy techniki. Austriak zwykł pisywać wysmakowane stylistycznie listy, od telefonu zaś stronił. Stanowczo preferował bezpośrednie kontakty i stąd nieraz odwiedzał Pszczynę, mimo iż Niemców – którzy w miarę trwania wojny coraz bardziej wtrącali mu się do dowodzenia – szczerze nie cierpiał. Tak było w trakcie planowania decydującej bitwy pod Gorlicami, która miała wstrząsnąć frontem wschodnim i zadać armii rosyjskiej cios, po którym ta już by się nie pozbierała. 22 maja 1915 roku z okazji wielkiego sukcesu odniesionego w tej bitwie strzelały w Pszczynie korki od szampana, gdy podczas uroczystej i suto zakrapianej kolacji Kajzer ogłosił mianowanie feldmarszałkiem zwycięskiego generała, Augusta von Mackensena.

Kajzer z generałami

Cesarz Wilhelm II opuścił zamek 11 lutego 1917 roku ,o czym poinformował księżnę pszczyńską w telegramie wysłanym z Pszczyny. Kilka dni wcześniej obchodził swoje 58 urodziny.

58. urodziny Cesarza w Pszczynie

Niewątpliwie  w I Wojnie Światowej zamek w Pszczynie odegrał znaczącą rolę. Od jesieni 1914 roku do lutego 1917 roku (z krótkimi przerwami) w domu Daisy rezydował Cesarz Wilhelm II. Książę Pless, pełniący funkcję oficera ordynacyjnego Wilhelma II, oddał zamek w Pszczynie i budynek Generalnej Dyrekcji Dóbr, zwany przez miejscowych Paleją (od Palais), na siedzibę Kwatery Głównej armii niemieckiej frontu wschodniego.

"Paleja" - 1902 rok

Książę rozbudowywał przemysł, zwłaszcza kopalnie węgla kamiennego. W konsekwencji tego następował nieunikniony rozrost administracji. Zaszła więc potrzeba zbudowania dla niej nowego dużego biurowca. Oddano go do użytku w 1902 roku. Obiekt ten wyróżniał się w Pszczynie swą architekturą i monumentalnością. Z tego względu przylgnęło do niego miano "Palais", czyli pałacu. Miejscowa ludność spolszczyła tę nazwę na "Paleja".

"Paleja" 1903 rok

Wybudowany w 1902 roku gmach powstał na podstawie planów budowlanych powstałych w książęcym urzędzie budowlanym w 1899 roku. Plan ten przewidywał powstanie w budynku 105 pomieszczeń. W suterenie przewidziano - dwa mieszkania, pokój dla portiera, pomieszczenia gospodarcze, kuchnię i cztery pomieszczenia na skład dziczyzny; na parterze - biura kierownika urzędu, sala odpraw, kasy, biura budowlane, melioracji, miernictwa leśnego, rentowe, planowania i skarbiec; na pierwszym piętrze - gabinet i sekretariat generalnego dyrektora, sala konferencyjna, poczekalnia, kancelaria, registratura, gabinet i sekretariat dyrektora lasów, oraz ciąg pomieszczeń przeznaczonych na archiwum; na drugim piętrze - pięć pomieszczeń biur finansowych, oraz w pozostałych archiwum. Na każdym piętrze zlokalizowane były także toalety. Budynek wyposażony został także w dwa strychy - dolny i górny, a także w pełen komplet instalacji, w tym: centralne ogrzewanie, wodociąg, kanalizację, instalację elektryczną, odgromową i telefoniczną. Wszystkie pomieszczenia zostały bardzo szczegółowo wyposażone w wyposażenie, zgodnie z zamówieniami jakie złożyły poszczególne wydziały. Tak np. do pomieszczeń z dziczyzną zamówiono biało-niebieskie kafelki z greckim fryzem na obrzeżach.

"Paleja" - 1916 rok

Obszerny, dobrze i nowocześnie wyposażony gmach funkcjonował nie tylko jako budynek administracyjny. W czasie I Wojny Światowej z niektórych pomieszczeń korzystała Kwatera Główna Cesarza Wilhelma II, później miała tu swoją siedzibę Powiatowa Międzysojusznicza Komisja Kontrolna. 27 czerwca 1922 roku przed gmachem rozpoczęły się uroczystości przekazania administracji z rąk aliantów w ręce władz polskich. W 1934 roku budynek przejął Zarząd Przymusowy Dóbr i Zakładów Księcia von Pless. Rok później, po przeniesieniu dyrekcji głównej do Katowic, pozostała tu dyrekcja rolnictwa, jako gospodarz obiektu oraz –dyrekcja leśnictwa. Ponieważ w 1937 roku nastąpiło przewłaszczenie lasów książęcych przez Skarb Państwa, w gmachu rozpoczęła działalność Dyrekcja Lasów Państwowych. Przeniesiono tu również z „willi Nasse" książęcą księgowość Restverwaltung. Część pomieszczeń wynajęto różnym firmom lub organizacjom, m.in. Związkowi Strzeleckiemu w Pszczynie, spółce węglowej „Unitas" w likwidacji czy Komendzie Krakusów. W związku z umorzeniem zarządu przymusowego nad przedsiębiorstwami księcia pszczyńskiego, 26 stycznia 1939 roku zarządca przymusowy opuścił gmach generalnej dyrekcji.

Willa Nasee

Willa była siedzibą generalnych dyrektorów dóbr książąt pszczyńskich z rodu Hochberg. Jej nazwa pochodzi od nazwiska dra Leopolda Nasse, książęcego dyrektora wlatach 1905-1931. W częstych wyjazdach do Wiednia reprezentował księcia Jana Henryka XV Hochberga w interesach handlowych, przede wszystkim w sprzedaży węgla. W 1909 roku przyznano mu pruski order Czerwonego Orła IV klasy. W 1916 roku, gdy w zamku pszczyńskim mieściła się Kwatera Główna Cesarza Wilhelma II, willa dyrektora została oddana do dyspozycji głównodowodzącego feldmarszałka Paula Hindenburga. W tym czasie Nasse otrzymał odznaczenia: Croix de Commandeur de T Ordre National du Merite CiviliMedjidie Orden III klasy. Stało się to w obecności Króla bułgarskiego Ferdynanda I i tureckiego generała dywizji Zeki Pascha. Po zmianie państwowości w 1922 roku Leopold Nasse został przedstawicielem księcia w kontaktach z władzami polskimi. Często brał udział w balach, koncertach i rautach, z których dochód przeznaczony był na cele dobroczynne. W aktach wymieniany jest jako obywatel polski narodowości niemieckiej. 10. Stycznia 1931 roku Nasse zakończył służbę u księcia. Wyjechał do Wrocławia. Zmarł w Bad - Godeberg w 1955 roku.

Paul von Hindenburg i Erich Ludendorff

Przyjazd do Pszczyny Cara Bułgarii Ferdynanda I

9 lutego 1916 - Cesarz Wilhelm II podczas powitania Cara Bułgarii Ferdynanda I w Wielkiej Kwaterze Głównej armii niemieckiej, mieszczącej się w pszczyńskim zamku podczas I Wojny Światowej w latach 1914-1917. Druga osoba na lewo od Cara to gospodarz zamku Jan Henryk XV von Hochberg książę von Pless. Car ubrany jest w mundur niemiecki, a Cesarz w mundur bułgarski.

Car Bułgarii Ferdynand I Koburg (w środku) na polowaniu

Cesarz Wilhelm II i Ferdynand I Koburg w powozie książąt pszczyńskich

Ferdynand I Koburg był dziwakiem. Jako władcę charakteryzowała go pracowitość - wstawał o świcie i kładł się spać bardzo późno, nie zwracając uwagi na zmęczenie współpracowników. Władał osiemnastoma językami. Obdarzony licznymi zaletami, miał jednak bardzo złożoną osobowość. Tworzył wokół siebie dziwny świat, w którym najistotniejszą rolę odgrywała wiara w przesądy i astrologia. W czasie każdej burzy przerywał swe zajęcia i ubrany w jedwabie – mające chronić przed piorunami – oddawał się kontemplacji nieba. Miał niemal mistyczne uwielbienie dla klejnotów, którymi lubił wypełniać sobie kieszenie. Nie ufał ludziom, którymi zresztą gardził. Swemu najbliższemu otoczeniu narzucał niezwykle ścisłą etykietę i żelazną dyscyplinę. Biseksualne skłonności Ferdynanda były powszechnie znane. Wprawdzie miał dzieci z pierwszego małżeństwa ale drugie małżeństwo zawarł pod warunkiem, że nie będzie sypiał z żoną.

Wizyta w Pszczynie Cesarza Austro-Węgier Karola I. Powitalna wojskowa parada w pszczyńskim parku

K

Uroczystość powitania Cesarza Austro-Węgier Karola I w Wielkiej Kwaterze Głównej armii niemieckiej, mieszczącej się w pszczyńskim zamku podczas I Wojny Światowej

Wraz ze swym Cesarzem Karolem I, 26 stycznia 1917 r. przybył do Pszczyny amirał  Anton Haus, na naradę w spawie totalnej wojny z użyciem łodzi podwodnych. W tzw. Palei, od dwu lat mieściła się niemiecka Kwatera Główna z marsz. von Hindenburgiem i gen. Ludendorfem, zaś w książęcym pałacu rezydował sam Cesarz Wilhelm II.

Cesarz Karol I i admirał Anton Haus

Gdy austro - węgierscy goście pojawili się w Pszczynie, Niemcy byli już po swej wewnętrznej naradzie (9 stycznia), na której jednostronnie podjęli decyzję o rozpoczęciu totalnej wojny z użyciem okrętów podwodnych.

 

Strona niemiecka niewiele się już wtedy liczyła ze słabnącymi Austro-Węgrami, niemniej ich najwyższych przedstawicieli przyjęto w Pszczynie z należytymi honorami i wyrachowaną atencją. Był ponury i mroźny dzień. W pałacowym parku urządzono dla gości powitalną wojskową paradę, w czasie której mocno się wyziębili, zwłaszcza kaszlący admirał Haus. Jeszcze przedwczoraj był nad Adriatykiem, dziś w mroźnej Pszczynie.

 

Podczas obiadu Cesarz Wilhelm II zwracał się do młodego monarchy austro - węgierskiego Karola z szacunkiem, ale na temat dalszego prowadzenia wojny - nie licząc marginaliów - nie zasięgał u niego opinii. A gdy doszło do spotkania w węższym gronie, strona austro - węgierska została oficjalnie powiadomiona, że za trzy dni Niemcy rozpoczną totalną wojnę podwodną. Karol, który w skrytości marzył o zakończeniu wojny, wiadomość tę przyjął chłodno. Pszczyńskie spotkanie obu monarchów nie zakończyło się zatem żadnymi wspólnie podjętymi decyzjami. Prawdę mówiąc, nie było żadnej poważnej narady, rzecz skończyła się na jednostronnym przekazaniu Austriakom informacji, które - jak szeptali między sobą Austriacy - można było posłać szyfrowanym telegramem.

Karol, następca Franciszka Józefa, od miesiąca austro - węgierski monarcha, wyczuł u niemieckiego koalicjanta skrywane lekceważenie. Zniesmaczony wrócił do Wiednia, natomiast wielki admirał, z zapaleniem płuc, dotarł do swej kwatery w Puli, głównym austro - węgierskim porcie wojennym na półwyspie Istria. Tu wniesiono go do izby szpitalnej na flagowym okręcie SMS Viribus Unitis. Zmarł w dniu 8 lutego 1917 i został pochowany na marynarskim cmentarzu (Marinefriedhof) w Puli. Takie to dla Grossadmirala były skutki opisanego spotkania sprzymierzeńców w mroźnej Pszczynie. Rzecz by można, że to nad Pszczynką wielki admirał poniósł największą klęskę.

 

Po wojnie Pula przypadła Włochom, dlatego w 1925 r. szczątki Hausa przeniesiono na cmentarz Hütteldorf w Wiedniu, gdzie dotąd spoczywają. Anton Haus, aczkolwiek nosił niemieckie nazwisko, nie był Niemcem. Urodził się w 1851 r. w rodzinie słoweńsko - czeskiej. Doskonale władał językiem niemieckim, niewiele gorzej włoskim i francuskim, posługiwał się słoweńskim, rozumiał też mowę czeską i nieco polską. W młodych latach był wybitnym uczniem w gimnazjum w Lublanie. Osiągał tam świetne wyniki w naukach ścisłych i w sporcie. Ukończył akademię marynarki wojennej w Fiume (dzisiejsza Rijeka).

 

W XIX w. w skład monarchii wchodziła m. in. dzisiejsza Słowenia i Chorwacja. Od 1867 r. zaczyna się adriatycka historia austro  - węgierskiej marynarki wojennej. W 1907 r. Haus został jej wiceadmirałem, a w 1916 r. jedynym w historii Austro - Węgier Grossa dmiralem, czyli Wielkim Admirałem. W chwili wybuchu pierwszej wojny światowej habsburska flota wojenna miała: 12 pancerników, 14 różnego wieku krążowników, 20 kontrtorpedowców, około 55 torpedowców, 6 okrętów podwodnych. Ogólny tonaż okrętów wojennych wynosił 218 200 ton, zmobilizowana marynarka liczyła 38 609 ludzi. Flota miała charakter defensywny.

 

Ostatni Cesarz Austro-Węgier Karol I, Król węgierski Karol IV. Był przykładnym mężem i ojcem. Gdy w grudniu 1916 r. został władcą, zabiegał o położenie kresu I Wojnie Światowej.

 

Świadomy, że wojna jest wielkim okrucieństwem, robił wszystko, co w jego mocy, aby zapobiec niepotrzebnemu rozlewowi krwi. Oficerom zalecał, by «zapewniali rannym szybką pomoc medyczną, troszczyli się o żołnierzy, (...) aby jeńców nie zabijano, lecz brano do niewoli». Zakazywał rabunków, rozbojów i wandalizmu. Zabronił używania gazów bojowych.

 

Za swój główny cel Karol uważał zawarcie pokoju. Był jedynym władcą popierającym inicjatywę pokojową papieża Benedykta XV. Jego pokojowy plan nie został jednak przyjęty ani przez kraje Ententy, ani przez Berlin.

 

Jako Cesarz ustanowił pierwsze na świecie ministerstwo zdrowia i spraw socjalnych, przygotował reformę rolną, wprowadził emerytury, bronił praw robotników, dbał o bezpieczeństwo pracy, otwierał kuchnie dla ubogich i walczył z korupcją.

 

Po przegranej wojnie, pozbawiony tytułów i majątku, zesłany został z rodziną na wyspę Maderę. Żył tam w ciężkich warunkach. W krótkim czasie podupadł na zdrowiu i 1 kwietnia 1922 r. , zmarł na zapalenie płuc.

 

W 1949 w Kościele katolickim rozpoczęto proces beatyfikacyjny Karola. Zakończył go w 2004 r. Papież Jan Paweł II, któremu rodzice nadali imię tego monarchy. Pszczyniacy, przyglądający się w 1917 r. imperatorowi Karolowi nie przypuszczali, ze widzą człowieka, który w przyszłości zostanie beatyfikowany. Tak to dzieją się dzieje, których pszczyńskie epizody ze wszech miar warte są przypomnienia.

Stacja kolejowa w Pszczynie. Hans Hochberg XV oczekuje na przyjazd pociągu cesarskiego

Wilhelm II po przyjeździe do Pszczyny

W Pszczynie kajzer wraz ze swoim sztabem podejmował ważne decyzje wojskowe i polityczne, tu prowadzono poufne rozmowy, mające zaważyć na porządku w Europie. Miejsce było dyskretne i jednocześnie dogodne dla sprzymierzeńców Niemiec: Austro-Węgier, Turcji i Bułgarii. Ponadto książę Pless – znakomity i hojny gospodarz – gwarantował odpowiednie przyjęcie gości, m.in. organizował dla nich polowania.

 

Tak w swoich pamiętnikach ten okres opisuje księżna Daisy von Pless:

 

Zachwycony Hans Heinrich XV w listach do Daisy wymienił, jakie wspaniałe osobistości gościły w zamku, a więc Cesarz austriacki Karol i arcyksiążę Fryderyk Habsburg, Car bułgarski Ferdynand i następca tronu Borys, feldmarszałek Paul von Hindenburg, generalicja państw centralnych, premierzy i ministrowie.

W relacji ze spotkania w 1916 roku pisał: „Jesteśmy tutaj tak ściśnięci, że młodsi panowie muszą mieszkać w pociągu. Jest tu również Cesarzowa, Król bułgarski Ferdynand i następca tronu Borys, a dziś wieczorem przyjeżdża  Enver Pasza (turecki minister wojny). Nie wspominając już o tym, że ciągle tu przyjeżdżają wszyscy Austriacy z Cieszyna. Ledwie już trzymam się na nogach… Dziś wcześnie rano musiałem być z Bułgarami na ich mszy, a potem znowu o dziesiątej z naszą parą cesarską na nabożeństwie w kościele protestanckim. Następnie musiałem spacerować z Królem bułgarskim po parku i rozmawiać z całą masą ludzi. Jutro rano muszę jechać z Królem Ferdynandem do Żywca, gdyż chce odwiedzić arcyksięcia Karola Stefana Habsburga… Roboty mam po uszy”.

 

A Daisy? Z chwilą wybuchu wojny stała się w Anglii podejrzaną Niemką, a w Niemczech obcą Engländerin. „Dla pruskiej opinii publicznej jesteś Angielką, – uświadamiał ją szwagier Fritz (Friedrich von Hochberg) – a obecnie Anglia jest gorsza niż wszyscy diabli razem wzięci”. „Siedź cicho! – radził – Nie ze strachu, ale z rozsądku. Prusacy poprą każdą akcję przeciwko Engländerin”- przestrzegał.

Daisy jednak zawsze była w centrum wydarzeń, a teraz o najważniejszych decyzjach miała się dowiadywać się od męża! Na domiar złego Daisy – księżna pszczyńska – nie miała wstępu do swojego domu w Pszczynie, bo tam zorganizowano tam Kwaterę Główną.

A jednak! W czerwcu 1915 roku Daisy otrzymała zaproszenie na dwugodzinną wizytę w Pszczynie. Miała zamiar odmówić, gdyż podróż z Książa i z powrotem zajmowała 14 godzin. „Przy całym szacunku, jaki żywię do Cesarza, za bardzo się cenię i mam za dużo dumy, żeby uznać za honor pozwolenie na krótkie spotkanie z Cesarzem” – zaprotestowała księżna. Otrzymała jednak „ładny” list od męża i pojechała, mając w głowie własny pomysł na tę wizytę. Nie zamierzała nocować w drodze powrotnej u Larischów w Solzie (Karvina w Czechach), skoro doprawdy najlepiej śpi się we własnym łóżku.

I oczywiście przeprowadziła wszystko po swojemu – zamiast dwóch, Cesarz spędził na rozmowie z nią trzy godziny. Wilhelm skarżył się na artykuły, jakie zamieszczała na jego temat prasa angielska, a Daisy go uspakajała, że z listów matki wie, iż nie wszyscy w Anglii źle o nim myślą. „Gdybym mogła spędzić z nim trochę czasu sama, pocieszyłabym go. Jest taki smutny, bo czuje się zraniony przez kraj, który kocha – Anglię”.

Ku zdziwieniu męża nie był to koniec wizyty – za chwilę księżna dostała zaproszenie do apartamentów Cesarza, który wręczył jej w prezencie urodzinowym małą broszkę. Daisy szybko się wycofała, jako że na stołach rozłożone były różne dokumenty, z pewnością bardzo poufne.

Po kolacji, którą zjadła w swoim pokoju, procesja gości przewinęła się przez jej bawialnię. „Wygląda na to – powiedziała – że tym razem kobieta jest mile widziana w Kwaterze Głównej”. Wszyscy się zgodzili z tym stwierdzeniem Daisy, a Daisy oczywiście spała tej nocy w swoim łóżku.

Następnego dnia mąż wyraził zdziwienie, jak jej się udało dostać zaproszenie do Pszczyny. „Przypomniałam Cesarzowi obietnicę, którą złożył swej matce, że będzie dla mnie miły i zadba o mnie, gdy ludzie będą chcieli mnie skrzywdzić.  Po prostu napisałam do niego, że chcę przyjechać do Pszczyny”. A Cesarz dotrzymał przyrzeczenia.

To nie był koniec pobytu księżnej w Pszczynie. Następnego dnia, w towarzystwie cesarskiego lekarza, pojechała do miejscowego szpitala, a później znowu rozmawiała z Cesarzem i usłyszała komplement: „Sądzę, że dzisiaj skończyła pani 29 lat, a przynajmniej na tyle pani wygląda”. Miała 42 lata.

 

Daisy nie byłaby sobą, gdyby nie rozpowszechniła tej wiadomości. Niech wszyscy się dowiedzą, że nie wypadła z łask Cesarza. Jej wrogowie byli wściekli, że została dopuszczona do „świętej” Kwatery Głównej, a przyjaciele się cieszyli – również dlatego, że mogli usłyszeć najnowsze wieści.

„To zabawne być zaproszonym do własnego domu – skomentował tę wizytę drugi syn Cesarza Eithel Fritz. – Niemniej miło, że mogła pani wszystko zobaczyć i spotkać Cesarza”.

Jeszcze dwa razy wzywano Daisy do Pszczyny. W lipcu 1915 roku jej mąż miał operację wyrostka robaczkowego. W podróży towarzyszył Daisy szwagier Fritz i ku ich zdziwieniu otwarto dla nich na stacji w Pszczynie pokój książęcy. „Opanowałam uśmiech, gdyż na tego rodzaju przesadną etykietę w czasie wojny nie byłam przygotowana… W imieniu Kwatery Głównej witał mnie generał von Plessen”. Oczywiście wiele razy rozmawiała z Cesarzem, zabawiała też rozmową panów ze sztabu. W dniu jej wyjazdu padał deszcz, co Daisy skomentowała w wysłanym telegramie. W odpowiedzi napisano: „Pszczyna płacze z powodu Pani wyjazdu. Mamy nadzieję, że Słoneczna Wysokość wkrótce powróci…”

Kolejny raz Daisy została wezwana do Pszczyny w sierpniu, by pełnić honory pani domu z okazji przyjazdu Cesarzowej Wiktorii Augusty. Wówczas problemem numer jeden był brak długiej sukni. „Zostałam wezwana nagle i nie miałam czasu na pakowanie wytwornych toalet. A nawet gdybym je tu miała, to i tak bym ich nie założyła, gdyż na wsi nie noszę długich sukien” – tłumaczyła się Daisy. Obecni przy wymianie zdań panowie ze sztabu zaproponowali poratowanie sytuacji przez włożenie długich rękawiczek. „Wydało mi się to potwornie głupie, że w czasie wojny, w Kwaterze Głównej i przy takiej nic nieznaczącej okazji tyle było gadania na temat damskich toalet…”.

 

Mimo zapracowania książę Pless był zadowolony i czuł sie ważny: „…w ostatnich kilku tygodniach odwalono u nas w Pszczynie ładny kawał historii”.

 

Nadal obowiązywały też wymogi etykiety, o czym księżna przekonała się w niedzielę w kościele. Marszałek dworu baron Reischach odsunął krzesło księżnej do tyłu, aby nie siedziała w jednym rzędzie z parą cesarską. „O, nie! – zbuntowała się Daisy – na moim miejscu, w moim kościele, będę siedziała obok cesarskiej pary, nie za nimi”. I… przysunęła krzesło z powrotem.

W lipcu 1916 roku odbył się zjazd w Pszczynie. Cesarz Wilhelm, szef sztabu głównego marszałek Paul von Hindenburg oraz szef sztabu na front wschodni generał Erich Ludendorff i inni oficerowie ze sztabu spotkali się z bułgarskim następcą tronu, z głównodowodzącym jego wojsk oraz arcyksięciem Fryderykiem (austriacki głównodowodzący).

„W czasie kolacji, która była najbardziej historyczną kolacją, jaką kiedykolwiek spożywano w Pszczynie, usprawiedliwiano nieobecność generała Falkenhayna bólem zębów” – relacjonował żonie książę Pless.

Prawda była taka, że Falkenhayn był w niełasce po klęsce wojsk niemieckich pod Verdun. Wkrótce zastąpili go generałowie: Paul von Hindenburg i Erich Ludendorf. Obaj odgrywali wiodącą rolę w państwie, wywierali duży wpływ na polityczne i wojskowe decyzje Cesarza oraz rządu. Ludendorff był orędownikiem wojny totalnej, występował na rzecz prowadzenia nieograniczonej wojny podwodnej. Za to miał być po zakończeniu wojny sądzony, ale zbiegł sdo Szwecji.

W styczniu 1917 roku wysłano z Pszczyny depeszę ówczesnego ministra spraw zagranicznych Arthura Zimmermanna. Jej ujawnienie, po przechwyceniu przez Brytyjczyków, spowodowało przyłączenie się Stanów Zjednoczonych do wojny po stronie Ententy. Więcej na ten temat można przeczytać w książce amerykańskiej pisarki Barbary Tuchman „Telegram Zimmermanna”.

Księżna Daisy pisze w pamiętnikach, że wszystko związane z Kwaterą Główną było objęte ścisłą tajemnicą. A tymczasem ona o najważniejszych decyzjach dowiadywała się od męża. Hans Heinrich szczegółowo ją o wszystkim informował, wymieniając nazwiska gości i podając rezultaty negocjacji, choć w opinii publicznej Daisy była angielskim szpiegiem!

Umiejscowienie Kwatery Głównej w Pszczynie wywierało też w pływ na życie mieszkańców miasta. Jak pisał Ludwik Musioł: „tysiące kabli z całej Europy oplatało swą siecią miasto. Szosy dojazdowe przepełnione były różnego rodzaju powozami. Było na co patrzeć i był to dla obywateli Pszczyny niezły zarobek”. Niemieckie gazety nadały Pszczynie miano „Małego Berlina”.

 

Nie ulega wątpliwości, że rodzina książęca z Pszczyny była zafascynowana Cesarzem i dumna z wyboru swojego zamku na Kwaterę Główną wojsk niemieckich. Zrozumiałe jest również zadowolenie ówczesnych mieszkańców Pszczyny z pobytu dostojnych gości w ich mieście.

 

Marszałek von Bülow tak po latach podsumował w Mémoires pobyt Cesarza w Pszczynie: „W pszczyńskim zamku, urządzonym z azjatyckim przepychem, Cesarz trwonił czas przez większą część wielkiej wojny, miast pokazać się walczącym na froncie”.

 

Odkąd w maju 1915 r. pałac w Pszczynie stał się główną kwaterą Cesarza Wilhelma II, jego bramę przekroczyło wielu niemieckich polityków i dygnitarzy wojennych. Jednym z nich był as niemieckiego lotnictwa, baron Manfred von Richthofen (1892 – 1918) zwany Czerwonym Baronem, który wezwany został do sztabu w maju 1917 r.

Manfred von Richthofen, “Czerwony Baron”, gościł w Pszczynie w maju 1917 r.

Przedstawmy opis tego wydarzenia opublikowany w czasopiśmie "Epoka":

 

Z ponad pięćdziesięcioma zwycięstwami na swoim koncie, von Richthofen był już wtedy bohaterem narodowym. Przezwany "Czerwonym Baronem" z powodu koloru swojego samolotu, był równie znany i szanowany po przeciwnej stronie frontu.

Zaszczycony takim gościem, książę Jan Henryk XV von Pless zaofiarował mu polowanie na żubra – rozrywkę iście królewską, zarezerwowaną do tej pory tylko dla wybrańców. Jak wynika z jego pamiętnika, Manfred von Richthofen docenił bardzo tą unikalną ofertę, świadomy faktu że "za kilkadziesiąt lat nie będzie już żubrów" na ziemi.

W Pszczynie zjawił się ponownie po południu 26 maja 1917 r. i od razu ze stacji został przewieziony do lasu. Ustawiono go na "podwyższeniu", z którego strzelał do żubrów sam kajser.  Po dość długim oczekiwaniu, zobaczył nagle wśród drzew "czarnego olbrzyma" biegnącego w jego kierunku. Podniecony, przygotował się do strzału, lecz go nie oddał, czekając aż podejdzie jeszcze bliżej. Ale żubr zniknął w gęstwinie, pozostawiając po sobie przez chwilę odgłosy tupotu i chruczenia oraz wrażenie, które Czerwony Baron tak opisał: "kiedy ten byk się zbliżał, doznałem tego samego odczucia rozgorączkowania, jakie nachodzi mnie gdy będąc w samolocie zauważam w oddali angielskiego pilota, w kierunku którego muszę jeszcze lecieć kolejnych pięć minut by go dosięgnąć".

Wkrótce  przybiegł drugi, równie wielki, żubr, do którego Manfred von Richthofen strzelił z odległości osiemdziesięciu jardów, ale nie udało mu się go trafić ani w bark, ani w serce. Pamiętał jednak radę udzieloną mu wcześniej przez Hindenburga: "Musisz wziąć ze sobą dużo naboji (…), bo ta bestia nie umiera łatwo. Jej serce leży głeboko i zazwyczaj się w nie nie dosięga".  Dopiero trzecia kula zatrzymała żubra, który padł pięćdziesiąt jardów od Czerwonego Barona i umarł po pięciu minutach.

W drodze powrotnej z polowania Manfred von Richthofen przystanął w Promnicach, gdzie Hans oprowadził go po zameczku myśliwskim. Do Pszczyny dotarli przed zmierzchem.

 

A oto inny opis tego polowania asa lotnictwa przesłany mi przez Pana Andrzeja Brandysa:

 

„Żubr to zwierzę, które w języku miejscowym określane jest jako tur, prawdziwe tury wyginęły. Żubr jest jego najbliższym krewnym. Na ziemi są jeszcze tylko dwa miejsca i to jest Pszczyna i carski rezerwat w Puszczy Białowieskiej. A więc dzięki dobroci księcia dostałem pozwolenie zastrzelenia tak rzadkiego zwierzęcia. Mniej więcej za życia jednego pokolenia, zwierzęta te wyginą, ponieważ zostaną wybite. Przyjechałem do Pszczyny po południu 26 maja i musiałem z dworca zaraz dalej jechać, żeby jeszcze tego samego wieczora żubra ustrzelić. Jechaliśmy słynną drogą, przez olbrzymi park księcia. Po około godzinie wysiedliśmy i mieliśmy jeszcze pół godziny, aby dojść do mojego stanowiska, podczas gdy naganiacze byli już rozstawieni, aby na dany znak, rozpocząć nagonkę. Czekałem na ambonie, na której - jak mi główny zarządca lasu powiedział - cesarz uprzednio stał. Długo wszyscy czekaliśmy, aż nagle zobaczyłem w wysokich drzewach, ogromne czarne cielsko, które zbliżało się wprost na mnie. To był potężny byk, stanął w odległości 250 kroków. Niestety znajdował się za daleko do strzału. Dlatego wolałem czekać aż bliżej podejdzie. Musiał chyba znowu wyczuć naganiaczy, gdyż nagle wykonał nagły zwrot i zaczął biec z takim pędem, jakiego po takim zwierzu nikt by się nie spodziewał. Poczym zniknął za grupą gęstych świerków. Słyszałem jeszcze jego parskanie i tupanie, lecz nie mogłem go już zobaczyć. Czy był to widok zwierzęcia, do którego nie byłem przywykły - w każdym razie w chwili, gdy ten żubr się zbliżał ogarniało mnie to samo uczucie, ta sama gorączka myśliwska, która mnie chwyta jak w samolocie siedzę i widzę Anglika.

Nie trwało to długo, gdy pojawił się drugi żubr - równie potężny. Ten dla odmiany ułatwił mi sprawę. Zatrzymał się na odległość stu kroków. Pierwszy strzał ugodził żubra w bok.
 
Pamiętam jak sam Hindenburg powiedział mi miesiąc wcześniej żebym zabrał ze sobą odpowiednio dużo naboi. Serce jest umieszczone u takiego żubra bardzo głęboko dlatego przeważnie się chybia. I to się zgadzało. Oddałem kolejne strzały: drugi i trzeci. Żubr dalej stoi, ale jest mocno ranny. Chwilę później zwierzę padło. Polowanie zostało zakończone. Wszystkie trzy kule siedziały w pobliżu serca. Potem pojechaliśmy do pięknego domku myśliwskiego w Promnicach. Krótko przed zmrokiem wróciliśmy do Pszczyny ".

Zameczek myśliwski w Promnicach (Promnitz)

W XVI wieku na terenie Wolnego Państwa Pszczyna biskup wrocławski Baltazar von Promnitz zakupił tereny dzisiejszych Promnic. W latach 1760-1766 potomek Baltazara, Jan Adam Promnitz zbudował pierwszy pałacyk. Sto lat później Jan Henryk XI - Herzog Von Pless, piastujący godność Wielkiego Łowczego w Cesarstwie postanowił, że w miejscu starego, chylącego się ku ruinie dworku Promniców stanie Zameczek Myśliwski. Został on zbudowany w 1861 roku przez nadwornego architekta pszczyńskiego Olivera Pavelta. Zameczek został zrealizowany w stylu neogotyku angielskiego z widocznymi wpływami niemieckimi. Niestety, Zameczek sześć lat później spłonął, jednak szybko został odbudowany.

Ta przepiękna rezydencja, usytuowana nad jeziorem, przeznaczona była dla najznamienitszych gości zaproszonych na polowania w lasach pszczyńskich. Miasto to odwiedzili m.in. Wilhelm I Friedrich Ludwig von Hohenzollern – król Prus i Wilhelm II – Cesarz Niemiec. Miejsce to upodobała sobie także żona Jana Henryka XV Hochberga – Maria Teresa Cornwalis West (księżna Daisy).

 

Z pamiętnika księżnej: „Zawsze kochałam Promnice. Są małe i architektonicznie malownicze, ale nie budzą szczególnego zaciekawienia. Stanowią jakby skrzyżowanie drewnianego domku elżbietańskiego i szwajcarskiego domku wypoczynkowego. Wychodzą na duże, śliczne jezioro, otoczone wspaniałymi drzewami. Byłam tu bardzo szczęśliwa, również dlatego, że nie było tu miejsca na urządzanie wielkich przyjęć. Jedynie dzieci i członkowie rodziny mogli spędzać tu większość czasu, polując i urządzając pikniki.”

 

Wiele zmian nastąpiło po śmierci Jana Henryka XI, kiedy to księżna Daisy postanowiła nadać wnętrzom lekkości, wprowadzając meble z jasnymi obiciami oraz malując ściany na jasne kolory. Następnie zainstalowano małą windę do transportu potraw, a także wprowadzono elektryczność. Niemal wszystkie pomieszczenia zyskały bogatszy wystrój. Niemal wszystkie pomieszczenia zyskały bogatszy wystrój. Z zapisów inwentarzowych wynika, że znacznie wzrosła ilość trofeów myśliwskich, których w 1927 r. było aż 450 sztuk, podczas gdy w 1865 roku było ich zaledwie 34.

Korytarz na I piętrze pocz. XX w.

Wkrótce po śmierci księcia Hansa Heinricha XI von Pless w 1907 r. jego synowa Daisy zaczęła wprowadzać zmiany w wystroju zamków w Pszczynie i w Promnicach. Jej matka Patsy Cornwallis-West, relacjonowała Cesarzowi Wilhelmowi II, że Daisy odnawia Promnice, a Hans instaluje łazienki. W pamiętnikach księżnej odnaleźć można wpis z 17 września 1908 r.

„Przyjechaliśmy tu z Pszczyny dziesiątego. Boski letni dzień. Cudownie było na jeziorze wieczorem po obiedzie. Księżyc w pełni odbijał się w wodzie, a światła domu błyszczały w oddali. Hans jest całkiem zadowolony ze zmian, które wprowadziłam w tym małym, drogim pałacu. Jasne tapety i perkale. Duża jadalnia przekształcona w salon do siedzenia z wygodnymi fotelami i poduszkami, wszystkie sofy i krzesła pokryte czerwonym lub zielonym płótnem. Poduszki w starym, XV-wiecznym typie i dobrane do tego zasłony. Wszystko harmonijnie zgodne z gotycko-renesansowym stylem wnętrza”.

Lasy pszczyńskie, starannie zagospodarowane, głównie za sprawą dwóch właścicieli dóbr pszczyńskich – księcia Friedricha Erdmanna Anhalta-Köthen-Pless oraz Hansa Heinricha XI von Hochberga, bogate były w dziką zwierzynę oraz ptactwo. Powstanie zameczku myśliwskiego Promnice, położonego we wsi Kobiór nad Jeziorem Paprocańskim, wiązało się z myśliwską pasją książąt von Hochberg, oraz z myślą o najznakomitszych gościach zapraszanych na polowania w Puszczy Pszczyńskiej. Zameczek ten odwiedzili m.in. Wilhelm I Friedrich Ludwig von Hohenzollern oraz Wilhelm II. Miejsce to upodobała sobie także żona Hansa Heinricha XV von Hochberga – Mary Therese Cornwallis-West (księżna Daisy von Pless).

Zameczek początkowo zwany domem myśliwskim (Jagdhaus), a następnie zamkiem (Jagdschloss) przejął funkcję zburzonego w 1830 roku tzw. dworu myśliwskiego (Jägerhof) znajdującego się w bezpośrednim sąsiedztwie zamku pszczyńskiego (naprzeciw ogrodu zamkowego), który został wzniesiony za czasów wspomnianego księcia Friedricha Erdmanna Anhalta-Köthen-Pless.

Twórcą projektu architektonicznego był królewski budowniczy krajowy Olivier Pavelt, autor wielu pszczyńskich budowli pracujący dla księcia pszczyńskiego Hansa Heinricha XI von Hochberga. Rok powstania obiektu – 1861 – przypada na okres szczególnego nasilenia ruchu budowlanego obejmującego lata 1861-1876.

Zaprojektowany przez Pavelta zameczek Promnice stanowił centralną budowlę większego zespołu, w którego skład wchodziły: wozownia, stajnie oraz leśniczówka. Zamek w swej obecnej postaci jest rezultatem dwóch faz budowlanych, a mianowicie z 1861 roku (faza pierwotna) i przede wszystkim z 1868 roku, kiedy to miała miejsce gruntowna odbudowa zamku po pożarze w 1867 roku oraz kilku drobniejszych zmian jakich dokonano na przełomie XIX i XX wieku.

Konstrukcja z muru pruskiego znamiennego dla architektury renesansu niemieckiego, budownictwa tyrolskiego i tzw. stylu szwajcarskiego połączona została z licznymi elementami neogotyckimi, głównie w detalach architektonicznych. Akcenty myśliwskie w postaci rozwieszonych na zewnątrz głów jeleni z porożami dobitnie podkreślały przeznaczenie budowli.

Zamek posiadał typowe dla siedzib myśliwskich cechy, takie jak: połączenie w architekturze budynku różnych stylów budowlanych, występowanie dominującej nad całością wieży służącej do obserwacji zwierzyny, istnienie reprezentacyjnego holu i wielkiej jadalni z jednorodnym tematycznie wystrojem, nawiązującym do symboliki rycerskiej i myśliwskiej oraz użycie na dużą skalę drewna jako materiału budowlanego. Przestrzeń zamku była ściśle podzielona, a poszczególne kondygnacje pełniły odrębne role. Parter miał charakter reprezentacyjno-prywatny, piętro zajmowały pomieszczenia dla gości i dzieci, poddasze przeznaczone było dla służby, zaś piwnica na pomieszczenia gospodarcze. Zamek o półoficjalnym charakterze, będący miejscem wolnym od sztywnej, dworskiej etykiety nadawał się doskonale do rekreacyjnych pobytów, gdzie rodzina książęca i jej goście oddawali się odpoczynkowi oraz polowaniom.

W takiej postaci zameczek przetrwał zaledwie 6 lat, a to za sprawą pożaru z 1867, który zniszczył niemal cały budynek. Pracami budowlanymi według rysunków dostarczonych przez mistrza ciesielskiego Assera, kierował majster Boehme, główny kierownik budowy. Pracami stolarskimi wewnątrz zamku, na podstawie rysunków Pavelta, zajął się mistrz stolarski Friedrich Rehorst. Także na podstawie rysunków, najprawdopodobniej Pavelta, miał pracować rzeźbiarz Plischke ze Świebodzic, wykonujący prace kamieniarskie we wnętrzach zamku. Nadzór nad całością sprawował wspomniany Olivier Pavelt. W trakcie prac, przed zamkiem postawiono odlaną z cynku grupę figuralną przedstawiającą patrona myśliwych św. Huberta z jeleniem, autorstwa Jana Jandy. Rzeźbiarz nadał postaci świętego rysy księcia Hansa Heinricha XI von Hochberga.

Prace prowadzone na przełomie XIX i XX wieku miały na celu przede wszystkim modernizację zamku. Wiele zmian nastąpiło po śmierci Hansa Heinricha XI, kiedy to księżna Daisy postanowiła nadać wnętrzom lekkości, wprowadzając meble z jasnymi obiciami oraz malując ściany na jasne kolory. Następnie zainstalowano małą windę do transportu potraw, a także wprowadzono elektryczność. Niemal wszystkie pomieszczenia zyskały bogatszy wystrój

Promnice widok współczesny

Na dziedzińcu w 1864 roku została wzniesiona figura przedstawiająca patrona myśliwych – św. Huberta z jeleniem. Rzeźba ta inspirowana była postacią księcia pszczyńskiego Jana Henryka XI. Święty ubrany jest w tunikę, a na plecach ma zarzuconą skórę niedźwiedzia. Na prawym ramieniu ma zawieszoną torbę myśliwską i łuk. Autorem rzeźby i całej grupy figur hubertowskich jest Johann Janda.

Do 1938 r. był własnością rodu Hochbergów, jednak w tym roku został przekazany państwu jako część opłaty spadkowej, którą musieli uiścić synowie zmarłego Hansa Heinricha XV, aby objąć po nim schedę. Odtąd pałacyk znajdował się w gestii Lasów Państwowych, potem kopalń i zrzeszeń górniczych, by w 2003 r. znów stać się własnością Skarbu Państwa. W tym roku odbyło się tam spotkanie prezydentów Polski, Węgier, Słowacji i Czech. Obecnie w zamku znajduje się restauracja i hotel „Noma Residence”.

Cesarz Wilhelm II na schodach zameczku w Promnicach w towarzystwie Daisy von Pless 

Manfred von Richthofen po wizycie,  zapisał w swoim dzienniku: "Posiadłość księcia von Pless nie jest zwyczajnym rezerwatem. Ciągnie się na milionie arów i żyją na niej dostojne jelenie, których nie widział jeszcze żaden człowiek. Nawet leśnicy ich nie znają. Czasami są odstrzeliwane. Ktoś może błąkać się po tym lesie tygodniami i nie spotkać żubra. Są takie okresy w roku, że w ogóle nie można go znaleźć. Żubry lubią ciszę i potrafią ukryć się dobrze  w gąszczu gigantycznej puszczy".

Jego przepowiednia, że "za kilkadziesiąt lat nie będzie żubrów" na ziemi, nieomal sprawdziła się znacznie wcześniej. Już podczas swojego pobytu w Pszczynie wiedział o losie żubrów w Białowieży, pisząc z odrobiną ironii: "Puszcza białowieska ucierpiała okropnie podczas działań wojennych. Wiele wspaniałych żubrów, które powinny były być łowione przez Cara i innych monarchów, zostało zjedzonych przez niemieckich muszkieterów".

W 1918 r. w lasach pszczyńskich było wciąż ponad 70 żubrów. Jednakże zawierucha powojenna na Górnym Śląsku, w tym kłusownictwo i beztroskie polowania stacjonujących tam oficerów sił alianckich, zdziesiątkowała ich pogłowie do pięciu sztuk w 1921 r. i tylko trzech w 1924 r. Gdyby nie determinacja zoologa Jana Sztolcmana, który odbudował ich populację rozmnażając ocalałe żubry Hochbergów z okazami z ogrodów zoologicznych, ani w Pszczynie, ani w Białowieży już by ich nie było.

 

Obydwa pałace Hochbergów w Książu i Pszczynie ocalały do dnia dzisiejszego ale  stan Książa był bardzo zły. Powoli jednak odzyskuje on swój blask. Niestety nie przywróci mu się dawnej świetności. Dobrze, że nastały inne czasy i możemy chociaż uruchomić wyobraźnię patrząc na obecny stan pałaców w Książu i Pszczynie.

Zamek Książ - widok obecny

Wnętrza dzisiejszego zamku różnią się zdecydowanie od bogatych wnętrz z czasów dawnych właścicieli – Hochbergów. Dziś komnat Książa nie zdobią już cenne gobeliny, nie ma bogatych zbiorów porcelany chińskiej, ani portretów rodziny książęcej w złoconych ramach. Zniknęły wytworne, niezwykle wartościowe meble, dzieła sztuki o wysokiej wartości artystycznej, gromadzone od setek lat zbiory muzealne. Komnaty, halle, gabinety i salony zdobione niegdyś malarstwem mistrzów, dziś sprawiają wrażenie surowych.

Zniszczenia, jakie dotknęły zamek Książ są wynikiem tragicznych wydarzeń lat tuż powojennych, czasów II Wojny Światowej i okresu ja poprzedzającego. Upadek zamku miał początek już w 1939 roku, kiedy to nad majątkiem księcia pszczyńskiego ustanowiony został powiernik państwa niemieckiego. Władze hitlerowskie rozpoczęły konfiskatę dóbr Hochbergów – rodziny panującej tu przez ponad 400 lat. Zrodził się wówczas dylemat - jak spożytkować ogromną powierzchnię zamku. Początkowo planowano przekazać go Zarządowi Zamków i Ogrodów, następnie Śląskiemu Związkowi Ochrony Ojczyzny. W 1941 roku pojawiła się propozycja wykorzystania obiektu przez Luftwaffe w celu stworzenia tu szkoły dla podoficerów. W 1943 roku zamek był rezerwową siedzibą dyrekcji wrocławskiego oddziału niemieckich kolei państwowych. W 1944 roku zamek Książ przejęła paramilitarna organizacja „Todt". Od tego czasu prowadzono tu już roboty budowlane i adaptacyjne zakrojone na szeroką skalę. Wysiedlono wszystkich mieszkańców, również Daisy - ostatnią księżną na zamku. Sale zaadaptowano na potrzeby wojska, dewastując je i zmieniając ich wygląd. Kilkadziesiąt metrów pod Dziedzińcem Honorowym i budynkami podzamcza wykuwano i betonowano potężne tunele. W razie zagrożenia, z zamku można się było dostać do podziemi dzięki systemowi wind. Dlatego też powstał projekt podziemnego schronu przeciwlotniczego. Uwzględniał on pokonanie około 35. metrowej wysokości pomiędzy przejściem podziemnym na poziomie tarasów południowych, a zasadniczym poziomem podziemi. Wykonano więc wykop dużych rozmiarów dla urządzenia szybu komunikacyjnego o odpowiednich parametrach. Cała budowa otoczona była wielką tajemnicą. Wokół zamku funkcjonowały trzy strefy ochronne, nawet miejscowa niemiecka ludność nie wiedziała, co dzieje się wewnątrz.

Zamek Książ stał się potężnym placem budowy i potrzebował równie dużych zasobów siły roboczej. Hitlerowcy sięgnęli po więźniów pobliskiego obozu koncentracyjnego Gross – Rosen. Tysiące ich pracowało nieprzerwanie przez całe doby w nieludzkich warunkach.

W maju 1944 roku powstał AL Fürstenstein – Obóz Pracy Książ. Wiele osób zamordowano również podczas jego ewakuacji. Prac nie ukończono. Przed wkroczeniem Armii Czerwonej wiele podziemnych konstrukcji zostało zniszczonych, wysadzono bądź zamaskowano tunele do nich prowadzące. Wiadomo, że do ostatnich dni wojny w zamku pozostawali pracownicy organizacji „Todt”, choć do dziś nie uzyskano żadnych informacji o ich działaniach. Uważa się za bardzo prawdopodobne, że zamaskowali oni podziemne przejścia, ukrywając skutecznie dokumenty dotyczące kompleksu „Riese”, archiwa NSDA, być może również zbiory muzealne i depozyty niemieckiej ludności.

 

A co dzieje się wówczas w Książu … Komendant miejscowej policji wydaje nakaz opuszczenia zamku i Daisy musi przenieść się do jednego z odległych pawilonów. Zamek, oddany pod władzę gauleitera Dolnego Śląska Karla Hankego, staje się zamkniętą twierdzą o szczelnie zaciemnionych oknach, zaryglowanych bramach. Nocą słychać głuchy warkot ciężarówek, krzyki, ostre komendy. Do kogo kierują je esesmańscy strażnicy? Kim są nieszczęśnicy przywożeni tu ciężarówkami do nędznych, pobudowanych naprędce baraków? Opiekunka księżnej, Dolly, która wyprawia się po żywność do okolicznych mieszkańców, przynosi straszne wieści – podobno są to więźniowie obozu koncentracyjnego Gross-Rosen; dowożą ich stamtąd codziennie, gnają do baraków, a potem pod strażą prowadzą do podziemi. Tam od świtu do nocy ryją tunele kilkadziesiąt metrów w głąb; wielu umiera z wyczerpania. Hekatomba ofiar: Żydów, Rosjan, a po warszawskim powstaniu – akowskich żołnierzy.

Daisy drętwieje z przerażenia; Hanke dowiedział się o jej obecności w pobliżu zamku i wybuchnął gniewem, że cywile szwendają się po oddanym mu we władanie terenie. Nakaz: usunąć te kobiety!

Wtłoczona razem z inwalidzkim wózkiem do starego powozu, Daisy wyrusza z Dolly do Wałbrzycha – w ostatni etap ziemskiej wędrówki. I tam umiera. (żródło: https://www.focus.pl }.

Tunele pozostałe po pracach hitlerowców

Do dziś nie ma jednoznacznych odpowiedzi na te pytania. Wersji jest jednak wiele. Być może miała tu być jedna z głównych kwater wojsk niemieckich. Może nawet samego Hitlera? Wówczas budowane podziemia stałyby się częścią wielkiego kompleksu „Olbrzym” („Riese”) - największego projektu górniczo - budowlanego hitlerowskich Niemiec w Górach Sowich i Książu, a jednocześnie najbardziej kosztownego. Może miał się stać siedzibą Ministerstwa Spraw Zagranicznych III Rzeszy z apartamentami dla przywódców hitlerowskiego państwa oraz kwaterami dla niższych rangą pracowników cywilnych i wojskowych. w pobliskich górach. A może miały tu powstać laboratoria i fabryka broni chemicznej czy bakteriologicznej?

 

Gdzie podziały się te tysiące ludzi, gdy przerwano prace? … Porównując plany przedwojenne z powojennymi, da się zauważyć na tych ostatnich brak trzech podziemnych pomieszczeń.

 

Gdzie znaleźć dowody, że według raportów hitlerowskiego architekta Speera powstały w podziemiach hale do tajnej produkcji zbrojeniowej i zużyto na nie „więcej betonu niż w 1944 roku na budowę schronów dla całej ludności…”?

 

W zamkowej „perle Śląska” stworzono ponoć ośrodek badawczy. Prowadzono tam badania, podobno nad bronią jądrową i biologiczną. Grozę budzą domysły, co stało się z więźniami w opancerzonych pociągach, które sunęły tunelami wydrążonymi w skałach. Tyle nierozwiązanych do dziś zagadek, tyle pytań bez wiarygodnych odpowiedzi, tyle nierozwiązanych do końca tajemnic.

 

Czy paramilitarna Organizacja Todta, przesuwając i przemalowując ściany, przewieszając i usuwając obrazy, przygotowywała tu kwaterę Hitlera?… I czy mają jakiekolwiek podstawy krążące do dziś uporczywe pogłoski o ukryciu i zamurowaniu Bursztynowej Komnaty i innych zrabowanych dzieł sztuki?… Gauleiter jeszcze w marcu 1945 r. przylatywał do Książa z oblężonego Wrocławia, przemierzał szybkim krokiem komnaty, aby zniknąć gdzieś nagle jak duch. Jeszcze w maju 1945 r. kazał zgładzić więźniów - robotników. Gdzie jest ten masowy grób?… Podobno podziemny tunel ciągnie się aż do Wałbrzycha…

 

Kuszą śmiałków nieodkryte jeszcze skarby, rozpalają wyobraźnię małych kombinatorów możliwości zarobienia dużych pieniędzy. Władze Wałbrzycha kuszone perspektywą wypełnienia budżetowych dziur na odbudowę i zagospodarowanie zamku są otwarte na oferty rozmaitych biznesmenów.

Do dziś toczą się gorące dyskusje dotyczące wojennej historii zamku Książ. Od lat badacze, pasjonaci, poszukiwacze rzeczy dziwnych i ciekawych dywagują o celu prowadzonych w podziemiach prac, bacznie przeszukują pomieszczenia zamkowe, opukują i mierzą ich ściany. Każda nowa, nawet mało prawdopodobna informacja rodzi kolejne debaty i nowe teorie. Powstają kolejne opracowania i publikacje. W zamku spotykają się niestrudzeni eksploratorzy. Podziemia książańskie jednak skutecznie strzegą swoich mrocznych tajemnic.

Według raportu sporządzonego dla Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków z 4 września 1947 roku powojenny stan zamku Książ był katastrofalny. Imponująca biblioteka Hochbergów, zawierająca ok. 60 000 woluminów została zdewastowana. Zamkowe sprzęty, chińska porcelana, stare polskie pieniądze, obrazy, cenne rzeźby i zegary, mapy i nuty, pochodzące z zamkowej biblioteki nierzadko można było znaleźć na wałbrzyskich targowiskach. Pierwsza powojenna inwentaryzacja wykazała, że w zamku w trakcie przebudowy prowadzonej przez organizację „Todt” zmieniona została liczba pomieszczeń: z 400 na 430. Pokryto wapnem przeważającą część malowideł ściennych i marmurowych okładzin ściennych, przerobiono otwory drzwiowe, w wielu pomieszczeniach wyjęto futryny i znaczną część stolarki okiennej, częściowo zerwano posadzki i parkiety. W 80 % wytłuczono okna w zamku, w niektórych salach zarejestrowano zupełny brak ram i skrzydeł okiennych. Taki stan rzeczy prowadził do całkowitej dewastacji zamku. Próby zabezpieczenia obiektu stanowiły potężne wyzwanie. Ze względu na zakres i rozmiar prac remontowych w tak ogromnym obiekcie trudno było znaleźć ich realizatora.

Po opuszczeniu zamku przez wojska radzieckie od czerwca 1946 roku pozostawał on w dyspozycji Centralnego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego, które zatrudniało jako dozorców byłych pracowników zamkowych. W 1947 roku  zamek został przejęty przez Związek Walki Młodych, ale i on nie dał sobie rady z zabezpieczeniem i utrzymaniem obiektu. Dopiero w latach 1953 -1956, przy pomocy wojewódzkiego konserwatora zabytków we Wrocławiu, rozpoczęły się pierwsze po wojnie prace zabezpieczające zakrojone na szeroką skalę. W następnych latach, zakres prowadzonych prac stopniowo się poszerzał. Badano podziemia, porządkowano tarasy, później zaczęto prowadzić prace konserwatorskie wewnątrz budowli. W 1971 roku zamek przejął Powiatowy Ośrodek Sportu, Turystyki i Wypoczynku w Wałbrzychu. W tym czasie prowadzono prace porządkowe i renowacyjne na tarasach, w budynku bramnym powstała kawiarnia, oficyny i budynki gospodarcze podzamcza przekształcono w hotele, plastycy z Gdańska przystosowywali komnaty zamkowe do zwiedzania. Od 1974 roku zamkiem i jego otoczeniem zawiadywało Sudeckie Zjednoczenie Rolno – Przemysłowe „Agrokompleks Sudety”. W latach 1986 – 1990 był siedzibą Wojewódzkiego Centrum Kultury i Sztuki „Zamek Książ”. Od 1 czerwca 1991 roku stanowi własność Gminy Wałbrzych. (100 % udziałów). Utworzono wówczas Przedsiębiorstwo „Zamek Książ” Spółka z o.o., obecnie Zamek Książ w Wałbrzychu Sp. zo.o., które zarządza, dba o utrzymanie i właściwą działalność w kompleksie książańskim. (źródło: Katarzyna Matuła).

Zamek w Pszczynie

Po plebiscycie w roku 1922 Pszczynę włączono do odrodzonego Państwa Polskiego. W 1936 r. powstała w parku nowa nekropolia. Znajdują się tam groby najmłodszego syna Daisy - hrabiego Bolko (ojca obecnego księcia von Pless) - i samego księcia Hansa Heinricha XV oraz cmentarz książąt Anhaltow.

Groby Hochbergów

Cmentarz książąt Anhaltów

 

Grobowiec księcia Ludwika Anhalta (1783-1841)

Po wkroczeniu Armii Czerwonej do Pszczyny w lutym 1945 roku w zamku umieszczono szpital, jednak sam zamek jak i jego wyposażenie, w tym olbrzymie kryształoweu lustra, ocalały.

9 maja 1946 r. otwarto dla publiczności podwoje zamku pszczyńskiego. Początki były skromne - ekspozycja znalazła swoje miejsce jedynie w kilku pomieszczeniach I piętra, gromadząc w nich zabytkowe przedmioty sztuki zdobniczej, zachowane z czasów panowania rodziny Hochberg.

 

Należy podkreślić, że w Muzeum zachowało się około 80% oryginalnego wyposażenia wnętrz z przełomu wieków XIX/XX, w tym kolekcję trofeów myśliwskich. W ostatniej dekadzie XX w. przeprowadzono prace konserwatorskie, a w oparciu o zachowaną ikonografię i archiwalne spisy inwentarzowe przywrócono dawne funkcje oraz aranżacje wnętrz odkrywając oryginalne kolory i złocenia. Zamek w Pszczynie należy do tych nielicznych muzeów tego typu w naszej części Europy, które zachowały historyczne, bogate wyposażenie. Wyrazem słuszności przyjętej koncepcji rekonstrukcji wnętrz jest nagrodzenie Muzeum w konkursie 1995 r. przez organizację Europa Nostra z siedzibą w Hadze, zajmującą się ochroną europejskiego dziedzictwa kulturowego i środowiska naturalnego, dyplomem honorowym "Za pieczołowite odtworzenie wnętrz zamku z ich wyposażeniem, oparte na wnikliwych historycznych badaniach, które przywróciły blask początku XX wieku".

Rezydencja szczęśliwie przetrwała II Wojnę Światową, nie ulegając dewastacji przez wojska niemieckie czy radzieckie, w związku z czym już w 1946 roku utworzono tu muzeum, które obecnie nosi nazwę Muzeum Zamkowego w Pszczynie.

Zamek w Pszczynie - 1971 rok

Ekspozycje muzealne w zamku w Pszczynie zajmują wszystkie kondygnacje budowli, oprócz III piętra (strychu), gdzie znajdują się m.in. pracownie konserwatorskie. Obok głównej ekspozycji na parterze, I i II piętrze, do zwiedzania udostępnione są też piwnice, w których mieści się Zbrojownia, oraz Gabinet Miniatur i sale wystaw czasowych, znajdujące się na II piętrze.

Parter – apartamenty cesarski

Obecny parter zamku w Pszczynie aż do XVIII w. był jego pierwszym piętrem. Zmiana nastąpiła na skutek ukończonej w 1768, już za panowania księcia Friedricha Erdmanna Anhalta, przebudowy zamku z budowli renesansowej na barokową. Podwyższono wtedy teren dziedzińca wewnętrznego, na skutek czego dawny parter zamienił się w piwnice (obecna Zbrojownia), a pierwsze piętro w parter. Na parterze urządzono wtedy m.in. sypialnię pary książęcej, izbę szkolną ich dzieci oraz pokój pracy księcia.

Obecnie większą część parteru, która jest udostępniona do zwiedzania, zajmuje zrekonstruowany apartament cesarski Cesarza Niemiec Wilhelma II z początku XX w. Wilhelm w latach 1885–1911 kilkakrotnie przyjeżdżał do Pszczyny na polowania na żubry i jelenie; później często tu przebywał podczas I Wojny Światowej, w latach 1914–1917, kiedy w zamku znajdowała się główna kwatera armii niemieckiej dla frontu wschodniego. Właściciel zamku, Hans Heinrich XV, pełnił wtedy funkcję oficera ordynansowego Cesarza. Wilhelma II czasami odwiedzała też małżonka Augusta Wiktoria, dla której wydzielono osobną sypialnię i łazienkę. Apartament cesarski i prowadzący do niego korytarz zostały zrekonstruowane w latach 1999–2005 na podstawie fotografii i inwentarza wyposażenia z 1915. Wnętrza są utrzymane w stylu neogotyckim, mają też gotyckie sklepienia.
Na parterze zamku znajdują się następujące pomieszczenia udostępnione do zwiedzania:

•    Korytarz zachodni – pełniący rolę antykamery przed apartamentem cesarskim, z zawieszonymi na ścianach trofeami myśliwskimi (medalionami), wśród których znajdują się poroża jeleni i przede wszystkim głowa żubra upolowanego w II połowie XIX w. przez księcia Hansa Heinricha XI w Puszczy Białowieskiej. Niektóre z poroży mają namalowane na czaszkach monogramy poszczególnych książąt, np. HB XV oznacza, że zwierzę zostało upolowane przez Hansa Heinricha XV.

•    Sypialnia cesarzowej Augusty Wiktorii z łożem osłoniętym częściowo parawanem.
•    Salon cesarski (pokój narad) – największe wnętrze apartamentu cesarskiego, w którym podczas I Wojny Światowej urządzono tzw. pokój narad (niem. Beratungszimmer). Centralne miejsce salonu zajmuje wielki stół, przy którym Cesarz razem ze swoimi sztabowcami podejmował decyzje dotyczące przebiegu wojny. Na ścianie reprezentacyjny portret Hansa Heinricha XI w mundurze Wielkiego Łowczego, namalowany przez Gustava Richtera w 1875.
•    Gabinet pracy Cesarza (niem. Schreibzimmer), w którym Wilhelm II prowadził korespondencję i wypoczywał. Centralne miejsce w pokoju zajmuje neobarokowy stół z przyborami do pisania.
•    Garderoba cesarska z dwiema szafami z II połowy XVIII w. na mundury i bieliznę Cesarza.
•    Sypialnia Cesarza z łazienką. Głównym meblem w pomieszczeniu jest eklektyczne łoże z baldachimem. W boazerii drzwi prowadzące do łazienki z wanną i WC, w rogu sypialni kominek.

Westybul i klatka schodowa

Westybul, niegdyś pełniący funkcję przedpokoju zamku, oraz łącząca się z nim bezpośrednio klatka schodowa, służą obecnie jako przejście na kolejną kondygnację zamku. Szczególnie cenna jest klatka schodowa, jedno z najbardziej reprezentacyjnych pomieszczeń zamku, w obecnym kształcie pochodząca z okresu przebudowy z lat 1870–1876. Pomieszczenie to ukazywało się jako pierwsze gościom odwiedzającym zamek, stąd pragnienie olśnienia przepychem i bogatym wystrojem wnętrza. Na początku klatki schodowej ustawiono dwie metalowe, złocone latarnie, dalej z prawej strony dwie ogromne, ok. 2-metrowej wysokości wazy ceramiczne, jedna z motywami wschodnimi. Trzecia waza, ustawiona po lewej stronie, ozdobiona głowami satyrów i innymi motywami antycznymi, została wykonana z zielonego serpentynitu i jest kopią tzw. wazy Warwicka ze starożytnego Rzymu, wydobytej w XVIII w. z dna jeziora w Tivoli.

Na pierwsze piętro zamku prowadzą trójbiegowe schody z jasnego piaskowca, nawiązujące do Schodów Królowej z pałacu w Wersalu; pomiędzy tralkami umieszczono płyciny z monogramem Hochbergów – dwiema odwróconymi od siebie literami P, nakrytymi mitrą książęcą. Monogram ten również nawiązuje do dworu francuskiego, mianowicie monogramu Ludwika XIV – dwóch odwróconych od siebie liter L. Klatka schodowa jest nakryta pozorną kopułą i oświetlana wielką brązową lampą, opuszczaną w razie potrzeby do posadzki za pomocą kołowrotu ukrytego na poddaszu.

Płyty pokrywające ściany zostały wykonane, podobnie jak schody, z białego piaskowca; na jednej ze ścian zawieszono olbrzymią tapiserię – gobelin z XVII w., przedstawiający Amazonki żegnające swoich synów udających się na poszukiwania ojców, dar carycy Katarzyny II dla księcia Friedricha Erdmanna Anhalt-Köthen-Pless, który był jej kuzynem[.

I piętro

Obecne I piętro dawniej było II piętrem zamku renesansowego. W XVIII w., za panowania książąt Anhalt-Köthen-Pless, stało się najważniejszą, reprezentacyjno-mieszkalną częścią zamku, określaną jako bel étage. Znaczenie to zachowało po przebudowie zamku przez Hochbergów w XIX w., chociaż zmieniono wtedy przeznaczenie praktycznie wszystkich pomieszczeń kondygnacji. Najważniejszymi zmianami dokonanymi podczas owej przebudowy przez Hochbergów było utworzenie Sali Lustrzanej i klatki schodowej. Obecnie na I piętrze udostępniane do zwiedzania są następujące pomieszczenia:

•    Galeria I piętra, czyli korytarz biegnący przez wszystkie skrzydła zamku. Przy wejściu na I piętro stoi rzeźba Egipcjanki Amnesis trzymającej koszyk z małym Mojżeszem dłuta Francesco Barzaghi z 1874. Obok wiszą zrekonstruowane ciężkie kotary, których zadaniem była ochrona wnętrz zamku przed przeciągami. W głębi galerii w kierunku zachodnim stoi cenny zegar podłogowy z XVIII w. z pracowni Johanna Gottfrieda Sechtinga w Wrocławia. Idąc dalej skrzydłem zachodnim galerii, można dojść do prywatnych apartamentów księżnej Daisy, żony Hansa Heinricha XV, którą poślubił w Londynie 8 grudnia 1891.
•    Salon księżnej Daisy – pomieszczenie można obejrzeć przez otwarte drzwi. Jego wyposażenie stanowi połączenie stylu klasycyzującego z Chippendale.
•    Sypialnia, buduar i łazienka, należące do apartamentu księżnej Daisy, normalnie nie są udostępniane zwiedzającym, między innymi ze względu na małą powierzchnię i cenny wystrój. Sypialnia i buduar są jedynymi pomieszczeniami w zamku zachowanymi w stanie prawie nienaruszonym od II połowy XVIII w. Dominuje w nich styl rokokowy, meble w stylu Ludwika XV i Ludwika XVI. W łazience centralne miejsce zajmuje wanna wpuszczona w posadzkę.
•    Przedpokój z wejściami do salonu księżnej Daisy i jej męża, księcia Hansa Heinricha XV Hochberga. W przedpokoju stolik do gry w karty i trzy szafy, w jednej z nich znajdują się strzelby myśliwskie z XVIII i XIX w. W przedpokoju wisi też stara gaśnica przeciwpożarowa z początku XX w.
•    Sypialnia księcia jest pierwszym z pomieszczeń apartamentu Hansa Heinricha XV. W przeciwieństwie do innych sal zamku sypialnia ma surowe, ascetyczne wyposażenie i jest pozbawiona nadmiernych ozdób.
•    Pokój pracy księcia, zwany też komnatą Promnitzów (dawnych właścicieli zamku), z bogatym sklepieniem z lunetami, ozdobiony porożami i innymi trofeami myśliwskimi. Na ścianach wisi wiele portretów Promnitzów, Anhaltów i Hochbergów, m.in. Friedricha Erdmanna Anhalt-Köthen-Pless z polskim Orderem Orła Białego, nadanym mu w 1754.
•    Przedpokój myśliwski z wielką liczbą trofeów myśliwskich, m.in. spreparowanym wilkiem (ostatnim upolowanym w lasach pszczyńskich w XIX w.), ciosem słonia afrykańskiego, czaszką bawoła, porożem koziorożca upolowanego w Alpach przez Hansa Heinricha XI, i rogami nosorożców afrykańskich.
•    Salon narożny, niegdyś pokój bilardowy, obecnie zrekonstruowany w stylu XVIII w. i rokoka. W salonie znajduje się m.in. biurko w stylu Ludwika XV.
•   Biblioteka, wyłożona boazerią orzechową i pokryta bogatą sztukaterią (obie zaprojektowane przez Destailleura). Księgozbiory były ważnym elementem wyposażenia zamku dla Promnitzów i Anhaltów. Obecna biblioteka, powstała podczas przebudowy zamku w XIX w., nie miała natomiast większego znaczenia dla Hochbergów, którzy swoją główną bibliotekę mieli w Książu, a książki w Pszczynie traktowali raczej dekoracyjnie. Wśród starodruków obecnie eksponowanych w Bibliotece znajdują się m.in. Historia Polski Jana Długosza z 1712, Atlas Śląska z 1752 i tzw. Biblia Weimarska z 1708 roku.
•    Salon wielki, usytuowany na osi północnej elewacji zamku, jedno z najbardziej reprezentacyjnych pomieszczeń zamku, o bogatej dekoracji stropu i fasety. W płycinach orzechowej boazerii umieszczono wielkoformatowe obrazy przedstawiające sceny pasterskie, myśliwskie i rodzajowe, namalowane ok. 1728 w holenderskiej pracowni Dirka Dalensa III. W salonie znajduje się kominek, barokowe meble, jest on oświetlony 48-świecowym kryształowym żyrandolem.
•    Salon zielony, pierwsze z pomieszczeń apartamentu gościnnego, w skład którego wchodziła też sypialnia i łazienka, utrzymany w kolorystyce zieleni. W pomieszczeniu znajduje się największa w zamku galeria porterów rodzinnych, przede wszystkim Anhaltów.
•    Sypialnia żółta (do 1907 sypialnia czerwona, do tego roku była to sypialnia księżnej) z łożem z baldachimem. Na ścianach obrazy i grafiki, m.in. portret Hansa Heinricha X oraz litografie przedstawiające członków rodziny Anhalt-Köthen-Pless.
•    Łazienka, przeznaczona dla gości księcia, z wedutami Rzymu Giuseppe Vasiego.
•    Korytarzyk z kopią posągu Mojżesza Michała Anioła i obrazem Spotkanie Jakuba z Ezawem według Petera Paula Rubensa.
•    Galeria I piętra – skrzydło wschodnie, w której stoją m.in. szafy do przechowywania medali.
•    Pokój gościnny książąt Reuss, spokrewnionych z Hochbergami, z oryginalną papierową tapetą z XIX w., stołem z fotelikami w stylu Ludwika XVI i toaletką z kompletem łazienkowym z początku XX w.
•    Galeria lustrzana – skrzydło środkowe, z czterema wielkimi lustrami z girlandami i wazonami. Ściany ozdobione panneau, przedstawiającymi zamek w Książu i zameczek myśliwski w Promnicach, również należące do Hochbergów.
•   Sala lustrzana – jedno z najbardziej reprezentacyjnych pomieszczeń w zamku, powstałe podczas przebudowy w XIX w. Najwyższa (dwukondygnacyjna) sala w zamku jest oświetlona trzema oknami o wysokości 7,5 m; od strony korytarza odpowiadają im przeszklone drzwi porte-fenêtre, nad którymi umieszczono trzy balkony z balustradami z kutego żelaza. Nazwa sali pochodzi od dwóch ogromnych luster (każde o powierzchni 14m²), umieszczonych naprzeciwko siebie, wyprodukowanych w Paryżu i przewiezionych do Pszczyny, do dzisiaj zachowanych w doskonałym stanie. Sala jest przykryta pozornym sklepieniem z malowidłami, na którym zawieszono pięć kryształowych żyrandoli. Sala początkowo odgrywała rolę reprezentacyjnej jadalni (przy ścianie wschodniej do dzisiaj stoi ustawiony marmurowy bufet z popiersiami różnych postaci), obecnie odbywają się tu koncerty pod nazwą "Wieczory u Telemanna".

II piętro

II piętro zamku pszczyńskiego powstało dopiero w XVIII w., za czasów Anhaltów, kiedy zamek podwyższono o jedną kondygnację, na której mieścił się m.in. apartament księcia Friedricha Erdmanna Anhalt-Köthen-Pless oraz pokoje gościnne. Pamiętając o tej tradycji, nowi właściciele zamku, Hochbergowie, pokoje gościnne czasami określali jako Coetensche Zimmer ("pokoje Köthenów"). Poza gośćmi, na kondygnacji tej mieszkali m.in. synowie Hansa Heinricha XV i Daisy. Większa część ekspozycji II piętra jest związana z tradycjami łowieckimi Anhaltów i Hochbergów.

•    Galeria myśliwska – skrzydło wschodnie. W galerii znajduje się m.in. portret Hansa Heinricha VI Hochberga z Książa, szafy z bronią palną do polowań; uwagę zwiedzających zwracają jednak przede wszystkim rozłożona na podłodze skóra niedźwiedzia upolowanego w lasach pszczyńskich, a nad nią wypchany żubr o imieniu Kader z Puszczy Białowieskiej, który "wystąpił" też w filmie Magnat Filipa Bajona (scenariusz filmu był oparty na życiu książąt Hochbergów).
•    Skrzydło środkowe galerii kontynuuje temat łowiectwa, eksponując trofea myśliwskie i obrazy o tematyce łowieckiej. W stojącej w galerii witrynie znajduje się nawet mała wystawa porcelany myśliwskiej z manufaktury Nymphenburg w Monachium, przedstawiającej myśliwych, psy i dzikie zwierzęta. Interesującym elementem tej części skrzydła są też drewniane figury małp w kapeluszach, trzymające tacki na bilety wizytowe.
•    Salon muzyczny jest jednym z trzech pokojów empirowych, zachowanych z dawnej ekspozycji w zamku, kiedy znajdowało się w nim Muzeum Wnętrz Zamkowych. W salonie znajduje się m.in. fortepian z Głogówka na Śląsku, na którym miał grać Ludwig van Beethoven, i kilka portretów, w tym Teresy Kunegundy Sobieskiej, córki Jana III Sobieskiego.
•    Gabinet pracy, drugi z pokojów empirowych, zawiera m.in. biurko i przeszklone szafy z pucharami, kielichami oraz brązowymi figurkami postaci historycznych.
•    W salonie empirowym głównym elementem wyposażenia jest garnitur mebli w stylu Davida Roentgena, niemieckiego ebenisty pracującego dla Ludwika XVI. Biurko w salonie posiada sekretne wewnętrzne szufladki, otwierane przez wciskanie sterczynek.
•    W jadalni secesyjnej znajdują się m.in. kredens i postument, wykonane przez Georga Klimta, młodszego brata Gustava Klimta jak też inne dzieła sztuki z początku XX w. i wcześniejszych epok.
•    W sypialni małżeńskiej stoją m.in. wolutowa kołyska, dwa empirowe łóżka, na ścianach wiszą portrety, m.in. nieznanej Pary małżeńskiej z 1585 r.
•    Wystrój skrzydła zachodniego galerii zawiera skrzynie, ławy, lustra, trofea myśliwskie i obrazy, m.in. Widok zamku w Książu z 1870 roku..
•    Ostatnim wnętrzem na trasie zwiedzania jest entré, tworzące wnękę w skrzydle zachodnim galerii, w którym stoją m.in. szafy z porcelaną i bronią myśliwską.
Osobnymi pomieszczeniami II piętra, które nie wchodzą w skład głównej ekspozycji zamku, są:
•    Gabinet Miniatur, otwarty 9 maja 2001 (w 55. rocznicę utworzenia muzeum na zamku w Pszczynie).
•    Sale wystaw czasowych, obejmujące 4 pomieszczenia, w których są prezentowane wystawy czasowe, najczęściej również związane z zamkiem i jego właścicielami.

Zbrojownia

W piwnicach zamku ulokowana jest również zbrojownia, otwarta dla zwiedzających 12 maja 2009. Prezentowane w niej zbiory pochodzą od XVI do początku XX w. i obejmują m.in. miecze katowskie, lance kawaleryjskie, ryngraf z czasów konfederacji barskiej i zbroje samurajskie.

 

Wracając na naszego bohatera to Wilhelm II, jak jego przodkowie, lubił polowania w zagrodzonych zwierzyńcach. Budzą one niesmak wśród współczesnych myśliwych, ale podówczas nie tylko w Niemczech taki sposób polowania nie wzbudzał kontrowersji.

Wilhelm II zawsze ukrywał niesprawną rękę

W czasie swojego łowieckiego życia Wilhelm II strzelił ogromne ilości zwierzyny. Zostało to skrupulatnie odnotowane w zapiskach, przez Jego dworską kamarylę.

Całkowity pokot Cesarza Wilhelma II. Lata 1872 – 1918.
78 330 szt. strzelonej zwierzyny
(wg. A. Gautschi)

Żubry	8 szt.	Dziki (grube)	3252 szt.	Perliczki	2 szt.
Łosie - łopatacze	12 szt.	Dziki (słabe)	316 szt.	Słonki	5 szt.
Renifery	8 szt.	Głuszce	108 szt.	Bekasy	2 szt.
Jelenie byki	2133 szt.	Cietrzewie	25 szt.	Kaczki	170 szt.
Jelenie łanie	98 szt.	Pardwy	95 szt.	Czaple/kormorany	826 szt.
Daniele byki	1848 szt.	Dzikie indyki	3 szt.	Niedźwiedzie	3 szt.
Daniele łanie	99 szt.	Zające	18025 szt.	Lisy	739 szt.
Kozice	121 szt.	Króliki	3178 szt.	Borsuki	6 szt.
Muflony	3 szt.	Bażanty	44086 szt.	Tumak (kuna leśna)	1 szt.
Rogacze	955 szt.	Kuropatwy	963 szt.	Różne (drapieżniki)	526 szt.

 

Zabijanie setek tysięcy zwierząt, czy to jest jeszcze sport? Czy Cesarz chciał udowodnić, że jest najlepszym strzelcem? Twierdzę, że w ten sposób tłumił kompleksy wynikające z kalectwa a i taki model łowiectwa obowiązywał wówczas w Niemczech.

Wracając do Prakwic fakt polowań królów w prakwickich lasach był zapewne powodem, że leśnictwo do dziś nazywa się KRÓLEWSKIE.

Nic nie pozostało ze świetności dworu w Prakwicach, dzisiaj są to tylko smutne ruiny i resztki okazałego kiedyś parku. Zachował się także staw usytuowany przed dworem i dwadzieścia dwa kamienie upamiętniające łowy panującego przez trzydzieści lat Cesarza Niemiec i Króla Prus - Wilhelma II.

Jako ciekawostkę podam tylko, że sława rogaczy z Prakwic ściągnęła na polowanie w 1934 roku ówczesnego premiera Prus - Hermanna Göringa (strzelił trzy rogacze), który przybył na nie ze świtą o wiele większą niż czynił to Wilhelm II i wymagał większej obsługi niż Cesarz. Widać to zresztą na fotografii, jak prężono się przed późniejszym zbrodniarzem wojennym. Na polowanie zaprosił go ówczesny właściciel Słobit i Prakwic Aleksander zu Dohna.

Göring był w tym czasie premierem rządu pruskiego i znany był dosyć powszechnie jego wystawny tryb życia, toteż w Prakwicach przedsięwzięto wszelkie środki, by uprzyjemnić mu pobyt. Co się tyczy picia i jedzenia, to adiutant Menthe przekazał w liście do Prakwic, datowanym 15.V.1934 r. polecenie: „napoje i trunki - jasne piwo, szampan, wódki - maltańska, gorzka, malinówka i wiśniówka, w żadnym wypadku likiery, ewentualnie duńska lub szwedzka żytnia lub wódki białe; potrawki - szparagi, pieczarki, smardze, białe mięso, młode kartofle, dużo owoców, chętnie je raki i co nieco kawioru”. Aleksander przywiózł Göringa z lotniska wojskowego w Królewie k/Malborka wraz ze służącym i wieloma bagażami, wśród których był jego mundur lotniczy z Pour le Mérite na kołnierzyku (Pour le Mérite - fr. "Za Zasługi" - najwyższy pruski i niemiecki order wojskowy). Göring spał  w tym samym pokoju co niegdyś kajzer. Był w świetnym nastroju, który jeszcze mu się poprawił, gdy następnego ranka upolował okazałego rogacza. Po polowaniu przebrał się w białe spodnie i takiż pulower. Wszystkie jego spodnie, także myśliwskie, miały lampasy.

Z Prakwic pojechał do Słobit, gdzie obejrzał wystawny pałac i spotkał się z robotnikami majątku Dohnów. Wieczorem, po powrocie do Prakwic, ponownie upolował rogacza, a następnego dnia odleciał do Berlina.