Kamienie Wilhelma

Zanim rozpoczniemy opisywać Spałę i polowania spalskie należy przedstawić historię Księstwa Łowickiego, które zapoczątkowało spalskie łowy. Najlepiej to zrobić słowami ppłk. Mikołaja Małychina, który był świadkiem polowań Cara Aleksandra III i opisał je w książce pt. "Carskie polowanie w Księstwie Łowickim. Oryginał wydano w Warszawie, w 1886 r. Polskie wydanie, w ilości 99 sztuk, ukazało się  w 2016 r.

[ ... ] Przede wszystkim trzeba zaznajomić was z domenami Księstwa Łowickiego. W czasach rządów pruskich, a potem stworzonego przez Napoleona Księstwa Warszawskiego domeny te nie miały swojej nazwy. Później zostały podarowane przez Napoleona znamienitemu marszałkowi Davout. Wraz z upadkiem Napoleona domeny te przeszły na własność państwa rosyjskiego i Car Aleksander I podarował je jako posag narzeczonej wielkiego księcia Konstantego Pawłowicza, która jednocześnie otrzymała tytuł księżnej łowickiej i w swojej ostatniej woli przekazała je w dziedzictwo Carowi Mikołajowi I. Od tamtej pory Księstwo Łowickie stanowi własność panującego Cara i dlatego jest zarządzane przez Ministerstwo Dworu Panującego. Znajduje się ono na terenie guberni warszawskiej, a obecnie pod jego zarządem pozostają jeszcze dwa państwowe leśnictwa z guberni piotrkowskiej i radomskiej.

Głównym bogactwem, a także ozdobą Księstwa są rozległe nieprzebyte lasy, pilnie strzeżone przed złodziejami i kłusownikami. Wielowiekowe dęby, sosny i świerki spotyka się tam na każdym kroku. W różnych częściach olbrzymy te, stawszy się jednolitą masą, tworzą zupełnie nieprzenikalną formę. […] Zarząd Księstwa Łowickiego mieści się w Skierniewicach, gdzie znajduje się niewielki, lecz piękny pod względem architektonicznym dworek, z dużym parkiem i licznym Zwierzyńcem.

Dwór w Skierniewicach

W dworku tym spędził ostatnie lata swego życia  generał feldmarszałek książę Aleksander Iwanowicz Bariatyński, w hałaśliwym kręgu swoich wielbicieli, towarzyszy broni i dostojnych gości.

Książę Aleksander Bariatyński

Z hrabią Bariatyńskim związana jest taka oto historia:
Tuż za torami dawnej Kolei Warszawsko – Wiedeńskiej w parku miejskim znajduje się niewielki XIX – wieczny pałacyk – Willa „Aleksandria”, zwany również pałacykiem myśliwskim „Sabediany”. Nazwa, willa „Aleksandria”, pochodzi z II połowy XIX wieku, gdzie zajmowali ją adiutanci Cara Aleksandra II. Kolejna nazwa ma swoje źródło w legendzie, która głosi, że kiedy właścicielem dóbr skierniewickich był książę Aleksander Bariatyński (lata 70. XIX wieku), willa stanowiła mieszkanie, a zarazem więzienie pięknej Czerkieski, porwanej przez księcia na Kaukazie. Nadał on brance imię Sabediana, ponieważ „mądrością królowej Sabie dorównuje, a zgrabnością – bogini rzymskiej Dianie”. 

Sabediana

Nieszczęsna branka miała zostać żoną feldmarszałka, który umieścił ją w skierniewickiej willi. W rzeczywistości nazywała się Nina, lecz mieszkańcy mieli dla niej własne przezwisko - Cyganicha. Budziła powszechne zgorszenie. Rzucano za nią kamieniami, mimo iż należała od osób wykształconych i pochodziła z bogatej rodziny. Wieść niesie, że w końcu popełniła samobójstwo kindżałem, który przekazał jej po kryjomu stary sługa. Podobno w tutejszym parku można czasem spotkać ducha pięknej Sabediany.

 

Legenda o Sabedianie – nieszczęsna branka

Wieczorową porą w okolicy stawu, w parku za torami kolejowymi, ukazuje się postać dziewczyny w stroju wschodnim. Najstarsi mieszkańcy Skierniewic opowiadali o figurce pięknej dziewczyny w powiewnych szatach znajdującej się w pocz.  XX wieku na wysepce niewielkiego stawu w pobliżu willi Aleksandria. Rzeźba  została zniszczona i leży gdzieś na dnie stawu. Figurka symbolizowała młodą Czerkieskę  przywiezioną do Skierniewic w 1877 roku przez feldmarszałka Aleksandra Bariatyńskiego, który w nagrodę za zwycięski podbój Kaukazu, otrzymał od Cara w bezpłatną dzierżawę dobra  skierniewickie. Książę, sprowadzając się do skierniewickiego pałacu, przywiózł wielkiej piękności brankę wojenną. Umieścił swoją faworytę w willi w północnej części parku otaczającego rezydencję carską. Willa, wybudowana w 1841 roku przez Idźkowskiego, znanego architekta Warszawy, zwana była willą Aleksandria  albo potocznie  pałacykiem myśliwskim, gdyż przeznaczono ją dla adiutantów carskich, którzy stąd wyjeżdżali na polowania. Piękną Czerkieskę  Ninę nazywano w mieście Cyganichą. Ulicznicy często rzucali za nią kamieniami, a mieszkańcy gorszyli się na jej widok.

Dziewczyna  pochodziła z wysokich gór Kaukazu. Ojciec jej był bogaczem, posiadał ogromne winnice na stokach gór nad rzeką Terek. Nina była dziewczyną wykształconą. Potrafiła czytać i pisać, mówiła po francusku. Była dziewczyną dumną i szczęśliwą  do czasu, gdy  do ich domu zawitał ze swoimi wojskami książę Bariatyński. Zachwycony urodą dziewczyny, wódz wojsk rosyjskich  porwał ją. Nina stała się jego niewolnicą i  łupem wojennym. W ostatniej chwili stary sługa zdążył po kryjomu przekazać dziewczynie kindżał  od ojca, którym wedle tradycji,  powinna popełnić samobójstwo. Honor czerkieski nie pozwalał by obcy mężczyźni zobaczyli twarz niewiasty, a cóż dopiero gdy stała się branką.  Dziewczynie zabrakło odwagi i tym sposobem znalazła się w niewoli w Skierniewicach. Książę zabrał jej nie tylko cześć ale i imię. Bariatyński zadecydował, że Nina, dorównująca  mądrością królowej Saby, a pięknością  bogini rzymskiej Dianie, nazwana zostanie Sabedianą.

Aleksander III, podczas pobytu w Skierniewicach, zachwycił się piękną branką, proponując Bariatyńskiemu odkupienie dziewczyny w zamian za przedłużenie dzierżawy dóbr skierniewickich. Co się stało z piękną Niną? Czy zaopiekował się nią Carewicz, czy ogarnięta tęsknotą za górami Kaukazu i melancholią  targnęła się na swoje życie? Legenda głosi, że popełniła samobójstwo przebijając się kindżałem przywiezionym z rodzinnych stron.

 

Po śmierci księcia w willi zatrzymywali się goście rosyjskiego Cara, którzy przybywali na polowania do pobliskiego Zwierzyńca. Na początku XX wieku w willi zamieszkiwała rodzina hrabiów Wielopolskich.

Willa Aleksandria zwana "Sabedianą"

 [ ... ] Po śmierci księcia dwór w Skierniewicach i park opustoszały. Obecnie zaś dworek skierniewicki znowu ożył, stawszy się rezydencją Ich Cesarskich Mości i przeszedł do historii jako miejsce spotkania trzech Cesarzy.

Spotkanie trzech Cesarzy znane w historii jako spotkanie Trzech Czarnych Orłów. Od lewej: Cesarz Austro-Węgier Franciszek Józef, Cesarz Niemiec Wilhelm I i Cesarz (Car) Rosji Aleksander III z żoną Marią Fiodorowną

 

Relacja ze spotkania wg magazynu „Über Land und Meer” (niemiecki ilustrowany magazyn informacyjny i polityczny publikowany w Stuttgarcie w Niemczech w latach 1858-1923. Jego podtytuł brzmiał Allgemeine illustrierte Zeitung):

„Spotkanie Cesarza Franciszka Józefa I, Cesarza Wilhelma I i Cara Aleksandra III. od 15 do 17 września 1884 r. w zameczku myśliwskim w Skierniewicach w rosyjskiej Polsce, w towarzystwie ministrów spraw zagranicznych, służyło odnowieniu „sojuszu trzech cesarzy” z 1881 r. w odniesieniu do sytuacji politycznej na Bałkanach oraz stosunkach między Austrią i Niemcami co było szczególnie ważne dla Rosji.

Podczas spotkania wiele było symbolicznych gestów. Między innymi symbolizowano przyjazne podejście do narodów podczas spotkania, poprzez balet rosyjski tańczący walce, mazurki i czardasza. Temu samemu celowi służyło polowanie na jelenie i daniele, które zaplanowano na ostatni dzień. Wejście do dzikiego parku zostało zamienione w bramę honorową. Można zobaczyć trasę po trasie przez Cara i Cesarza Franciszka Józefa I, a starzejący się przy wozie Cesarz niemiecki zdaje relację Carycy Marii o wyniku polowania.

Również w nadchodzącym 1885 roku doszło do spotkania Cara w Kremsier (Kromieryż,  niem. Kremsier – miasto w Czechach, na Morawach). W 1885 r. w Kromeryżu doszło do spotkania rosyjskiego Cara Aleksandra III z Cesarzem austro-węgierskim Franciszkiem Józefem I. Obrady objęte były ścisłą tajemnicą i tak jest do dzisiaj.

Spotkanie w Kromeryżu 1885 r. Przywitanie na dworcu

Cesarz austriacki jednak nie miał zbyt wielu złudzeń co do spotkania w Skierniewicach i stosunków z Rosją. „Dni Skierniewic nam się nie przydały, bo z w Rosji nie ma uczciwej przyjaźni, nawet w połowie trwałego porozumienia, o ile mamy aspiracje do części Półwyspu Bałkańskiego. Utrzymanie tej samej okupacji prowincji i dążenie do sfery władzy na Wschodzie dla naszej przyszłości… ”- zaznaczył książę koronny Rudolf Habsburg. Reporter spotkania w Skierniewicach w magazynie „Über Land und Meer” widział to wydarzenie wraz z innymi: "Przyszłość zapisze spotkanie w Skierniewicach jako historyczny fakt o nieprzewidywalnym znaczeniu, jako pokojowy sojusz władców dla zbawienia i dobrobytu narodów".

 

Zanim jednak przejdziemy do szczegółowych opisów Spotkania Trzech Czarnych Orłów w Skierniewicach warto najpierw zapoznać się z wydarzeniami, które poprzedziły te spotkanie. Tym bardziej że zarówno Skierniewice jak i Gdańsk leżą obecnie na terenie Polski.

 

Sojusz Trzech Cesarzy (niem. Dreikaiserabkommen, ros. Союз трёх императоров) – porozumienie monarchów trzech mocarstw, tj. Imperium Rosyjskiego, Cesarstwa Niemieckiego i Austro-Węgier sformalizowane 22 października 1873, na mocy którego zobowiązywali się oni do wzajemnych konsultacji w razie rozbieżnych interesów, zachowania pokoju w Europie oraz szukania wspólnego rozwiązania w razie agresji państw trzecich. Terytoria tych trzech mocarstw zajmowały łącznie prawie ⅔ powierzchni kontynentu. Sojusz był oczekiwany jako próba wskrzeszenia Świętego Przymierza z 1815 r.

 

Święte Przymierze – sojusz zawarty 26 września 1815 r. w Paryżu, po zakończeniu wojen napoleońskich. Przymierze zostało zawarte z inicjatywy Cara Rosji Aleksandra I, przez: Imperium Rosyjskie, Cesarstwo Austriackie (w osobie Cesarza Franciszka I) i przez Królestwo Prus (w osobie Króla Fryderyka Wilhelma III). W latach 1816–1817 do Świętego Przymierza zaproszono wszystkie kraje europejskie z wyjątkiem Turcji, jako kraju niechrześcijańskiego. W 1818 r. do Świętego Przymierza przystąpiło Królestwo Francji. Kres Świętemu Przymierzu położyła rywalizacja Austrii i Rosji na Bałkanach (1822-1830), przede wszystkim zaś neutralność Austrii wobec działań wojennych pomiędzy Rosją a Anglią i Francją podczas wojny krymskiej w 1854. Do ostatniej współpracy zbrojnej państw Świętego Przymierza doszło w maju 1849 roku, kiedy to Rosja (w osobie Iwana Paskiewicza) pomogła stłumić powstanie węgierskie, wcześniej stłumił powstanie listopadowe w Polsce. Próby wskrzeszenia Świętego Przymierza, podejmowane przez Ottona von Bismarcka w latach 1872–1884 (Sojusz Trzech Cesarzy), nie powiodły się.

Między 9 i 11 września 1872 roku kanclerz Bismarck zorganizował w Berlinie słynne spotkanie trzech Cesarzy, na które zaprosił panujących władców – Wilhelma I, Franciszka Józefa I (1830-1916) i Aleksandra II. Niemcy chciały pokazać, że nowa potęga, która powstała w sercu Europy, pragnie utrzymać przyjazne relacje między Berlinem, Wiedniem i Petersburgiem. Spotkanie sformalizowano w Wiedniu, zawierając Sojusz Trzech Cesarzy, co nastąpiło ostatecznie 22 października 1873. Jednak nieustający konflikt na Bałkanach (kryzys bałkański 1876-1878) między Rosją i Austrią spowodował, że Rosja pakt opuściła.  Car Aleksander II zginął w zamachu 13 marca 1881 roku i jego schedę objął syn, który koronował się jako Aleksander III.

Koronaja Cara Aleksandra   III w 1881 roku

Tak opisała tę wizytę Joanna Sidorczak-Heinsohn w artykule pt. Cesarski „szczyt” (źródło: www.gdansk.pl ):

„Wilhelm I od dziesięciu lat był władcą zjednoczonego Cesarstwa Niemieckiego. Aleksander III dzierżył władzę od kilku miesięcy. Jeszcze jako następca tronu   konsekwentnie zaznaczał, że jego polityka będzie inna niż jego ojca Aleksandra II (1818-1881), który wspierał aspiracje Królestwa Prus, a później Cesarstwa Niemieckiego.

Przypomnijmy pokrótce sytuację polityczną, w jakiej odbywało się to spotkanie. Dzięki niezwykle skutecznej polityce zagranicznej kanclerza Otto von Bismarcka (1815-1898), Niemcy stały się największą militarną i ekonomiczną siłą w kontynentalnej Europie, a dla wielu krajów nowym, budzącym niepokój sąsiadem. Szczególne powody do obaw miała upokorzona Francja, dla której  wojna z Prusami (wypowiedziana 19 lipca 1870 roku) zakończyła się podpisaniem (w 1871 roku w Wersalu) dokumentu, który potwierdzał zjednoczenie ziem niemieckich. 18 stycznia 1871 roku Król Prus Wilhelm koronował się na C Cesarza II Rzeszy i proklamował powstanie Cesarstwa Niemieckiego. We Francji abdykował Napoleon III (1808-1873) i powstała II Republika, a Francja zmuszona była wypłacić pięć miliardów franków w złocie wojennych kontrybucji. Wiedeńscy Habsburgowie, którzy planowali przymierze z Francją, aby zrewanżować się Prusom za klęskę z 1866 roku, choć zachowali neutralność, z nieufnością obserwowali dalsze działania Wilhelma I.

Młode niemieckie mocarstwo potrzebowało sojusznika, podjęto więc dyplomatyczne kroki w celu pozyskania Rosji. Wprawdzie zwycięstwo Prus nad Francją ułatwiła polityka Aleksandra II, jednak zjednoczenie Niemiec z dnia na dzień postawiło Rosję w sąsiedztwie silnego imperium, a nie – jak dotychczas – małych Prus. Co więcej, Rosji przyszło teraz mierzyć swoje siły już nie z flotą Królestwa Prus, ale z marynarką wojenną imperium niemieckiego. Jak istotna była to różnica, rosyjscy obserwatorzy mogli się przekonać już we wrześniu 1874 roku podczas manewrów niemieckich na Zatoce Gdańskiej z udziałem fregaty pancernej „Kronprinz”.
Między 9 i 11 września 1872 roku kanclerz Bismarck zorganizował w Berlinie słynne spotkanie trzech Cesarzy, na które zaprosił panujących władców – Wilhelma I, Franciszka Józefa I (1830-1916) i Aleksandra II. Niemcy chciały pokazać, że nowa potęga, która powstała w sercu Europy, pragnie utrzymać przyjazne relacje między Berlinem, Wiedniem i Petersburgiem. Spotkanie sformalizowano w Wiedniu, zawierając Sojusz Trzech Cesarzy, co nastąpiło ostatecznie 22 października 1873. Jednak nieustający konflikt na Bałkanach (kryzys bałkański 1876-1878) między Rosją i Austrią spowodował, że Rosja pakt opuściła.

Doprowadziło to do zawartego potajemnie porozumienia między Berlinem i Wiedniem, w Berlinie 7 października 1879 oku. Po raz kolejny Bismarckowi udało się „podreperować” Sojusz Trzech Cesarzy 18 czerwca 1881, kiedy Wiedeń i Berlin złożyły obietnicę swojej neutralności na wypadek wojny o Dardanele między Rosją i Anglią. Aby przygotować pełne odnowienie przymierza, kanclerz zorganizował prywatne spotkanie Cara Rosji i Cesarza Niemiec w Gdańsku. Było to ważne, gdyż Aleksander III po objęciu tronu nie złożył kurtuazyjnej wizyty na dworze w Berlinie, co czynili jego poprzednicy. A takie spotkania stanowiły nieoficjalne potwierdzenie wspólnej woli utrzymania starego porządku.

Aleksander II (siostrzeniec Wilhelma I) zginął w zamachu 13 marca 1881 roku, co pokrzyżowało plany Bismarcka i postawiło znak zapytania nad polityką Rosji. Nowy Car, w przeciwieństwie do ojca, nie skrywał profrancuskich, a tym samym antyniemieckich sympatii. Aleksander III kierował się w polityce ideą panslawizmu – chciał złączyć wszystkie ludy słowiańskie pod berłem Romanowów. W realizacji tej polityki gotowa była pomagać Francja, której polityka zagraniczna po 1871 roku zasadniczo związana była z Rosją. Pojawiło się więc niebezpieczeństwo, że kurs rosyjskiej polityki przyjmie niekorzystny dla cesarstwa kierunek. W sytuacji wojny Niemcy mogłyby być zmuszone do walki na dwa fronty. Bismarck konsekwentnie dążył więc do potwierdzenia sojuszu z Rosją. Chciał, by z Gdańska wyszedł czytelny sygnał, że monarchowie dwóch wielkich mocarstw, w imię zachowania uzyskanego porządku politycznego, będą dążyć do podtrzymania pokoju, co mają potwierdzać przyjacielskie między nimi relacje. Ze względu na obawy Cara przed kolejnym zamachem, datę i miejsce spotkania obu władców do ostatniej chwili utrzymywano w tajemnicy , dlatego niespodziewana wiadomość z Gdańska stała się sensacją w świecie wielkiej polityki i śledziła ją prasa w całej Europie.

***

Z udekorowanego dworca, Cesarz udał się powozem zaprzężonym w cztery czarne konie do siedziby pruskiego dowództwa przy Długich Ogrodach (Pałac Mniszchów, w czasach pruskich zmieniony na Gouvernementshaus, nazywany też Pałacem Gubernatora), gdzie miało miejsce oficjalne powitanie. Po drodze, na stopniach Ratusza Głównego Miasta Wilhelma witali gdańscy urzędnicy z małżonkami. Przejazd przez Gdańsk prowadził 3. Wschodniopruski Regiment Grenadierów (Ostpreussische Grenadier Regiment), a orkiestra tego regimentu towarzyszyła gościom przez cały dzień. Po przyjęciu honorów wojskowych i wciągnięciu na maszt flagi cesarskiej monarcha udał się na krótki odpoczynek. Do świty Cesarza dołączyli dwaj synowie Cara, Siergiej i Paweł, którzy wracali z Berlina do Petersburga i przerwali podróż w Tczewie, by uczestniczyć w gdańskim spotkaniu. Jak odnotował „Danziger Zeitung”, następca tronu Fryderyk (syn Wilhelma I) udał się na zwiedzanie Kościoła Mariackiego.

Gdy rankiem zza mgły ukazało się słońce, zapowiadała się piękna pogoda. Jednak na Bałtyku utrzymywała się gęsta mgła, co spowodowało, że rosyjscy goście przybyli z opóźnieniem. Z godziny na godzinę wyczekiwano na telegram z Helu o pojawieniu się carskiego jachtu. Dopiero o 11.30 nadszedł sygnał, że „Dierżawa” („Mocarstwo”) znajduje się w odległości pięciu mil morskich od brzegu półwyspu. Na wysokości Helu jacht przejęła eskorta niemiecka, a towarzyszące mu okręty rosyjskie pozostały na Bałtyku. Na pokład „Dierżawy” wszedł dowódca floty niemieckiej wraz z adiutantami oddelegowanymi do służby u Cara na czas jego pobytu w Gdańsku.

Powstało opóźnienie, więc pospiesznie zmieniono program wizyty, która – według planów – miała się zakończyć o 17.00, a Cesarz bezpośrednio po pożegnaniu miał wyruszyć na manewry kawalerii do Chojnic. Na jego rozkaz zabrano srebrną zastawę z Dworu Artusa, gdzie trwały już przygotowania do przyjęcia wydawanego na cześć Ich Wysokości, i wraz z dekoracjami stołów przewieziono do Nowego Portu, by w ekspresowym tempie przygotować powitalny posiłek na pokładzie „Hohenzollerna”.

O 12.00 dziesięć cesarskich powozów wyruszyło na dworzec przy Bramie Oliwskiej. Stąd Cesarz i jego świata pociągiem mieli udać się do Nowego Portu. Wilhelm i synowie włożyli rosyjskie mundury. Zmiany w programie, spowodowane niesprzyjającą pogodą, przyprawiły o rozpacz organizatorów, którzy przygotowywali się na przyjęcie wysoko postawionych gości. Mieszkańcy Gdańska musieli czuć się rozczarowani. Wyglądało na to, że Car nawet nie wjedzie do miasta. Wiele wskazywało, że uroczystości zaplanowane na wieczór nie odbędą się, a spotkanie ograniczy się do pirsu w Nowym Porcie. Ale na trasie przejazdu na dworzec tłumy mieszkańców wiwatowały na cześć Cesarza, dziewczęta rzucały kwiaty na drogę, a Cesarz dziękował poddanym z otwartego okna powozu, który „dosłownie tonął w kwiatach”.

A miasto prezentowało się wspaniale. Na trasach przejazdu – między dworcami Brama Nizinna, Brama Oliwska i miejscem zamieszkania Cesarza (Długie Ogrody) – każdy dom był udekorowany; dominowały świerkowe gałązki i dębowe girlandy. Większość fasad kamienic zdobiły kwietne kompozycje, flagi i wstęgi z inicjałami imion Cesarzy. Na peronach dworca zawieszono wieńce i girlandy, a szczególnie bogate w elementy dekoracyjne było wejście. Na obu krańcach ulicy Rzeźnickiej wybudowano dwie bramy honorowe ozdobione kwiatami, zielenią i złoceniami.

Cesarz ze świtą na czas dojechał do Nowego Portu. I tu mieszkańcy wylegli  na udekorowane ulice. Latarnia morska zamieniła się w ukwieconą wieżę. Na końcu portowego molo ustawiono na postumencie złotego orła o wysokości jedenastu stóp (około trzech metrów). Dokładnie o 13.00 komendant pilotów portowych zameldował, że „Dierżawa” jest już blisko. Pół godziny po przybyciu do Nowego Portu Wilhelm I wszedł na pokład swojego jachtu, a o 13.30 zebrani w porcie usłyszeli donośne salwy armatnie, co potwierdzało, że spotkanie się rozpoczęło. Oddanie wzajemnych honorów nastąpiło przez wciągniecie na maszt flag obu państw.

Wilhelm oczekiwał Cara na pokładzie swojego jachtu w mundurze generała rosyjskiego, udekorowanym szarfą orderu św. Andrzeja i wielkim krzyżem św. Jerzego. Następca tronu, późniejszy Cesarz Fryderyk II (1831-1888), nosił mundur swojego regimentu rosyjskiego. Kanclerz Bismarck włożył biały mundur kirasjera z rosyjską szarfą orderową. Aleksander III, w mundurze swojego regimentu ułanów brandenburskich, sprawnie wspiął się po trapie, a za nim podążyli jego bracia, wielcy Książęta Włodzimierz i Aleksy, również w niemieckich mundurach.

Powitanie Cara na pokładzie „Hohenzollerna”. Po prawej stronie Aleksander III w mundurze niemieckim, po lewej Cesarz Niemiec Wilhelm I w mundurze generała rosyjskiego. Za Wilhelmem stoi następca tonu, późniejszy Cesarz Fryderyk (zwany „cesarzem 99 dni”).
X. A .O. Schindler wg rys. Georga Kocha, nieznana gazeta niemiecka z 1882 r.

Komentatorzy podkreślali, że przywitanie było bardzo serdeczne i obfitowało we wzruszające momenty, kiedy Cesarze i Książęta obejmowali się i ściskali. Ale było to przecież spotkanie bliskich krewnych. Poufne rozmowy monarchów odbyły się w salonie jachtu „Hohenzollern”. Podobnie jak dziennikarze „Danziger Zeitung” nie znamy ich szczegółowego przebiegu. Prasa zamieściła jedynie ilustracje prezentujące wnętrze jachtu, co pozwalało przybliżyć nieco atmosferę spotkania.
Kiedy na jachcie, który odbił od nabrzeża, trwały rozmowy, mieszkańcy Gdańska rozeszli się już do domów. Drugie tego dnia wydanie „Danziger Zeitung” pozostawiało podekscytowanych czytelników w niepewności, choć wiele wskazywało, że wizyta jest zakończona. A jednak ukazał się specjalny dodatek do tego wydania, z wiadomością, która lotem błyskawicy rozeszła się po mieście – obaj Cesarze wjadą do Gdańska, a uroczysty obiad w Dworze Artusa wydany na cześć gościa rozpocznie się o 18.30.

Kiedy „Hohenzollern” ponownie przybił do portowego pirsu, odezwały się saluty z pancerników i baterii portowej. Schodzących na ląd powitały dźwięki orkiestry. O 16.00 cała świta wsiadła w Nowym Porcie do pociągu, by razem udać się do Gdańska. A tu ludzie spontanicznie zgromadzili się na ulicach, ale zabrakło kwiatów do rzucania przed przejeżdżających, gdyż ich zapas wyczerpał się, gdy przed południem fetowano przejazd Cesarza.

O 16.30, kiedy pociąg zatrzymał się na Dworcu Brama Oliwska, zaczęły bić dzwony w Kościele Mariackim, a w ślad za nimi dzwony w pozostałych kościołach, by obwieścić przybycie gości do miasta. Cesarz i Car ze swoimi świtami przesiedli się do podstawionych powozów. W pierwszym jechali obaj monarchowie, w drugim i trzecim książęta oraz następca tronu, w czwartym kanclerz Bismarck, w pozostałych oficerowie i ministrowie. Powozy wjechały do miasta przez Bramę Wyżynną, eskortowane były przez konnych żandarmów i inspektorów policji. Gospodarze odprowadzili Aleksandra III do konsulatu rosyjskiego na Długich Ogrodach 74, by mógł się przygotować do wieczornego przyjęcia. Przejazdowi towarzyszyła muzyka 3. Regimentu.

Przejazd Cesarzy Długim Targiem do Dworu Artusa (widoczna Brama Zielona, która w latach 1831-1886 pozbawiona była renesansowych szczytów)

Fot. „Ilustrierte Zeitung”, 15 X 1881 r., rys. A. Baldiner

Oczywiście, trasa, którą poruszał się orszak, była pięknie udekorowana. Ulice wysypano białym piaskiem. Między Bramą Wyżynną i Bramą Oliwską szczyty  domów i wieżyczki na dachach ozdobione były flagami różnych rozmiarów. Z wieży Ratusza Głównego Miasta zwisała flaga imperium i Pomorza. W „Danziger Zeitung” komentowano, że choć od ostatniej wizyty Cesarza minęły dwa lata, dekoracje wyglądały bardzo oryginalnie. Trzeba uwzględnić fakt, że mieszkańcy i władze nie mieli zbyt wiele czasu na przygotowania, gdyż do ostatniej chwili informacja o wizycie utrzymana była w tajemnicy. Można mieć nadzieję, że i cesarskie srebra szczęśliwie wróciły z Nowego Portu na stoły w Dworze Artusa. Kucharze dworscy w krótkim czasie musieli zrealizować dwunastodaniowe menu , które wcześniej anulowano. Ci, którzy byli zaproszeni na przyjęcie, musieli stawić się przed 18.15 i w sali oczekiwać na wejście najważniejszych gości.

Kolejny przejazd cesarskich powozów, tym razem z Długich Ogrodów do Dworu Artusa, odbył się przy ulewnym deszczu, choć przy licznym udziale zgromadzonych widzów. Mimo złej pogody zdecydowano się jechać w otwartych powozach. Uroczyste powitanie na schodach Dworu Artusa przebiegała zgodnie z dworskim i wojskowym ceremoniałem. Prowadził je marszałek dworu, hrabia Perponcher, w „nadzwyczaj cudownym mundurze”. Wysiadaniu Cesarza z powozu (do momentu postawienia stopy na ziemi) towarzyszył tusz wspomnianej orkiestry wojskowej. Wilhelm I i Aleksander III równocześnie weszli na schody. Kolejność przejścia każdego z „vipów” była szczegółowo przez prasę opisywana, stąd wiemy, że wszystko odbyło się z zachowaniem trudnej etykiety i z poszanowaniem rangi oraz statusu każdego z uczestników. Zebrani w sali powitali wchodzących gorącym aplauzem.

Przyjęcie rozpoczęło się po krótkim powitaniu. Stół ustawiono w podkowę, by wszyscy zebrani mogli widzieć Cesarzy siedzących pośrodku. Oświetlenie sali stanowiła niezliczona liczba świec, przy których pięknie prezentowały się srebra stołowe i bukiety kwiatów. Jak zauważono w „Danziger Zeitung”, wrażenie robiło bogactwo mundurów służby carskiej i uroda munduru kirasjerów, jaki miał na sobie kanclerz Bismarck.

Biesiada odbywała się w milczeniu. Kiedy skończono pierwsze danie, Cesarz wzniósł krótki toast na cześć gościa, a po carskiej odpowiedzi wnoszono kolejne potrawy. Aleksander III zainteresował się Dworem Artusa, więc następca tronu i Wilhelm chętnie opowiadali o historii i przeznaczeniu budynku.

Gdy przyjęcie dobiegało końca, na Głównym Mieście włączono okolicznościową iluminację. Miasto tonęło w świetle. Uruchomiono dodatkowo zamontowane lampy gazowe o zwiększonej mocy. Specjalną oprawę otrzymały: Brama Zielona, Brama Złota, Brama Stągiewna. Z wieży Ratusza Głównego Miasta odpalono ognie bengalskie.

O 8.00 wieczorem powozy skierowały się na Dworzec Brama Oliwska, skąd rosyjscy goście odjechali pociągiem do Nowego Portu. Tu rozpoczął się ostatni akt spektaklu – powrót Aleksandra III na „Dierżawę”. Na obu brzegach ujścia Wisły odpalono zielone i czerwone ognie bengalskie. Wzdłuż nabrzeży zapalono czterdzieści pięć wielkich piramid, wykonanych z beczek ze smołą. Statki floty cesarskiej dostarczyły światła elektrycznego, które rozjaśniło drogę na jacht. W rewanżu „Dierżawa” oświetliła silnym światłem topowym powrotną drogę łodzi, niewielkiego aviso, którym przewożono Cara. Noc była księżycowa, a morze gładkie i spokojne. Gra świateł sprawiła na widzach niezwykłe wrażenie.

Wieczorna iluminacja powrotnej drogi Aleksandra III na carski jacht „Dierżawa”, wieczorem 9 września 1881 r., Nowy Port.
Fot. „Ilustrierte Zeitung”, 15 X 1881 r.

W porannym wydaniu „Danziger Zeitung” z 9 września 1881 roku na pierwszej stronie zamieszczono opis poprzedniego pobytu Wilhelma I w Gdańsku z okazji manewrów floty wojennej w 1879 roku. O aktualnej wizycie pisano bardzo ostrożnie: „nie zostaliśmy poinformowani o temacie negocjacji”, „wszystko, czego życzymy Cesarzom to wzmocnienie przyjaźni między imperiami”.

Gazeta podkreślała międzynarodowe znaczenie wydarzenia, ale skupiła się na przedstawieniu korzyści, jakie spotkanie przynieść może Gdańskowi. Dostrzegano szansę na ożywienie gospodarcze podupadającego miasta, które ponosiło skutki wojny celnej między Niemcami i Rosją: „Oczy całego świata spoglądają dzisiaj na nasze miasto, które według panujących opinii będzie teatrem dla wydarzenia o wielkim wpływie na losy nie tylko dwóch sąsiednich i przyjaznych krajów, lecz również dla zachowania pokoju dla całego naszego kontynentu. Nasze miasto ma dwa powody do radości, dla każdego miasta żyjącego dzięki handlowym szlakom, pokój jest warunkiem powodzenia i bogactwa. Nie ma drugiego miasta, którego dobrobyt byłoby aż tak zależny od wzajemnych relacji dwóch mocarstw, jak Gdańsk. Pokój i szczera przyjaźń między Niemcami i Rosją będzie służyć rozwojowi naszego miasta położonego nad Wisłą, wspólną rzeką dwóch krajów”.

Cesarski jacht „Hohenzollern” przypłynął do Nowego Portu 9 września wcześnie rano, w asyście okrętów wojennych. Wilhelm I przybył do Gdańska o 6.06 specjalnym pociągiem z Berlina . W dwunastu wagonach towarzyszyła mu świta adiutantów i wysokich berlińskich urzędników. W królewskiej poczekalni na Dworcu Brama Nizinna (Leegetor) przywitał się niewielką grupa zaufanych osób: najwyższym dowództwem garnizonu, konsulem rosyjskim i burmistrzem miasta – Leopoldem von Winterem (1863-1890), z którym odbył krótką życzliwą rozmowę.
***
Wilhelm I jeszcze tej samej nocy odjechał swoim specjalnym pociągiem na zapowiedziane manewry. Carski jacht odpłynął rankiem 10 września, dziękując za serdeczne przyjęcie pożegnalnym salutem armatnim. Flota niemieckich pancerników wróciła do Kilonii.

Informacje o tym, co wydarzyło się na jachcie „Hohenzollern”, wywołały zaniepokojenie na dworze wiedeńskim, głównie z tego powodu, że spotkanie utrzymane było w ścisłej tajemnicy. W pierwszej chwili, co z oburzeniem odnotowano w Gdańsku, wiedeńscy komentatorzy nie uwierzyli, że takie spotkanie rzeczywiście się odbyło, i zarzucili „Danziger Zeitung” rozpowszechnianie „fałszywych i niepokojących” wiadomości. Kolejne opinie były już utrzymane w spokojniejszym tonie: „Przymierze między Niemcami i Rosją oczywiście jest możliwe, jeśli Rosjanie zrezygnują z panslawistycznej polityki. Austro-Węgry na nim skorzystają, albowiem panslawizm w dzisiejszych czasach to największe zagrożenie dla Austrii”. Londyński „Times” wyrażał przekonanie, że każdy szczegół negocjacji jest przekazywany Austrii, że Niemcy nie ukrywają tematu rozmów przed Wiedniem.

Prasa warszawska informowała swoich czytelników z typową dla epoki czołobitnością gazet oficjalnych: „Najdonioślejszym faktem bieżącego tygodnia jest niewątpliwie zjazd Najjaśniejszego Cesarza Aleksandra III z Cesarzem Wilhelmem w Gdańsku. Rzecz prosta, iż spotkanie się dwóch najpotężniejszych Monarchów musiało obudzić ogólne zajęcie w prasie. Niektóre dzienniki utrzymywały, że zjazd miał na celu nowe układy, a nawet, że Austrya nie była z tego zadowolona, lecz przypuszczenia te okazały się bezzasadnemi. Zjazd miał na celu wykazanie serdecznych stosunków obu mocarstw i posiada charakter zupełnie pokojowy, nie dotykając w niczem interesów Austro-Węgier i nie mając nic wspólnego z ich przymierzem z Niemcami. Po zaświadczeniu wzajemnej przyjaźni, monarchowie rozjechali się, mianowicie zaś Cesarz Wilhelm na manewry do Itzenboe, a Najjaśniejszy Pan do Peterhofu” („Tygodnik Ilustrowany”, Warszawa, 17 września 1881 roku).

Spotkanie dwóch Cesarzy nie przyniosło oczekiwanych przez Berlin rezultatów. Wkrótce wysłannik Aleksandra III rozpoczął w Paryżu tajne negocjacje z Francją, na co Wilhelm zagroził wojną prewencyjną. Wydarzenie zapowiadane jako doniosłe, dla którego Gdańsk stanowił oprawę, sprowadziło się do jednodniowego fajerwerku. Ale trzeba pamiętać, że w tamtych czasach wojnę traktowano jeszcze jako wydarzenie nieuniknione, choć niepożądane. Niebawem Zatoka Gdańska stała się akwenem, na którym odbywały się ćwiczenia i manewry, służące ekspozycji rosnącej potęgi niemieckiej floty. Kolejne takie operacje – w 1884 roku – przeprowadziło Cesarskie Ministerstwo Marynarki Wojennej, które powołano w 1881 roku, roku gdańskiego „szczytu” cesarzy.”.

 

Zatem gdańskie spotkanie poprzedziło wydarzenia w Skierniewicach w 1884 roku. Tym razem gospodarzem spotkania był Car Aleksander III i uczestniczyło w nim trzech Cesarzy a głównym organizatorem był Polak na usługach Cara Rosji.

 

Cała Europa milionami ust powtarzała nazwę nieznanego dotychczas miasteczka, gubiąc się w domysłach, jakież to postanowienia zapadły w pomieszczeniach tego skromnego dworku. Nazwa Skierniewice nabrała historycznego wymiaru również w świecie myśliwych, gdyż w skierniewickim Zwierzyńcu miało miejsce niebywale rzadkie wydarzenie: w tym samym dniu polowało razem trzech Cesarzy, trzech najpotężniejszych monarchów na świecie. Już od kilku lat księstwem zarządza funkcjonariusz dworu carskiego margrabia Gonzaga Myszkowski – hrabia Zygmunt Wielopolski, do którego obowiązków należy również przygotowanie dworu na przyjęcie dostojnych gości i organizacje polowań. [ ... ]. W sprawach łowieckich margrabiemu pomagał jego bratanek hrabia Władysław Wielopolski, który po  stryju przejął jego obowiązki i był nawet Łowczym Dworu.

Margrabia  Zygmunt Andrzej Wielopolski

Zygmunt Andrzej Wielopolski (ur. 30 stycznia 1833 r. w Krakowie – zm. 27 lutego 1902 r. w Berlinie) – polityk konserwatywny o orientacji prorosyjskiej, prezydent Warszawy, tajny radca, szambelan, koniuszy i wielki łowczy dworu rosyjskiego, po powstaniu styczniowym czołowy działacz ugodowy, XIV ordynat Ordynacji Pińczowskiej Myszkowskich.

12 listopada 1879 r. uzyskał potwierdzenie tytułu Hrabiego Świętego Cesarstwa Rzymskiego i Margrabiego w Imperium Rosyjskim, w 1890 r. otrzymał rosyjski Order Świętego Aleksandra Newskiego z brylantami, w 1870 r. austriacki Krzyż Wielki Orderu Franciszka Józefa, a w 1884 r. austriacki Order Korony Żelaznej I klasy. W historii Polski uważany jest za zdrajcę i polityka na usługach Rosji.

 

Nominacja carska na urząd zarządcy Księstwa łowickiego nastąpiła 8 kwietnia 1868 r. Pełnił tą funkcję przez 20 lat. Był sprawnym organizatorem wypoczynku Romanowów. Pochlebnie o jego pracy wypowiadali się Carowie Aleksander II, Aleksander III i Mikołaj II.

 

"W jego mniemaniu, bogactwo zwierzostanu lasów łowickich i stworzenie luksusowych warunków pobytu, będą powodem ich częstych odwiedzin w Kongresówce. To - z kolei - umożliwi, w ramach bezpośrednich kontaktów, przybliżenie członkom dynastii, a zwłaszcza Carowi krajowych problemów, co w konsekwencji wpłynie na ocieplenie polsko-rosyjskich stosunków. Wydaje się, iż w tych kategoriach należy odczytywać starania margrabiego o remont wnętrz pałacu skierniewickiego oraz budowę dodatkowych oficyn, które miały przyjmować dużą grupę cesarskich dworzan.

Ponadto Zygmunt Wielopolski położył główny nacisk na wykorzystanie głównego atutu dóbr apanażowych, jakimi były tamtejsze tereny łowieckie. To zadecydowało o budowie pałacyku myśliwskiego w Spale, w latach 1884-1885; miał on stanowić komfortowy obiekt mieszkalny oraz punkt wypadowy w głąb puszczy łowickiej i lubochneńskiej. W ciągu następnych lat Z. Wielopolski zrealizował kolejne plany, tj. zwierzyniec, gdzie zgromadzono krajowe okazy dzikich ssaków i ptactwa.

Ponadto, w latach osiemdziesiątych XIX w., w związku intensywną eksploatacją tutejszych terenów łownych, nastąpiło wyraźne przetrzebienie zwierzostanu, a zwłaszcza bażantów. To podsunęło margrabiemu myśl o hodowli w lasach pod Spałą. W 1885 r. Z. Wielopolski, w celu powołania odpowiednio rozległego rewiru, zapewniającego warunki żerne, właściwe dla tego gatunku, zdecydował się on na zakup, sąsiadującego z dobrami cesarskimi majątku Wielka Oska. Z jego inicjatywy powstał tam także budynek lęgowy i woliera. Sprowadzono także odpowiedni materiał zarodowy (około 500 sztuk kokoszek-wylęgarek) oraz zatrudniono wykwalifikowany personel. Efekty tych działań przyszły już w kilka lat później. Już w 1888 r. podczas wizyty Aleksandra III ujawniła się odczuwalna poprawa stanu łowickiego zwierzostanu. Pochwały monarchy pod adresem Z. Wielopolskiego były nagłośnione przez sprzyjające mu konserwatywną prasę.

Margrabia zabiegał o utrzymanie stanu zwierzostanu także poprzez wykup gruntów chłopskich, sąsiadujących z rewirami Księstwa Łowickiego. Włościanie żądali bowiem wyrównywania strat, wyrządzonych przez cesarski zwierzostan oraz zniszczenia upraw, w czasie polowań. Dla administracji łowickiej problemem były także, powtarzające się akty kłusownictwa ze strony włościańskich sąsiadów. Stąd też w celu „zaokrąglenia" granic dóbr apanażowych już u schyłku lat osiemdziesiątych XIX w., Z. Wielopolski złożył do Ministerstwa Dworu, projekt wykupu około 16 tysięcy mórg ziemi; problem ten został rozwiązany dopiero na początku XX w.

 

Wydawało się, iż przełomowym wydarzeniem w karierze margrabiego jako zarządcy Księstwa Łowickiego była organizacja zjazdu „trzech cesarzy" (tj. Rosji, Austro-Węgier i Niemiec), jaki odbył się w Skierniewicach, we wrześniu 1884 r. W komentarzach prasowych pojawiały się enuncjacje, iż wybór miejsca spotkania w dobrach łowickich było dowodem zaufania i względów Cara Aleksandra III, jakimi cieszył się Z. Wielopolski.

Faktycznie, nie zawiódł on oczekiwań swego mocodawcy. Okazale wypadły bale i rauty, z udziałem głównych gości a także zaproszonych arystokratów z kraju i zagranicy. Przygotował także tzw. herbatki trzech cesarzy, które były pretekstem zjazdu, podczas których prowadzono (jak się okazało bezowocne) negocjacje na temat odbudowy aliansu politycznego mocarstw rozbiorowych.

Podczas zjazdu, margrabia był w centrum wydarzeń, co zdawało się, ukazywać jego czołową pozycję w polskich sferach posiadających. Okazją do tego było, komentowane w prasie - ujęte na życzenie margrabiego w programie spotkania - uroczyste pożegnanie przez niego specjalnych gości, tj. trzech cesarzy.

Ostatecznie, podeszły wiek oraz wzmagające się problemy zdrowotne (choroba Brighta) spowodowały, że margrabia złożył rezygnację z funkcji zarządcy dóbr apanażowych, przyjętą w styczniu 1898 r. Oznaczało to definitywne wycofanie się z aktywności publicznej; ostatnie pięć lat życia margrabiego upłynęły w rodzinnej ordynacji chroberskiej i rekonwalescencji w niemieckich i austriackich kurortach. Zmarł 27 lutego 1902 r. w Berlinie, w wieku 69 lat. (źródło: Mateusz Nowak, Dzieje biurokracji na ziemiach polskich, t. III).

 

Hrabia Władysław Wielopolski (1860 - 1928) po tragicznej śmierci narzeczonej Jadwigi z hr. Broel-Plater (1865-1882) – narzeczona utonęła w czasie kąpieli w Wenecji podjął starania o rękę siostry Jadwigi hr. Marii Anieli.  W dniu 12 lutego 1885 r. poślubił Platerównę; jednak ta po dziesięciu latach zmarła w wyniku ciężkiej choroby. Po tych wydarzeniach hrabia Władysław nie zdecydował się na kolejny związek, oddając się całkowicie aktywności publicznej. Jego mentor (stryj czyli brat ojca) – margrabia Zygmunt – widząc jego zdolności przywódcze i organizacyjne, pragnął, by stał się on w przyszłości liderem obozu ugody w Królestwie Polskim. Od połowy lat osiemdziesiątych XIX w. Władysław był wprowadzany w różne działania publiczne stryja. Zasygnalizowane problemy finansowe zmusiły go poszukiwania stałej posady; w 1887 r. znalazł ją u stryja margrabiego Zygmunta, w kierowanym przez niego od ponad dwudziestu lat Księstwie Łowickim; dobrach apanażowych Carów w Królestwie Polskim, leżących wokół Skierniewic i Spały. Obaj Wielopolscy, starając się sprostać oczekiwaniom Romanowów, zabiegali o bogactwo zwierzostanu i odpowiednie warunki bytowe, co sprzyjałoby częstym odwiedzinom rodziny carskiej.

Hrabia Władysław Wielopolski

Margrabia Zygmunt Andrzej Wielopolski, zaabsorbowany sprawami publicznymi lub osobistymi (zdrowotnymi), wyznaczył bratankowi rolę pośrednika przekazującego zalecenia administracji Księstwa Łowickiego. Posiadał także prawo do lustracji jej działalności, składając stryjowi relacje osobiście lub listownie. Władysław wspomagał także margrabiego w remoncie pałacu skierniewickiego oraz budowie dodatkowych oficyn dla carskich dworzan. W ciągu następnych lat zarządca dóbr łowickich, Zygmunt Wielopolski zrealizował kolejne inwestycje, tj. budowę zwierzyńca, gdzie zgromadzono krajowe okazy dzikich ssaków (zajęcy, saren) i ptactwa (bażantów). W działaniach tych brał udział wspomniany bratanek margrabiego – Władysław, który np. w 1887 r. nadzorował na miejscu walkę ze szkodnikami w lasach spalskich oraz sprowadził z Paryża bażanty do stada zarodowego oraz bobry z litewskich majątków ks. Wittgensteina. Już latem 1887 r. hrabia donosił margrabiemu ze Spały, iż Wielka Księżna Maria Pawłowna i Wielki Książę Włodzimierz wyrażali uznanie dla efektów pracy Wielopolskich. W styczniu 1890 r. zaangażowanie bratanka w administrowanie dobrami łowickimi, nasunęło margrabiemu pomysł, aby Władysław przejął funkcję zarządcy po jego odejściu na emeryturę. Od tego momentu, co jakiś czas Zygmunt podejmował ten temat z urzędnikami Ministerstwa Dworu. Wielopolscy mieli okazję przyjmować Cara dwukrotnie: we wrześniu i listopadzie 1890 r. Podczas pierwszej wizyty (7-26 września) nie przewidziano spotkań z „reprezentacją kraju”; asystował mu jedynie z „urzędu” zarządca ks. łowickiego (margrabia Zygmunt) i nieoficjalnie wspierający go w tym dziele – hr. Władysław. Efektem wspomnianego pobytu Cara w dobrach łowickich była deklaracja władcy o nadaniu hrabiemu Wielopolskiemu tytułu dworskiego kamerjunkra. Ta godność, którą Władysław otrzymał jeszcze w tym roku, otwierała nowy etap jego działalności publicznej w ramach obozu ugodowego. W styczniu 1898 r. po odejściu stryja na emeryturę, bratanek przejął funkcję łowczego, tj. organizatora carskich polowań w Księstwie Łowickim. Skutki paraliżu, jakiego doznał w 1917 r., spowodowały konieczność poszukiwania pomocy u medyków w Europie Zachodniej. Prawdopodobnie, podczas jednego  z  wyjazdów,  zmarł  w  Paryżu  w  sierpniu  1928  r.

 

Car Aleksander III z żoną Marią Fiodorowną

Cesarz Aleksaner III i Cesarzowa Maria Fiodorowna, a także następca Cesarzewicz Mikołaj Aleksandrowicz, Wielka Księżna Maria Pawłowna i Wielcy Książęta – Mikołaj Mikołajewicz Starszy, Michał Mikołajewicz, Włodzimierz Mikołajewicz, Włodzimierz Aleksandrowicz, Piotr Mikołajewicz, Michał Michajłowicz i Gieorgij Aleksandrowicz – raczyli przybyć do Skierniewic 2 września 1884 r., w oczekiwaniu na przyjazd Cesarzy Niemiec (Wilhelma I) i Austrii (Franciszka Józefa). Uroczystości związane z powitaniem, mające po części wojskowy charakter, przyjęcia i prezentacje ciągnące się nieprzerwanym korowodem zajęły cały pierwszy dzień pobytu w Skierniewicach Szlachetnych i Dostojnych Gości; na drugi dzień, tj. 4 września, przewidziano polowanie w Zwierzyńcu. [ ... ].

 

Opis tej wizyty zamieszczany w ówczesnej prasie (daty wg kalendarza gregoriańskiego obowiązującego w Europie):

 

W dniach 15-17 września 1884 roku w Skierniewicach odbył się zjazd trzech Cesarzy: Franciszka Józefa – Cesarza Austro-Wegier, Wilhelma I – Cesarza Niemiec oraz Aleksandra III – Cesarza Rosji. Zjazd „Trzech Czarnych Orłów”, jak ich wówczas nazywano, miał na celu odnowienie przymierza zawartego w 1881 roku, a także stanowił demonstracje dobrych stosunków międzypaństwowych.

Dziennikarz „Neue Freie Presse” oznajmił trochę na wyrost: „Nazwa Skierniewice niemile brzmi dla ucha cudzoziemca. Ale i z tą melodią niezbyt harmonijnych zgłosek oswoić się będzie musiał świat – ba, już się oswoił…”. Dziennikarze i korespondenci oglądali z bliska przyjazd i wyjazd Cesarzy, będąc w grupie wybranych oficjeli na peronie. Wydarzenie fotografował Konrad Brandel. Brandel skonstruował ręczny aparat fotograficzny do zdjęć migawkowych zwany fotorewolwerem, który pozwalał na wykonywanie zdjęć reporterskich. Dzięki temu wynalazkowi stał się pierwszym fotografem prasowym, autorem reportażu ze zjazdu trzech Cesarzy w Skierniewicach.

Fotograf Konrad Brandel

Car Aleksander III, jak na dobrego gospodarza przystało, przybył do miasta wcześniej i oczekiwał na swoich gości. 15 września po południu, w asyście rodziny i dworu powitał na dworcu skierniewickim Cesarza austriackiego Franciszka Józefa I. Na czas przyjazdu pociągów cesarskich wydano zakaz wstępu na peron obowiązujący każdego, poza orszakiem cesarskim i dziennikarzami. „Pociąg dworski zatrzymał się przed dawną stacją obecnie na teatr zamienioną. Cesarz Franciszek Józef wysiadłszy żywo podał rękę Najjaśniejszemu panu, oczekującemu dostojnego swojego gościa i ucałował Go trzykrotnie.” Następnie wyściskał i wycałował na powitanie całą rodzinę carską.

Powitanie gości

Aby podkreślić obopólną przyjaźń Franciszek Józef przywdział mundur generała wojsk rosyjskich, a Aleksander mundur austriackiego pułku piechoty. Grunt to zachować pozory dla mediów. Dwie godziny później skierniewicki dworzec powitał następnego przebierańca. Cesarz Niemiec – Wilhelm I wysiadł z pociągu w mundurze rosyjskiego generała. Na powitanie pospieszyli mu Cesarze – Franciszek Józef i Aleksander, tym razem w mundurach pruskich. Wilhelm, jak przystało na Niemca, nie był zbyt wylewny. Obyło się bez pocałunków. Wystarczyły uściski i wymiana uprzejmości. Cesarzom towarzyszyli ministrowie: Gustav Siegmund Kalnoky, Nikolaj Giers i Otto von Bismarck – główny inicjator spotkania. Podążała za nimi też liczna świta oficjeli.

Goście zatrzymali się w Pałacu Prymasowskim w Skierniewicach. Pałac należał przez wiele lat do arcybiskupów gnieźnieńskich. Rezydował w nim m.in. wybitny poeta doby oświecenia biskup Ignacy Krasicki. W 1831 r. pałac przeszedł w ręce Carów rosyjskich. Jak podawała prasa: „Podczas zjazdu trój - cesarskiego w pałacu skierniewickim, apartamenta położone po lewej stronie od wnijścia na dole i na górze zajmowali Najjaśniejsi Państwo, po prawej zaś Cesarz Niemiecki i Cesarz Austriacki. Wspólne monarchom były sala jadalna i biblioteka".

Dlaczego akurat małe Skierniewice stały się miejscem zjazdu trzech wielkich Cesarzy? Odpowiedź jest prosta i banalna. W drugiej połowie XIX wieku, dzięki kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, Skierniewice posiadały świetne, szybkie i nowoczesne jak na tamte czasy połączenia kolejowe z Petersburgiem, Wiedniem i Berlinem. A właśnie z tych miast przybyli do Skierniewic trzej Cesarze.

Tygodnik polityczny „Nowy Czas” z 13.09.1884 r. donosił też o innym udogodnieniu: „Wybór tej miejscowości zdecydowało najgłówniej bliskie jej oddalenie od granicy rosyjskiej i względy bezpieczeństwa osoby Carskiej. Pałac, w którym zatrzymają się monarchowie stoi tuż prawie koło dworca kolejowego, zupełnie odosobniony, wśród wielkiego parku, który wybiega na rozległą równinę. Wszystko to ułatwia nadzór ścisły nad pałacem i jego otoczeniem i niepostrzeżone zbliżenie się jakiegoś indywiduum podejrzanego, czy to z dworca czy z innej strony jest rzeczą wręcz niemożliwą.”

Policja carska była wszędzie, nawet w lasach, gdzie miały odbywać się polowania. Obstawione zostały wszystkie posterunki w okolicy. Tor kolejowy strzeżony był gęstym szpalerem wojskowym. Były ku temu powody. Car Aleksander III, prywatnie dobroduszny i łagodny misiek, nieustająco zakochany w swojej drobnej lecz charakternej żonie Marii Fiodorownie (urodzonej jako Dagmara Duńska), dla Polaków już taki dobroduszny nie był. Tępił wszelkie przejawy polskości i konsekwentnie prowadził swoją politykę rusyfikacji.

Obóz ochroniarzy Cara Aleksandra III – Skierniewice

Goście Ich Cesarskich Mości i dygnitarze znaleźli pomieszczenie w dwóch nowych skrzydłach pałacu. Było im chyba trochę ciasno, ale gość w dom… Sypialnia Cesarza austriackiego była urządzona kolorze zielonym, a niemieckiego w szarym. Po bezalkoholowym obiedzie, a właściwie obiadokolacji, bo do stołu zasiedli o godz. 19.00, monarchowie udali się na spoczynek.

Uroczysta obiado-kolacja z udziałem trzech Cesarzy:  rosyjskiego Aleksandra III, Wilhelma I i Franciszka Józefa z Austrii, poniżej Otto von Bismarck. Kongres w Skierniewicach, Polska, rycina ze zdjęcia Mieczkowskiego, z L'Illustrazione Italiana, nr 42, 19 października, 1884 r.

Drugi dzień zjazdu, po porannej herbatce, rozpoczęła parada wojskowa i przegląd wojsk. A potem kilka karet wyruszyło na polowanie do Zwierzyńca. Ogółem zwierzyny padło kilkadziesiąt sztuk. Zabito 35 danieli, w tym 4 ręką Cara Aleksandra, a jednego ustrzelił Cesarz Franciszek Józef. Po powrocie do pałacu prowadzono rozmowy dyplomatyczne.

Obrady obradami, ale część artystyczna jest nieodzownym punktem większości międzynarodowych spotkać dyplomatycznych. Także w Skierniewicach przygotowano dla Cesarzy coś dla ducha i dla ucha. Specjalny pociąg teatralny wiozący 130 artystów opery i baletu z Warszawy przybył rano do miasta. Artyści ćwiczyli przed wieczorną galą w teatrze na dworcu carskim. O godz. 21.00 obszerna i gustowna sala teatralna zapełniła się widzami. Z samej Warszawy przyjechało 83 gości. Trzej Cesarze w towarzystwie dobrze urodzonych dam zajęli najlepsze miejsca na widowni. Na galerii ulokowali się korespondenci. Artyści odtańczyli krakowiaka z baletu „Pan Twardowski”, pas de dix i kujawiaka. Były też tańce perskie, mazur w strojach wieśniaczych, czardasz i walc. Występy bardzo się podobały.

Obrady trzech cesarzy

Wyjazd z teatru

Cesarz Wilhelm opuścił Skierniewice 17 września 1884 r. o godz. 9.00 rano. Na dworcu zgromadzili się wszyscy dostojnicy obecni w mieście. Oczywiście nie obyło się bez obowiązkowych przebieranek i buziaków. Cesarze - Wilhelm i Franciszek Józef wystąpili w mundurach rosyjskich, zaś Car Aleksander i Wielcy Książęta w mundurach pruskich. Wilhelm ucałował dłoń i policzek Marii Fiodorowny, uściskał się dwukrotnie z Aleksandrem i Franciszkiem Józefem. Do oficerów zawołał po rosyjsku „Żegnajcie!”. Wsiadł do pociągu i odjechał do Berlina. A szanowne towarzystwo wróciło do pałacu. Nie odpoczęli tam długo, bo o godz. 10.00 Cesarz Franciszek Józef miał pociąg do Wiednia. Przed 10.00 cała świta stawiła się ponownie na dworcu. Nastąpił ciąg dalszy przebieranek i buziaków, chociaż Franciszek Józef nie musiał się ponownie przebierać. Miał wciąż na sobie mundur rosyjski. Natomiast Car Aleksander i Wielcy Książęta ubrani byli na modłę wojska austriackiego.

W kwestii pożegnania Franciszek Józef był bardziej wylewny od Cesarza Wilhelma: „Przed wejściem do wagonu pocałował w rękę Jej Cesarską Mość i trzykrotnie pocałował się z jego Cesarską Mością i z Wielkimi Książętami. Pociąg przez kilka minut zwlekał z odejściem, gdy ruszył nareszcie, stojący we drzwiach wagonu Cesarz Franciszek Józef rzucił jeszcze raz do Jego Cesarskiej Mości ostatnie słowa pożegnania -‘Żegnajcie, jeszcze raz Wam dziękuję!’, na co Najjaśniejszy Pan odpowiedział "Szczęśliwej podróży!.” Po tym czułym i demonstracyjnym pożegnaniu rosyjska para cesarska mogła wreszcie wrócić do swoich skierniewickich apartamentów i odpocząć. Wszak następnego dnia wybierali się na kilkudniowe polowanie.

Zegarek kieszonkowy, męski, wydany z okazji zjazdu „Trzech Czarnych Orłów” - trzech cesarzy - w Skierniewicach, 1884 r.
złoto pr. 56, emalia czarna i niebieska; średnica 5 cm,
wys. z koronką 7,2 cm, waga 101 g. Rosja, Petersburg, 1884 r., złoto pr. 56, emalia czarna i niebieska; średnica 5 cm,

Koperta złota, podwójna, zakryta. Obie połówki pokryte od zewnątrz giloszowaną, drobną siatką; na wierzchu grawerowane i emaliowane godło Rosji „małe”- orzeł dwugłowy pod czapką Monomacha; na piersi herb Moskwy - św. Jerzy, wokół tarczy łańcuch orderu św. Andrzeja; na skrzydle z lewej herby Kazania, Polski, Krymu i Rusi, z prawej Astrachania, Syberii, Gruzji i Finlandii. Na stronie wewnętrznej wieczka grawerowany napis: „Kaiser Zusamenkunst / in / Skierniewice 17/9. 1884” i bita końcówka numeru seryjnego „95”. Od wewnątrz spodniej koperty bita cecha probiercza „56” w prostokącie, monogram „M&Fs” w prostokącie oraz pełny numer: „52495”. Na deklu wewnętrznym napis: „Repassé chez / Paul Buhre / St Petersbourg”, numer „52495” i pas giloszowanej siateczki wzdłuż krawędzi. Numer powtórzony jeszcze raz od spodu dekla. Mechanizm nakręcany kluczykiem (którego brak). Przedmiot unikatowy - pamiątka historyczna, która powinna trafić do zbiorów muzealnych. Zjazd trzech cesarzy w skierniewickim pałacu carskim 15-17 września 1884 - Franciszka Józefa, władcy Austro-Węgier, Aleksandra III - Cara Rosji i Wilhelma I - monarchy pruskiego - miał potwierdzić przymierze zawarte w 1881 i zaznaczyć przyjazne stosunki między imperiami. Zjazd uświetniły spektakle teatralne i baletowe oraz wielkie polowanie.

 

Wracamy do opisów Mikołaja Małychina:

 

[ ... ] 3 września 1884 r. wg kalendarza juliańskiego. Przed przystąpieniem do opisania znamienitych łowów trzech Cesarzy, które zapewniły wieczną sławę skierniewickiemu Zwierzyńcowi, należy nadmienić, że pierwszą ofiarą na ołtarzu Diany złożył w Skierniewicach wielki książę Włodzimierz Aleksandrowicz, gdyż  Jego Wysokość w przededniu polowania w Zwierzyńcu, wraz z z hrabią Woroncowem-Daszkowem i generałem Martynowem przeprowadzili na okolicznych polach i  zagaiskach polowanie spod wyżła na kuropatwy i bażanty. [ … ] w ciągu niecałych dwóch godzin, wliczając w to jeszcze drogę do łowiska i drogę powrotną, przy jednym tylko psie upolowano 39 kuropatw, 3 zające i 1 bażanta, a ponadto podczas przejazdu przez Zwierzyniec wielki książę zdołał jeszcze położyć jelenia. Pomocnicy myśliwych później opowiadali, że strzałów niecelnych w ogóle nie widzieli, a dublety następowały jeden po drugim.

 

4 września  1884 r. wg kalendarza juliańskiego. Sławetne polowanie nie mogło rozpocząć się z rana, bowiem na ten dzień wyznaczono naradę wojskową. Po śniadaniu orszak myśliwych wyruszył ze Skierniewic i dokładnie o godzinie drugiej zatrzymał się przed bramą Zwierzyńca. Cesarzowi i Cesarzowej towarzyszyli: wielka księżna Maria Pawłowna, wielki książę Mikołaj Mikołajewicz Starszy, wielki książę Włodzimierz Aleksandrowicz i Piotr Mikołajewicz, minister dworu cesarskiego, a także generał Czerewin. Cesarzowi Wilhelmowi towarzyszyli: generał adiutant książę Radziwiłł i hrabia Lehndorf. Cesarzowi Franciszkowi Józefowi towarzyszył generał adiutant Mondl. W myśliwskim orszaku znajdowali się także: niemiecki poseł w Petersburgu Schweinitz i generał adiutant Werder.

Kiedy Dostojni Goście, Cesarz wraz z Cesarzową a następnie wszyscy uczestnicy polowania pozajmowali stanowiska, dano sygnał ruszenia naganki, który został powtórzony na obu flankach. Naganka ruszyła. Nie upłynęły dwie minuty, jak przed strzelcami z różnych kierunków zaczęły przemykać daniele. W miarę jak się przybliżała naganka, zwierza ukazywało się coraz więcej i więcej. Pojawiły się również jelenie. Truchtem zbliżały się do linii myśliwych. Co chwila przystawały i nasłuchiwały. Ale oto rozległ się pierwszy strzał – i natychmiast uderzyły do tyłu. Wśród naganiaczy podnosi się krzyk i widać, jak ścieśniają szereg i nie przepuszczają zwierza, lecz co odważniejsze sztuki rzucają się między ludzi i umykają. Na całej linii znać wielkie poruszenie. Wystrzały słychać coraz częściej i i częściej. Dziesiątki wystraszonych danieli biega między naganką a myśliwymi. Niektóre, wyrwawszy się z kręgu, znów wracają na poprzednie miejsce. Z każdym miotem liczba pozyskanej zwierzyny się zwiększa. Dokładnie o godzinie czwartej polowanie się zakończyło, a na pokocie znalazło się 5 jeleni i 31 danieli.

Car prawdziwie wyśmienitym strzałem ubił przepięknego daniela łopatacza. Cesarz Wilhelm jednym strzałem także powalił dużego samca, zaś Cesarz Franciszek Józef trzema celnymi pociskami położył trzy wspaniałe byki. Strzał w wykonaniu wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza Starszego wprawił świadków w prawdziwy zachwyt. Daniel w pełnym pędzie zakreśla łuk w odległości 150 kroków od stanowiska Jego Wysokości. Wielki książę, stojąc nieruchomo, śledzi go wzrokiem. Jeszcze chwila, a zwierza skryje gąszcz. Lecz w momencie, gdy daniel przecinał linię myśliwych, Jego Wysokość szybko dokonał zwrotu, błyskawicznie przyrzucił sztucer i wystrzelił. Daniel uczynił długi przedśmiertny skok, po czym skoziołkował jak zając. Kula ugodziła zwierza w skos przez lewą łopatkę.

Wielki Książę Mikołaj Mikołajewicz Starszy

Mikołaj Mikołajewicz Romanow (starszy) Wielki Książę Rosji  (ur. 8 września/27 lipca 1831 r., w Carskim Siole  – zm. 13 lub 25 kwietnia 1891 r., w Ałupka na Krymie) – wielki książę, generał adiutant – 1856 r., generał feldmarszałek – 1878 r. Trzeci syn Cara Mikołaja I i Carycy Aleksandry Fiodorowny, urodzonej jako Charlotta – księżniczka pruska. Jego starszymi braćmi byli: Car Aleksander II i Wielki Książę Rosji Konstanty Mikołajewicz.

 

Przy drugim pędzeniu miało miejsce zabawne zdarzenie z udziałem znakomitego strzelca i myśliwego – właściciela ziemskiego Łuszczewskiego, który należał do grona organizatorów polowania. Rzeczony Łuszczewski, zobaczywszy śmiertelnie postrzelonego daniela, pobiegł ku niemu z kordelasem, lecz zanim zdążył wyprowadzić cios, zwierz w okamgnieniu odwrócił się i machną porożem. Na szczęście trochę zbyt śmiały myśliwiec zdążył się odsunąć, tak że został tylko muśnięty końcem poroża. Jeden z sęków łopaty zahaczył o pierś i zawadził o kilka żeber, inny zaczepił o nos, lekko nadrywając prawe skrzydełko. Drugi raz jednakże daniel już nie zdołał uderzyć, bowiem niemal dokładnie w tym samym momencie wprawna ręka myśliwego wbiła kordelas po samą rękojeść w lewą flankę zwierzęcia, co położyło kres tej nieoczekiwanej potyczce.

Wiele rąk musiało zostać zatrudnionych, by po zakończeniu łowów zebrać wszystką ubitą zwierzynę i odstawić ją miejsca przeznaczenia, zaś już rankiem następnego dnia 49 par lepszych poroży – znakomicie spreparowanych, oprawionych i odpowiednio opisanych na czerepach dostarczono uczestnikom tego polowania.

 

Następne polowania odbywały się już w "swoim" gronie. Mikołaj Malychin pisał:

 

"Przypadło mi w udziale szczęście bycia bliskim świadkiem wszystkich polowań przygotowanych dla Cesarza i Cesarzowej w domenach Księstwa Łowickiego we wrześniu 1884 roku. Wiele by dali również nie myśliwi, by móc zobaczyć carskie łowy, by móc choć przelotnie spojrzeć na towarzyszące im niezwykłe okoliczności. Wyobraźcie zatem sobie, co musiało to znaczyć dla mnie, zamiłowanego myśliwego, żołnierza w głębi sercu i byłego kadeta – mieć możność codziennie patrzeć z bliska na uwielbianą Parę Cesarską, móc uchwycić łaskawe spojrzenie Monarchy, słyszeć Jego miłościwe słowo. I to gdzie? Na polowaniu! I to jeszcze na jakim polowaniu!

Wielu z was, moi drodzy przyjaciele i współtowarzysze, pozazdrościłoby mi, ale ja czuję się szczęśliwy, że mogę podzielić się z wami moimi wrażeniami. Zresztą nie podzielić się byłoby grzechem niewybaczalnym! Interesujemy się przecież polowaniami wszelkiego rodzaju, jakie odbywały się na wielkiej ziemi rosyjskiej, piszemy o nich całe tomy, wiemy, jak poluje u nas myśliwy zawodowy, urzędnik i dziedzic, od Wisły do Wołgi, i od Wołgi do Amuru … To jakże mielibyśmy nic nie wiedzieć o polowaniu cesarskim!"

 

5 września 1884 r. W środę 5 września, już po odjeździe Cesarzy, niemieckiego i austriackiego, przeprowadzono polowanie w okolicach Skierniewic, w rzadkich zaroślach i na polach, w pobliżu Słomkowa, Krężec i Makowa. Polowano głównie na zające, bażanty i kuropatwy z naganką i w kotły. [ … ] Polowanie z 5 września z udziałem Cara trwało niedługo, przeprowadzono bowiem tylko jedno pędzenie, a następnie jeden „kocioł”.  Ale jakimż polowanie to zakończyło się wynikiem, jeśli na rozkładzie znalazły się 2 lisy, 80 zajęcy, 25 bażantów i 57 kuropatw! W jednym „kotle” padło 46 zajęcy! Spośród tej liczby 15 przypadło na Cara. Można sobie wyobrazić, jaka kanonada miała miejsce w tymże „kotle”. Strzały nie ustawały, a dwóch jegrów podawało rozgrzane strzelby.

Cesarzowa nie uczestniczyła w rozpoczęciu polowania, a tylko przy tworzeniu „kotła’, kiedy to Jej Wysokość raczyła przybyć konno. Monarchini towarzyszyła wielka księżna Maria Pawłowna, świty Jego Wysokości generała majora księcia saksońsko-altenburskiego  Alberta, hrabia Aleksander Gustawowicz Berg i pułkownik Włodzimierz Aleksandrowicz Szeremietew.

Wielka księżna Maria Pawłowna (starsza) przed namiotem myśliwskim w Zwierzyńcu

Domek myśliwski w Zwierzyńcu

Aleksander III i jego świta

Po zakończeniu „kotła” w drodze powrotnej do Skierniewic Monarcha z Cesarzową raczyli długo przyglądać się łowieniu ryb w jednym z niewielkich jezior skierniewickiego Zwierzyńca. Niewód ledwie mógł utrzymać żywą masę grubej ryby wyciąganej z każdej toni. Wieczór był zupełnie letni, a promienie zachodzącego słońca jaskrawo oświetlały przepiękną scenę owego obfitego połowu. Zmierzch już zapadł, kiedy orszak myśliwski znowu wyruszył i dotarł do rozświetlonych ogniami Skierniewic.

 

6 września 1884 r. Na drugi dzień, 6 września, zaplanowano polowanie z naganką w leśnictwie skierniewickim, w lasach w okolicy Pszczonowa. [ … ] polowano tylko na sarny, lisy, zające, bażanty i kuropatwy. Wyjechać miano o ósmej trzydzieści rano.  Już na półtorej godziny przed wyjazdem Monarchy Cesarzowa wyjechała na polowanie par force po drugiej stronie Skierniewic, w towarzystwie tychże samych osobistości co dnia poprzedniego, a ponadto zaproszono na ten dzień Hrabiego Augusta Mawrikiewicza Potockiego  z siostrą hrabiną Natalią Potocką. [ … ]

Caryca bardzo dobrze jeździła konno i uwielbiała polowania par force

Dokładnie o godzinie ósmej trzydzieści Car wyszedł na ganek i carskie linijki ruszyły. [ … ] Do pierwszego miotu było kilkaset kroków. Monarcha i wszyscy myśliwi poszli na piechotę.  Zegar wskazywał równo dziesiątą, wtedy, na sygnał leśniczego, naganka ruszyła. [ … ] Wszelako nim upłynęły trzy minuty, rozległy się strzały: ruszone zostały sarny. Były także zające dolegające na skraju lasu, tak że miot przeszedł moje oczekiwania. Drugi i trzeci miot wypadły jeszcze lepiej i wystrzały nie milkły. Po trzecim miocie postanowiono pojechać na śniadanie, które podano niedaleko, na małej leśnej polance.

Monarsze śniadanie w przerwie polowania

Nie przypuszczał margrabia Wielopolski, polując z Carem Aleksandrem III w lasach spalskich, a potem po polowaniu spożywając z nim śniadanie na uroczej polanie nieopodal rzeki Gaci, że Car wyrazi życzenie wybudowania w tym miejscu myśliwskiego pałacyku.

 

[ … ] Zaledwie Monarcha i inni uczestnicy polowania zbliżyli się do stołu, podjechał strzelec z wiadomością, że nadjeżdża Cesarzowa. [ …] Okazało się , że polowanie par force udało się nadzwyczajnie, jako że nie zważając na upał, wzięto kozła, lisa i zająca. Usiadłszy za stołem Cesarzowe raczyła opowiedzieć wszystkie szczegóły tego jakże udanego polowania. [ … ]

Caryca przybywa na śniadanie

Ze wszystkich pędzeń przeprowadzonych po śniadaniu najbardziej udane było przedostatnie. [ … ] Na rozkładzie w wyniku tego polowania znalazło się: 12 kozłów, 73 zające, 5 bażantów, 8 kuropatw i 4 cietrzewie.

Nie będziemy opisywać w szczegółach wszystkich polowań z tej książki ponieważ Mikołaj Małychin miał „lekkie” pióro i opisy są długie i barwne, tym niemniej bardzo ciekawe. Podamy tylko daty kolejnych polowań:

- 7 września 1884 r. - przejazd ze Skierniewic do leśnictwa lubochniańskiego. Cesarz, Cesarzowa i goście pojechali koleją przez Koluszki. Jegrzy, konie, psy i myśliwskie ekwipaże wysłano dnia poprzedniego. Cesarska para zamieszkała we wsi Lubochnia w odświeżonym domu leśniczego.

Caryca wychodzi z domu leśniczego w Lubochenku. Na fotografii ponadto: pułkownik Białosielski-Białozierski, pułkownik Szeremietiew, hrabia Aleksander Berg i kozak

Caryca w Lubochenku

Ponieważ miano polować na dziki postanowiono je zgromadzić w dwóch ogrodzonych  miejscach: Spale i Sługocicach. Po polowaniu Cesarz i Cesarzowe raczyli pojechać obejrzeć nowo zbudowany most na rzece Pilicy oraz miejsce, na którym postanowiono wybudować siedzibę myśliwską – pałacyk w Spale.

Wyjazd z Koluszek na polowanie

- 8 września 1884 r. – polowanie w dziale leśnym Szczurek. Strzelano tylko do zwierzyny grubej. Wydarzeniem było strzelenie ogromnego dzika przez pułkownika Szeremietiewa. Po wypatroszeniu i obieleniu ważył 12 pudów (ok. 200 kg), podczas gdy największy jeleń wraz z wieńcem i przed obieleniem waży 11 pudów.

- 9 września 1884 r. - polowanie w lesie Konewka na terenie leśnictwa lubochniańskiego. Hrabia Aleksander Gustawowicz Berg ustrzelił jelenia i jak pisze Małychin [ … ] Był to pierwszy jeleń strzelony w lubochniańskim leśnictwie i pierwszy wolny, dziki i piękny przedstawiciel leśnej fauny z Księstwa Łowickiego, który padł w 1884 r. [ … ].

- 10 września 1884 r. – polowanie w lasach Bugaj i Sługocice po drugiej stronie rzeki Pilicy głównie na dziki.

 
- 11 września 1884 r. – polowanie w lasach Gelsowa i Ciebłowic na jelenie. Monarcha wreszcie strzelił jelenia a tak to opisał Mikołaj Małychin [ … ] Jeleń upolowany przez Monarchę okazał się osobnikiem rzadkiego rodzaju: powierzchnia szerokiego wieńca była całkowicie gładka, podczas gdy powierzchnia poroża zazwyczaj u nas spotykanego jelenia zawsze jest chropowata, mnóstwo na niej wgłębień i guzowatości. [ … ] Monarcha na tym polowaniu strzelił jeszcze jednego jelenia.

Pierwszy byk Cara

Drugi byk Cara

 - 12 września 1884 r. – polowanie w lasach Zielonej i Ciebłowic na dziki i jelenie. Podczas wszystkich pędzeń pozyskano jelenia, dzika i 2 kozły.

- 13 września 1884 r. – polowanie Cara podczas rykowiska. Monarcha strzelił jelenia, którego odnaleziono na drugi dzień, martwego. Potem Cesarzowa polowała par force w lesie Kruszewiec, położonym blisko Lubochni, pokazując swój kunszt jeździecki. [ … ] Polowanie zbiorowe toczyło się swoją koleją. Monarcha powróciwszy rankiem z rykowiska, w polowaniu zbiorowym już nie uczestniczył, a Jej Wysokość z polowania par force udała się wprost do Lubochenka. Na polowanie zbiorowe przybył tylko wielki książę Włodzimierz Aleksandrowicz.  Po przybyciu myśliwskiego pocztu do Lubochenka wszyscy dowiedzieli się, że polowanie, które się odbyło było już ostatnim, i że nazajutrz, w piątek 14 września, o godzinie dziesiątej rano nastąpi wyjazd Monarchy.

I znowu Michał Małychin:

„Tak zakończył się pobyt Pary Cesarskiej w domenach Księstwa Łowickiego. Dwanaście dni minęło jak jeden dzień. Przy czym jedenaście dni pod rząd wypełniło polowanie! [ … ] A tak się przedstawia sumaryczny rozkład rozpisany na poszczególne gatunki:

Jelenie byki – 17;
Daniele – 31;
Sarny kozły – 22;
Dziki duże – 19;
Dziki małe – 12;
Zające – 156;
Bażanty – 34;
Kuropatwy – 104;
Cietrzewie – 1;
Lisy – 3.
Razem – 396 sztuk

Dokładnie 396 sztuk, z czego 101 sztuk to zwierzyna gruba. Nie uwzględniono tutaj zwierzyny podniesionej po zakończeniu polowania, schwytanej w czasie obławy itp.

Cześć i chwała myśliwym, cześć i chwała organizatorom, cześć i chwała Księstwu Łowickiemu! Niech rozkwita ono na wszystkich niwach, ku chwale swojego Dostojnego Władcy.”

 

I jeszcze jedna zdobycz z tego pobytu Cara Aleksandra III – decyzja o wybudowaniu pałacyku myśliwskiego w Spale.

 

Carska Spała

 

Dzieje Spały sięgają początku XVII wieku, a może nawet końca XVI. W XVIII wieku rozpoczęto eksploatację lasów. Początku reprezentacyjnej funkcji Spały należy szukać w XIX wieku, kiedy to Car Aleksander III przebywając na polowaniu w spalskich lasach w 1876 roku, zwrócił uwagę na urzekający fragment puszczy nad Pilicą.

 

Spała w czasach Aleksandra III

 

Car Aleksander III Romanow i Caryca Maria Fiodorowna

Myśliwskie walory Puszczy Pilickiej rozsławili rosyjscy Carowie - Aleksander III (1845-1894) i jego syn Mikołaj II (1868-1918). W lasach pod Spałą urządzono Zwierzyniec, odbywały się tutaj niezwykle uroczyste łowy z udziałem imperatorów i zaproszonych gości. Zanim Car rosyjski Aleksander III upodobał sobie na tereny myśliwskie nadpilickie lasy w Spale, istniał tu młyn rodziny Spałów i kilka domów śródleśnej osady. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX w. Car bywał w lasach nadpilickich kilka razy, zatrzymując się zwykle w Skierniewicach, Lubochenku lub Smardzewicach (w 1876 r. jako następca tronu i w1884 r. jako Car Aleksander III).

 

Car Aleksander III polował w lasach spalskich jeszcze przed zbudowaniem dla niego myśliwskiej stanicy nad rzeczką Gać. Po raz pierwszy zawitał do nich w 1876 roku, będąc następcą tronu Rosji. Mieszkał wtedy przez 11 dni w opuszczonym klasztorze w Smardzewicach. Na następne wielkie łowy przybył tutaj w 1884 roku, już jako władca Rosji, obierając na swoją 12-dniową kwaterę leśniczówkę w Lubochenku. Mało dotąd znane epizody drugiej z tych wizyt opisano w wydanej rok później w Piotrkowie „Książeczce pamiątkowej Guberni Piotrkowskiej”.

W relacji, utrzymanej w wyraźnie czołobitnym i propagandowym tonie, wielokrotnie podkreślano, że przejazd Cara i jego świty stawał się zawsze świętem dla mieszkańców wsi położonych w lasach spalskich. Często witali oni władcę rosyjskiego imperium chlebem i solą. „Ich Wysokości nakazywali w tych przypadkach zatrzymywać powozy, łaskawie rozmawiali z chłopami i osobiście przyjmowali od nich prośby. W czasie jednej z przejażdżek Ich Wysokości raczyły odwiedzić dom sołtysa we wsi Ciebłowice, gdzie świętowano wesele i dali młodym podarki” – odnotowano w gubernialnej publikacji.

W tym miejscu warto dodać, że Ciebłowice, należące do parafii Białobrzegi, były wtedy wsią rządową, wchodzącą w skład powiatu opoczyńskiego i gminy Unewel. W 1880 roku miały 90 domów i 349 mieszkańców. Należały do nich 1092 morgi ziemi uprawnej.

W cytowanej relacji nawiązywano także do polowania, odbywanego na tych terenach przez przyszłego Cara w 1876 roku. Napisano, że wśród miejscowej ludności zachowało się wiele wspomnień o tamtej wizycie. Podkreślono, że dodawały one jeszcze więcej serdeczności prostodusznemu, ale entuzjastycznemu przyjęciu przez chłopów, zdumionych prostotą zachowania cara i carycy. Na potwierdzenie opisano następujące wydarzenie.

„Podczas jednej z przejażdżek Caryca raczyła wsiąść na chłopską bryczkę. Jej właściciel nie mógł powstrzymać swojego zachwytu z powodu przypadłego mu w udziale wielkiego szczęścia i jadąc swoją bryczką, krzyczał do wszystkich napotykanych po drodze: „Patrzcie, Carowa jedzie moją bryczką!”.

 

Podobne hołdy składali wtedy Carowi Aleksandrowi III i Carycy Marii Fiodorownej członkowie Tomaszowskiej Ochotniczej Straży Pożarnej. Jak napisano w tejże relacji, wyjednali oni zgodę na przysłanie do Lubochenka swojego oddziału z pożarniczym sprzętem. Po otrzymaniu zezwolenia strażacy-ochotnicy, będący w większości zamożnymi fabrykantami, zrzekli się zaproponowanych im pomieszczeń w chłopskich chatach w Lubochni i dyżurowali przez osiem dni i nocy w zwykłej szopie w Lubochenku.

„Ich Wysokości, przejeżdżając obok zaimprowizowanej kwatery Towarzystwa Pożarniczego, raczyły zatrzymać się i wyszedłszy z powozu, szczegółowo wypytywały o jego organizację”- podkreślono w pamiątkowej książce. (źródlo: „Historie odnalezione”, Andrzej Kobalczyk).

 

Dopiero na początku lat 80. XIX w. dojrzała myśl zbudowania w Spale pałacu myśliwskiego z obszernym zapleczem. W 1885 roku wybudowano drewniany pałacyk według projektu Leona Mikuckiego - krakowskiego architekta.

Widok carskiego pałacyku w Spale od strony Pilicy. Album wydawnictwa „Kraj” z 1897 roku.

Przywitanie carskiej pary. Cesarz Aleksander III, Wielki Książę Aleksiej Aleksandrowicz, Wielki Książę Aleksander Michajłowicz, wielka Księżna Ksenia Aleksandrowna, członkowie rodziny cesarskiej podczas spotkania z uczniami szkół podstawowych i gimnazjów

Cesarz Aleksander III (w środku, w czapce) i Cesarzowa Maria Fiodorowna (z otwartym parasolem) podczas spotkania z uczniami lokalnych szkół i gimnazjów - 1894 r.

Spała 1892 r. Po polowaniu Car Aleksander III i Caryca Maria Fiodorowna (na fotografii pośrodku) podjęli miejscową ludność obfitym posiłkiem

Car nie przepadał za tego rodzaju gestami, był człowiekiem raczej skrytym, ale żona tłumaczyła mu zawsze, że monarcha powinien być blisko ludu, bo lud tego oczekuje… Tak nauczyła ją matka, Królowa duńska Luiza. Caryca Maria Fiodorowna pisała kiedyś do matki: „Podjechaliśmy do niewielkiego miasteczka (Chwalynsk), gdzie znów czekał na nas tłum ludzi. Sasza [car Aleksander III ] w ogóle nie chciał wyjść do nich, przyjął deputację z chlebem i solą na statku. Zaraz wrócił do swojego przedziału, zostawiając mnie samą z tymi ludźmi. Wtedy zebrałam się na odwagę, zaczęłam schodzić w dół i Saszy nie postało nic innego, niż pójść razem ze mną”. 

Carska para i towarzyszące im osoby przed pałacem raczyli z włościanami i dziećmi zamienić kilka słów

Dzieci - uczniowie lokalnych szkół i gimnazjów - podczas uczty zorganizowanej na cześć przybycia członków rodziny cesarskiej–1894 r.

Występ amatorskiego towarzystwa śpiewaczego przed carską parą. Obok chóru w mundurze z białą czapką stoi wielki Książę Aleksiej Aleksandrowicz, brat Aleksandra III. Po lewej słuchają, siedząc, Car Aleksander III w towarzystwie żony i Wielkiej Księżnej Kseni Aleksandrownej

Cesarz Aleksander III, Cesarzowa Maria Fiodorowna, Wielcy Książęta Aleksiej Aleksandrowicz i Władimir Aleksandrowicz, Wielka Księżna Ksenia Aleksandrowna (wszyscy w grupie po prawej stronie schodów) przy wejściu do dworku myśliwskiego w Spale

Zaprojektowany przez Leona Mikuckiego zespół spalski został doskonale wpisany w otaczającą go przyrodę. Jego głównym akcentem był klasycyzujący pałac carski z murowanym parterem dla świty i drewnianym piętrem dla Cesarza, który miał tam swój gabinet, salon, sypialnię, jadalnię i narożne werandy. Choć z zewnątrz pałac nie był zbyt wyszukany, wnętrze wyposażono w meble z najlepszych europejskich wytwórni, łącznie z pozłacaną armaturą łazienkową. Pałac łączył się z budynkiem gospodarczym, mieszczącym kuchnie i spiżarnie. W obrębie zespołu pałacowego powstały w tym samym mniej więcej stylu domy dla personelu i służby, koszary dla kozackiej ochrony, stajnie, wozownie, elektrownia, 36-metrowa wieża wodociągowa z pompownią i siecią wodociągowo-kanalizacyjną. Nieopodal stanęła misternie wycięta w drewnie wiata na przystanku kolejowym „Jeleń”.

Wieża wodociągowa

Architektonicznie zespół rezydencjonalny nawiązywał do niektórych budowli rosyjskich, choć wszystkie one reprezentowały tzw. „styl myśliwski” – eklektyzm architektury tyrolskiej, neogotyckiej i klasycystycznej. Budynki wtopiono w zieleń otaczającego go lasu i parku krajobrazowego, ukształtowanego na sposób angielski, z licznymi egzotycznymi nasadzeniami (m.in. z Kaukazu). Niedługo potem uzupełniono zabudowania o hotele dla carskich gości: „Savoy” (dzisiejszy „Rogacz”) i „Bristol” (dzisiejszy „Dzik”) oraz budynek zarządcy zespołu, którym był w czasach Aleksandra III margrabia Zygmunt Wielopolski, a później jego bratanek – Władysław. Osobny kompleks zabudowań stanowiła rezydencja łowczego.

Hotel Bristol - dzisiejszy "Dzik"

Hotel Sawoy - dzisiejszy "Rogacz"

Całość rezydencji zajmowała duży obszar. Zarządzał nim początkowo margrabia Wielopolski, potem krótko jego bratanek, a od 1888 roku Ignacy Bończa-Modzelewski jako łowczy polowań carskich w Księstwie Łowickim z siedzibą w Spale. Jemu podlegali jegrzy, pełniący funkcję służby leśnej. Ich zadaniem była ochrona i dokarmianie zwierzyny, odstrzał drapieżników i dostarczanie upolowanej zwierzyny na stół. Wstęp do lasu i na teren rezydencji był zabroniony zwykłym ludziom. Rodzinę carską chroniła sotnia kozacka. By zapewnić spokój carskim gościom wysiedlono z okolic Spały kilka wsi. Tereny po nich zalesiono a mieszkańców przeniesiono w okolice Nagórzyc. W taki sposób powstały przysiółki Swolszewic Małych i Dużych.

Siedziba łowczego w Spale 1897 r.

Dom łowczego na pocztówce

Zatem najstarsze polowania carskie na terytorium Królestwa Polskiego, powstałego w wyniku Kongresu Wiedeńskiego w 1815 r., miały miejsce na terenach Księstwa Łowickiego w okolicach Skierniewic, ok. 70 km od Warszawy w kierunku południowo-zachodnim. Właśnie w Skierniewicach znajdował się dawny pałac Arcybiskupów Gnieźnieńskich, który pełnił rolę centralnego ośrodka dóbr ziemskich tego księstwa. Jeszcze w okresie panowania Cara Mikołaja I stał się jednym z miejsc wypoczynku dla rodziny Romanowów.

Aleksander III, nie przepadał nadmiernie za dworskimi formami życia, szukał więc dla siebie i najbliższej swojej rodziny tak ustronnego i atrakcyjnego miejsca, aby mógł tam spędzać czas przeznaczony na wypoczynek tak jak sobie życzył i lubił.

Każdego ranka Aleksander III zrywał się o siódmej, mył się w lodowatej wodzie, ubierał w chłopskie odzienie, robił sobie kubek kawy i zasiadał przy biurku. Później, kiedy wstawała Maria, zjadali razem śniadanie, składające się z żytniego chleba i gotowanych jajek. Dzieci spały na prostych wojskowych pryczach z twardymi poduszkami, każdego ranka kąpały się w zimnej rodzie, a na śniadanie jadły owsiankę. W czasie obiadu, który spożywały razem z dorosłymi, na stole było mnóstwo jedzenia, ale ponieważ obsługiwano je na końcu, po wszystkich gościach, i gdy ojciec się podnosił, one również musiały wstawać od stołu, często pozostawały głodne. [...] Dzieci mogły zjeść więcej przy kolacji, którą spożywały same, choć te posiłki bez rodziców często zamieniały się w krzykliwą zabawę, kiedy to bracia i siostry obrzucali się nawzajem kawałkami chleba.

Car Aleksander III z księżniczką duńską  Thyrą Amelią Karoliną Charlottą Anną Schleswig-Holstein-Sonderburg-Glücksburg (z lewej),

która była młodszą siostrą jego żony Marii (na fotografii z prawej)

Car Aleksander III z rodziną

Do myśliwskiego pałacyku w Spale Carowie Aleksander III i Mikołaj II przyjeżdżali często i z całymi rodzinami. A były to liczne i kochające się rodziny. Na większości panujących w Europie dworów potomstwem zajmowali się nauczyciele, służba, guwernantki i guwernerzy. U Romanowów było inaczej. Wszystkie dzieci otaczane były serdeczną i bliską opieką koronowanych rodziców. Maria Fiodorowna urodziła Aleksandrowi III sześcioro dzieci: dwie córki i czterech synów. Najstarszy z nich, jako Mikołaj II, zasiadł później na tronie.

Car z rodziną i łajką "Kamczatka"

Car miał kilka swoich psich faworytów. Najpierw umilało mu życie kilka mopsów. Później wracający z Oceanu Spokojnego marynarze krążownika „Afryka” przywieźli w prezencie dla Cara kamczacką łajkę. Ta suka, nazwana właśnie Kamczatką, okazała się przyjacielem Cara. Niestety, zginęła w wypadku kolejowym pod Charkowem, w którym życia omal nie postradała cala carska rodzina. W zapiskach Car odnotował, że "z ludzką przyjaźnią bywa różnie, zwłaszcza jeśli jest się imperatorem. Ale miłość i przywiązanie Kamczatki były prawdziwe. Dlatego oczy mam pełne łez"

Najmłodsze dzieci Cara Aleksandra III - Michaił Aleksandrowicz i Olga Aleksandrowna oraz pies pupil Carycy. Maria Fiodorowna uwielbiała swoją pupilkę, suczkę rasy szpic, o imieniu "Tipa"

Królewskie psy miały też przywileje. Podczas przejazdu przez Opole w dniu 5 września 1896 roku  pies Cara Mikołaja II o imieniu Iwan, wyskoczył niepostrzeżenie przez okno z wagonu. Widać znudziła mu się daleka podróż i chciał sobie obejrzeć miasto. Niestety na przeszkodzie stanęli urzędnicy kolejowi, którzy go schwytali, przy czym jednemu z nich nieomalże odgryzł nos. Nie wiedzieli czyj to pies i co z nim mają zrobić. Dopiero po upływie mniej więcej godziny przybyła z następnej stacji  depesza od Cara, aby mu Iwana przysłano. Tak więc zaraz następnym pociągiem udał się jeden z urzędników do Wrocławia i odwiózł uciekiniera.

Na fotografii Car Mikołaj II z rodziną i psem o imieniu "Iwan"

Carska rodzina wiodła proste i zadziwiająco skromne życie, zgodnie z osobistym życzeniem Aleksandra III. Dotyczyło to także dzieci, które spały na twardych łóżkach i myły się w zimnej wodzie - Car miał kiedyś powiedzieć, że chce mieć "normalne rosyjskie dzieci, a nie cieplarniane roślinki". Plan ich dnia także był przez niego ułożony i ściśle przestrzegany. Aleksander III był surowym ojcem, z całą pewnością wzbudzał respekt i nie był przyzwyczajony do tego, by mu się sprzeciwiać, stąd jego dzieci, a zwłaszcza trzej synowie byli od niego zależni. "Gdy mówił, wydawało się, że zaraz uderzy swojego rozmówcę" - tak opisywał go jeden z dworskich urzędników.

Z całą odpowiedzialnością można też stwierdzić, że rezydencja w Spale, jak na pozycję jego gospodarza była  wyjątkowo skromna, żeby nawet nie powiedzieć uboga. Zasadniczo różniła się nie tylko od wykwintnych i kapiących bogactwem i przepychem innych pałaców Romanowów, ale nawet od pałaców i dworów polskiej arystokracji. W zasadzie zasługiwała raczej na miano dużej willi.

Miesiąc wrzesień był tradycyjną porą rozpoczynania carskich polowań w Spale. Zazwyczaj trwały one dwa tygodnie i były łączone z podobnymi polowaniami w Białowieży, głównie na żubry i Skierniewicach na zwierzynę drobną. Aleksander III jako Car przyjeżdżał pięciokrotnie do swojej rezydencji myśliwskiej w Spale. Oprócz inauguracyjnej wizyty w 1886 roku, przebywał on tutaj jeszcze w latach: 1888, 1890, 1892 i 1894, a więc równo co dwa lata. W porównaniu z innymi rezydencjami, Spała dysponowała wręcz spartańskimi warunkami. Potwierdzają to zachowane do dzisiaj w petersburskim Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym dokumenty związane z przygotowaniami do wyjazdu Cara Aleksandra III do Spały w 1894 roku. W jednym z nich wymieniono pomieszczenia, które mogła zająć ponad 70-osobowa świta Cara. Rzeczywiście, do jej dyspozycji było niewiele lokali. Umieszczanie po kilka osób, zwłaszcza niższej rangi w jednym pokoju nie należało do rzadkości. Przybyłych wraz z Carem stangretów i pocztylionów lokowano nawet w stajniach. Zaproszeni na polowanie byli w lepszej sytuacji, gdyż mogli skorzystać ze zbudowanych właśnie w 1894 roku dwóch budynków-oficyn dla gości. Jeden z nich postawiono obok wieży wodociągowej, a drugi - nieopodal mostu na Pilicy. Obydwie, zachowane do dzisiaj budowle, nazywane kiedyś „domkami szwajcarskimi", otrzymały identyczny kształt i oryginalny wystrój w stylu uzdrowiskowym. Posiadają parter murowany z pełnej cegły ceramicznej, zaś pierwsze piętro zbudowane z drewnianych bali. Obydwie budowle ozdabia loggia wsparta na drewnianych słupach i upiększona rzeźbioną w drewnie balustradą.

Dzięki wspomnieniom doktora N. A. Wieliaminowa, który towarzyszył Aleksandrowi III podczas polowań w Spale w 1892 roku możemy poznać nie tylko organizację samych polowań, ale także niezwykle ciekawe jego spostrzeżenia z życia codziennego pary cesarskiej w Spale. Dzięki tym unikalnym zapisom nadwornego lekarza możemy dzisiaj bardzo dokładnie przedstawić sobie atmosferę, obyczaje i zachowanie pełne drobnych szczegółów, które charakteryzowały pobyt imperatora Aleksandra III w Spale. N.A. Wieliaminow na wstępie trafnie scharakteryzował osobowość Cara, który wg niego był, po nieoczekiwanej śmierci jego starszego brata, wyniesiony na tron całkowicie przypadkowo. Podporządkował się on całkowicie swoim obowiązkom, chociaż wg nadwornego lekarza nie urodził się, aby być monarchą.

 

"Będąc osobą głęboko wierzącą uznał, że z woli Boga stał się jego pomazańcem i wiernie wykonywał obowiązki Cara samodzierżawcy. Nie bacząc na swoje problemy ze zdrowiem nieustannie pracował ponad siły, które doprowadzały jego organizm do krańcowego wyczerpania. Z tych powodów w swoim reżimie pracy pozwalał sobie na jeden miesiąc w roku odpoczywać i robić to, na co ma ochotę. On lubił ciszę, odosobnienie, prostotę otoczenia, rodzinne ognisko i przyrodę, i dlatego tak kochał zacisze w Gatczinie. Jednakże, bliskość Gatcziny od stolicy i konieczność kontynuowania tam zajmowania się sprawami państwowymi go nie zadawalała.

Caryca Maria Fiodorowna pierwsza z prawej i członkowie rodziny - 1890 r.

On szukał chociażby czasowego odosobnienia daleko od państwowego kieratu i możliwości życia jak zwykły śmiertelnik. On wyjeżdżał na jakiś czas, będąc jeszcze następcą tronu, do Gapsal, na fińskie szchery, do Danii i na koniec do Spały. Jak mnie mówiono, jeszcze będąc następcą tronu, on pewnego razu zapragnął wcielić w życie zasadę, żeby jesień spędzać w całkowicie jeszcze nieurządzonej posiadłości Spała, położonej wśród bogatych lasów Księstwa Łowickiego. On zamieszkał tam podczas swojego pierwszego przyjazdu z małżonką i kilkoma najbliższymi członkami swojej świty w maleńkim, prawie chłopskim domku. Tam było świetne polowanie na jelenie, które go zainteresowało. Jednakże prawidłowego polowania i ludzi znających się na tym tam nie było i Carewicz zwrócił się po radę i pomoc do lokalnego mieszkańca, wielkiego miłośnika i znawcę polowań, jakiegoś katolickiego księdza (ks. L. Żmudowski – dop. autora). Ten ksiądz, którego nazwiska zapomniałem, okazał się sympatycznym człowiekiem, organizował polowania, przewodził im i stał się bliskim człowiekiem dla Carewicza, a potem Władcy".

Cesarzowa Maria Fiodorowna, Wielka Księżna Ksenia Aleksandrowna (po lewej stronie Marii Fiodorowna), Wielka Księżna Elizaweta Fiodorowna - po prawej stronie przy drzwiach, obok niej (po lewej) - Minister Dworu Cesarskiego i Dziedzictwa – Illarion Iwanowicz Woroncow

Cesarz Aleksander III i Cesarzowa Maria Fiodorowna w powozie przed wejściem do dworu myśliwskiego w Spale-1892 r.

Cesarzowa Maria Fiodorowna - w powozie, pierwszy plan po lewej stronie i członkowie rodziny cesarskiej przy wejściu do dworu myśliwskiego-1894 r.

 

Para cesarska bardzo lubiła spalskie lasy i często wyjeżdżała do nich na przejażdżki

Grupa polujących w lesie, po lewej stronie Wielka Księżna Ksenia Aleksandrowna, obok  Cesarzowa Maria Fedorowna-1894 r.

Władca, ściśle mówiąc nie był zawziętym myśliwym, ale kochał przyrodę, proste życie podczas polowań i całe „gospodarstwo łowieckie", kochał oszczędzanie dzikich zwierząt, ich gromadzenie i hodowanie, ścisłe przestrzeganie łowieckich zasad itp. Spałę pokochał ponieważ tam rzeczywiście odpoczywał i żył tak, jak on kochał żyć. Po wstąpieniu na tron władca zażyczył sobie przynieść Lasy Spalskie do pełnego porządku, nakazał wybudować tam najbardziej wygodny myśliwski dom i jeździł tam co drugi rok, jesienią. Stopniowo w Spale ukształtowało się prawidłowe łowieckie gospodarstwo i Spała stała się jednym z najbardziej bogatych i prawidłowo urządzonych łowieckich posiadłości w całej Europie. Tak stworzył się na Dworze Aleksandra III zwyczaj co drugi rok spędzać jesień na odpoczynku w Spale i polować na jelenie tylko w towarzystwie najbliższych osób jego świty i rzadkich gości. Otoczenie pałacu myśliwskiego w Spale było całkowicie podporządkowane wyobrażeniom Aleksandra III o prawidłowym gospodarstwie myśliwskim, które miało być jak najbardziej związane z naturą i warunkami przyrodniczymi. Chociaż późniejszy rozwój hodowli zwierząt łownych zaczął pomału zaprzeczać jej istocie. Jeszcze w 1892 roku doktor Wieliaminow opisywał je w sposób następujący. "Wokół dworu niekończące się lasy z wzorcowo zorganizowanym leśnym gospodarstwem. Wśród tych lasów kilka wiosek, otoczonych chłopskimi polami. Wzorcowe myśliwskie gospodarstwo z dokarmianą dziką zwierzyną. Mnóstwo leśników, gajowych i jegrów wszystkich stopni - polowanie organizowane na niemiecki sposób, tak jak we wschodnich Prusach. Główna zwierzyna łowna - szlachetny jeleń, często lokalny, częściowo przychodzący tam na paszę z sąsiednich niemieckich lasów, a nawet z Karpat.

Jeger prezentuje wieniec jelenia

Dużo saren, miejscami niemało dzików. Car nie lubił polować na dziki przebywające w zwierzyńcu, gdyż wg Wieliaminowa nie lubił strzelać do dzików pozbawionych możliwości ucieczki. Dla imperatorowej, tak jak przy poprzednich wizytach w Spale organizowano polowania na jelenie wierzchem z psami we francuskim porządku „chasse a cours". Jak zawsze Maria Fiodorowna wyjeżdżała na to polowanie w wąskim, kilkunastoosobowym gronie. Polowania te były prowadzone w ściśle francuskim, klasycznym stylu i jeźdźcy ubrani byli nawet w czerwone fraki. Gonitwy te dostarczały wiele przyjemności imperatorowej, chociaż Aleksandrowi III szczególnie one się nie podobały.

Polowanie par force Cesarzowej

Cesarzowa Maria Fiodorowna z młodszymi dziećmi - George (obok niej), Michael i Olga- Spała 1894 r.

Za Carem jechała cała świta z kuchnią polową

Wóz chłodnia

Szefowie kuchni przygotowują lunch w lesie dla myśliwych

Gdy myśliwi polowali służba przygotowywała stół

Carski posiłek w przerwie polowania

Cesarz Aleksander III, Cesarzowa Maria Fiodorowna w grupie oficerów wojskowych podczas obiadu w lesie

Car nie przepadał za dziczyzną, dlatego kucharze przygotowywali proste, niewyszukane potrawy. Jego ulubionym daniem był prosiak z grochem, przepadał również za kiszonymi ogórkami. Alkoholu prawie w ogóle nie używał. Jeśli już, to mieszał kwas chlebowy z szampanem - w proporcjach pół na pół.

 

O Aleksandrze III krążyły różne plotki, szczególnie w późniejszej prasie komunistycznej. Głównie chodziły głosy, że to choroba alkoholowa wpędziła władcę przedwcześnie do grobu. Jak było naprawdę? Aleksander rano i po południu był ostrożny z piciem, chciał bowiem zachować trzeźwy umysł w spotkaniach z ministrami i w pisaniu raportów. Pod koniec lat 80. XIX w. lekarze całkowicie zakazali mu spożywania alkoholu. Współcześni Aleksandrowi III opowiadali, że władca mógł wypić dużo i nie było widać, że jest pijany, tylko trochę weselszy niż zwykle. Monarcha czasami pił szklankę lub dwie wódki, nalewki, likieru. Na oficjalnych przyjęciach pił szampana rozcieńczonego kwasem chlebowym, który był  jego ulubionym napojem.

 

Za czasów Aleksandra III na dworze cesarskim zaczęto produkować szampana „Carewicz”, na początku był gorszy od francuskich marek, lecz z czasem stał się główną atrakcją petersburskich wieczorów. Często monarcha prosił swoich służących aby kosztowali wino przed podaniem go. Cesarz w wieku około siedemnastu lat prowadził badania nad destylacją alkoholi. Dzięki przepisowi Hoffmana jednego ze służących udało się następcy tronu produkować wino własnej produkcji. Jednak jak to bywa u młodych ludzi zainteresowanie było krótkotrwałe. Jako prezent Aleksander III życzył sobie zawsze maderę lub rumuńskie wino. Władca swoje nielubione alkohole nazywał po swojemu, aby służba wiedziała czego nie podawać. Tak anyż dla Aleksandra III stał się „pierduncem”. Był prawdziwym koneserem alkoholi wysokoprocentowych. W rozmowach ze znajomymi często polecał swoje ulubione marki.

Piersiówka Cara Aleksandra III

Przygotowanie posiłku dla Cara

Cesarz Aleksander III (na czele stołu), Cesarzowa Maria Fedorowna (obok niego) w grupie wojskowej podczas lunchu w lesie

Zespół trębaczy wojskowych umilający posiłki w lesie

Upolowaną zwierzynę służba zwoziła specjalnymi wozami zwanymi linijkami

Jeger transportuje na wozie-tzw. linijce jelenie ustrzelone podczas polowania w 1892 r.

Każdego dnia pobytu Cara w Spale po wieczornym obiedzie odbywała się uroczysta ceremonia pokotu. Imperatorska para wraz ze swoimi gośćmi wychodzili na plac przed skrzydłem domu dla przeglądu przy świetle pochodni zastrzelonej w tym dniu dzikiej zwierzyny, malowniczo rozłożonej na polance. Każde zwierzę miało przywiązaną deseczkę z nazwiskiem myśliwego, łowcy tego zwierzęcia; to tak nazywane w Niemczech „strecke". W czasie przeglądu grano fanfary. Ceremonia ta trwała 10-15 minut.

Pokot

Jelenie strzelone podczas polowania w 1894 r.

Grupa myśliwych w pobliżu jeleni strzelonych podczas polowania w 1894 r.

Książę Albert von Saksen-Altenburg, mentor i nauczycie łowiectwa Cesarza Austrii Franciszka Józefa, jako gość Cara Aleksandra III w Spale ubił jednego dnia 10 kapitalnych byków - 20 września 1894 r.

Pokot był obgrywany sygnałami myśliwskimi

Następnie po tym, wszystkie osoby świty szły do gościnnych pokoi Imperatora i spędzali tam wieczór. Najczęściej z udziałem Carycy Marii Fiodorownej grano w bilard. Natomiast Car w męskim towarzystwie grał w wista. Aleksander III po grze w wista przechodził do swojego gabinetu i pracował do późnej nocy, gdyż każdego dnia przyjeżdżał do Spały feldjeger z dokumentami. Gra w karty toczyła się do 23.00-23.30 i wszyscy uczestnicy rozchodzili się, gdyż już o 7.00 rano następowało budzenie. W niedzielę rano do śniadania na polowania się nie wyjeżdżało, gdyż wszyscy szli na sumę, która miała miejsce w polowej cerkwi, znajdującej się w namiocie; śpiewali kozacy Szeremietiewa, z czego był on bardzo dumny. Suma zaczynała się o 11.00 i kończyła równo o 12.00.

Cerkiew w namiocie

Ciekawe, że w Spale nie wybudowano prawosławnej cerkwi. Msze odbywały się wyłącznie w specjalnym namiocie koloru zielonego, zaadaptowanym na cerkiew polową.

Jadalnia w spalskim dworze

Jadalnia w spalskim pałacyku. Na ścianach poroża. Na stole zastawa specjalnie przygotowana do tego obiektu przez Cesarską Fabrykę Porcelany w Sankt Petersburgu. Projekt akceptował sam monarcha. Zależało mu, aby była skromna i elegancka; miała tylko zielony Orzeł Romanowów i dwa zielone paski.

Talerzyk ze spalskiej zastawy Aleksandra III

 

Podobnie skromną ornamentykę zachowali następni lokatorzy spalskiej rezydencji. Talerzyki z zastawy

Cara Mikołaja II

Talerzyk z serwsu Prezydentów RP wykonany przez Fabrykę Porcelany w Ćmielowie w 1930 r.

 W niedzielę wszyscy byli, łącznie z władcą ubrani w wojskowe mundury, w surdutach, bez broni. W mundurach też spożywali obiad. Po śniadaniu wyjeżdżano na polowanie, jednak w niedzielę polowania były organizowane w gorszych pod względem ilości zwierzyny częściach lasu i władca niekiedy w ogóle w nich nie uczestniczył, ale życzył sobie aby inni jeździli.

 

Wyjazd na polowanie

Spała. Carska rodzina i towarzyszące jej osoby na schodach prowadzących do pałacyku. Archiwista zanotował, że zdjęcie wykonano przed wyruszeniem na polowanie. Od prawej: Caryca Maria Fiodorowna, niezidentyfikowana kobieta, Królowa grecka Olga Konstantynowna, minister dworu hrabia Iłarion Iwanowicz Woroncow-Daszkow. W centrum, na schodku, książę Władimir Anatolijewicz Bariatinski Aby carskiej rodzinie i ich gościom zapewnić spokój wysiedlono z okolic Spały kilka wsi. Tereny po nich zalesiono. Mieszkańców przeniesiono w inne okolice, nadając im ziemię, bądź wypłacając godziwe odszkodowania. W ten sposób powstały całkiem nowe osady i wsie.

 

Doktor Wieliaminow stwierdził, że Władca z głębi swojej duszy nie był myśliwym, jednak lubił polowania na jelenie z podjazdu (purschen), głównie z powodu, że na takim polowaniu przy wschodzie słońca on mógł zachwycać się prześlicznymi obrazami przyrody. Podczas obławy on nawet nie zawsze strzelał i przepuszczał zwierzynę bez wystrzału, tylko z lubością spoglądał na niego. Jednocześnie Aleksander III żądał od uczestników polowania przestrzegania zasady niestrzelania do samic i młodych egzemplarzy. Odstępstwa od tych zasad i zdarzające się pomyłki myśliwych kończyły się ostrymi reprymendami z jego strony. Nie uniknął ich w ostrych słowach nawet następca tronu Mikołaj.

Kształtowały się też nowe tradycje i obyczaje podczas carskich polowań m.in. zastrzelenie pierwszego i ostatniego jelenia podczas polowania było wieńczone wypiciem z rogu całej butelki szampana.

Spała 1890. Cesarzowa Maria Fiodorowna i Car Aleksander III

"Aleksander III, który był mężczyzną postawnym, bo mierzącym 190 cm wzrostu, przy wadze ponad 120 kg, nie przepadał z tego powodu za jazdą konną. Niekiedy z obowiązku był do niej zmuszony, na przykład podczas odbierania wojskowych parad i meldunków. Natomiast jego małżonka Maria Fiodorowna (1847–1928), córka duńskiego Króla Christiana IX (1818–1906), należała do najznakomitszych arystokratycznych amazonek  w Europie. Na jej życzenie organizowano w Spale polowania wierzchem na jelenie z psami, we francuskim stylu chasse á courre. Gonitwy dostarczały Marii Fiodorownej wiele przyjemności, ale wyczyny te nie spotykały się z entuzjazmem ze strony jej małżonka. 

 
Fizyczne cechy Aleksandra III zmuszały go, w celu zmniejszenia nadmiernej wagi, do długotrwałych pieszych marszów, które odbywał z dużym zadowoleniem. Był pod tym względem wybitnym piechurem. Przykładowo, tylko przez  3 miesiące, od października do grudnia 1888 r., przeszedł aż 330 wiorst, czyli ok. 340 km! Z przyjemnością wykonywał również proste czynności porządkowe, jak na przykład w zimie odśnieżanie i skuwanie lodu w alejkach parkowych swoich rezydencji, czy piłowanie drewna. Wbrew obiegowym opiniom Car jadł niewiele. Lubił prostą kuchnię w postaci mięsa wieprzowego z grochem i kiszone ogórki. Ponadto, będąc osobą religijną, sumiennie przestrzegał cerkiewnych postów. Alkoholu praktycznie nie spożywał. Od czasu do czasu kieliszek czystej wódki bądź madery. Ponadto, uwielbiał rosyjski kwas zmieszany w połowie  z francuskim szampanem. Wypijał przede wszystkim ogromne ilości mrożonej wody, odczuwając zawsze nieustanne pragnienie. Powodem takiego zachowania była, niestety, rozwijająca się choroba – chroniczne zapalenie nerek, które doprowadziło go do przedwczesnej śmierci w 1894 r." (źródło: Michał Słoniewski, „Aktywność fizyczna i sport w życiu carskiej dynastii Romanowów (od dworskiej zabawy do uczestnictwa w igrzyskach)” http://dx.doi.org/10.16926/sit.2018.01.01). 

 

W przeciwieństwie do wiecznie zajętego męża, który w gruncie rzeczy spędzał ze swoimi dziećmi niewiele czasu, Caryca Maria Fiodorowna poświęcała im znacznie więcej uwagi i troski, była pobłażliwa, a niektórzy twierdzą nawet, że nadopiekuńcza - zwłaszcza w stosunku do pierworodnego syna Mikołaja, który stał się jej ulubieńcem. Nic więc dziwnego, że nieśmiały i wrażliwy Niki do końca życia ufał jej bezgranicznie. Caryca nadzorowała także edukację syna, który wykazywał duże chęci do nauki i chętnie czytał. Przyszły Car zdaniem nauczycieli najlepszy był z historii i języków obcych - posługiwał się językiem angielskim, francuskim i niemieckim. Oprócz tego, jako dziecko miał ponoć wykazywać zdolności plastyczne, a z wiekiem nauczył się doskonale jeździć konno, tańczyć i strzelać. Podobnie jak wielu książąt w tamtych czasach skrupulatnie prowadził dziennik.

Caryca podczas odpoczynku w lesie

Mikołaj II, obejmując władzę w wieku 26 lat, wciąż miał w pamięci obraz ojca - Herkulesa - który uratował swoją rodzinę z wypadku, do jakiego doszło w październiku 1888 r., kiedy to pociąg, którym podróżowali, wykoleił się, wskutek czego zapadł się dach wagonu, w którym akurat jedli posiłek. Aleksander, posiadający wprost niezwykłą siłę fizyczną, uniósł dach i podtrzymywał go na plecach, umożliwiając ucieczkę żonie i dzieciom, którzy dzięki temu wyszli z całej sytuacji cali i zdrowi. (żródło: "Carskie gospodarstwo łowieckie w Spale w latach 1885-1914" oraz "Spała carska rezydencja").

W drodze powrotnej z Krymu, gdy pociąg Cara przejeżdżali przez gubernię charkowską, pod miejscowością Borki wydarzyła się katastrofa kolejowa. Nazbyt rozpędzony (za poduszczeniem Cara Aleksandra), pociąg rozsadził szyny - doszło do prawdziwej masakry.

21 osób zginęło na miejscu, a ponad 30 odniosło poważne kontuzje (w tym złamania, stłuczenia, obicia i wybicia różnych części ciała). W kilkanaście miesięcy po katastrofie z tych osób, które przeżyły, lecz zostały poważnie ranne - umarło dodatkowo 12 osób. Łącznie więc liczba zgonów wyniosła 33 osoby. Car z rodziną także był w tarapatach, ale na szczęście dla niego i reszty - rodzina cesarska nie przebywała wówczas w swoim saloniku (salonik kolejowy Aleksandra III wypadł z torów i rozłupał się prawie na połowę). Przebywali w wagonie restauracyjnym gdy zawalił się dach wagonu. Car niewiele myśląc złapał się tego żelastwa i dzięki swej sile fizycznej nie dopuścił by przygniótł on przebywających tam gości (wraz z jego najbliższą rodziną). Trzymał dach przez kilka do kilkudziesięciu minut, nim nie nadeszła pomoc. Pomimo swej siły, ogromnie nadwyrężył sobie ramiona i poranił ręce, do tego stopnia że długo po tym incydencje nie mógł swobodnie nimi poruszać. Uratował jednak swoją rodzinę i wszystkich którzy wówczas przebywali w wagonie restauracyjnym.

Wykolejenie carskiego pociągu w 1888 roku

Rysunki M. Zichy. U góry artysta przedstawił moment ewakuacji Cara z wagonu

Dla upamiętnienia tego wydarzenia na terenie Imperium Rosyjskiego wzniesiono 120 cerkwi. Stawiano też figury i czczono kolejne rocznice. Uznano, że „cudowne ocalenie” rodziny cesarskiej nastąpiło za przyczyną „opatrzności Boskiej”. Po tym wydarzeniu zarówno w Rosji, jak i na terenach Polski będących pod rosyjskim zaborem obchodzono dzień Cudownego Ocalenia Rodziny Cesarskiej.

 

Obchody te miały różny charakter, wzniesiono też wiele cerkwi, kaplic i pomników. W obchodach cudownego ocalenia udział wzięła także gubernia radomska, do której należał Przedbórz znany z tego, że proboszczem taj miejscowości był ksiądz Ludwik Żmudowski. W pierwszą rocznicę katastrofy kolejowej przy moście stanął krzyż dziękczynny, wybudowany z kamienia ciosowego, koloru różowego, wysoki na 16 stóp (blisko 5 metrów), z żeliwnym wizerunkiem Jezusa ukrzyżowanego.

Gazeta Radomska z dnia 25 listopada (7 grudnia) 1889 r. Z Przedborza donoszą:
w mieście Przedborzu odsłonięto i poświęcono krzyż z kamienia ciosowego za cudowne ocalenie drogocennego życia cesarza Aleksandra III... Skan udostępnił Paweł Grabalski (FBC).

Na czole podstawy umieszczono napis: "Wszechmogącemu Bogu. 17 (29) października 1888 roku. Boże, w Twojej władzy życie i śmierć, na bocznych ścianach: Na pamiątkę cudownego ocalenia Imperatora Aleksandra III i jego rodziny 17 (29) października 1888 r. i Parafianie z swoim proboszczem 17 (29) października 1889 roku."

W literaturze można znaleźć informację, jakoby jeden z napisów miał być w języku rosyjskim i brzmieć: "Boże Cara chrani." Pomnik ufundowali parafianie oraz ówczesny proboszcz parafii Przedbórz ks. kanonik Ludwik Żmudowski (1826-1891), który jeszcze jako proboszcz parafii św. Marcina w Białobrzegach, a potem już jako proboszcz przedborski brał udział w carskich polowaniach, odbywających się w lasach spalskich i znał osobiście Aleksandra III, zanim jeszcze został Carem.

Także przed głównym wejściem do kościoła pw. Wniebowzięcia NMP w Ostrowii Mazowieckiej bieleje, z dala widoczna, figura Matki Boskiej. Po jednej stronie napis jest po rosyjsku, z drugiej po polsku i oba informują, że:

„Na pamiątkę cudownego ocalenia Najjaśniejszego Cesarza Aleksandra III wraz z Najdostojniejszą Monarchinią i całem Monarszem Rodzeństwem w dniu 17/29 października 1888 r. na kolei Kursko-Charkowsko-Azowskiej, ludność Rzymsko-Katolicka powiatu ostrowskiego tę opiekuńczą figurę Matki Boskiej Łaskawej wyfundowała w roku 1890”.

Obelisk w Zaczerlanach

Zaczerlany (białorus. Зачарляны) – wieś w Polsce, położona w województwie podlaskim, w powiecie białostockim, w gminie Choroszcz. Na większej z tablic umieszczono napis: "Panu Bogu wdzięczni wierni poddani na pamiątkę cudownego ocalenia monarchy imperatora Aleksandra III 17 października 1888 roku na dobry przykład potomnym. Pomnik wzniesiono 7 września 1890 roku." Mniejsza zaś zawiera napis: "Za zdrowie mieszkańców wsi Zaczerlany."

Obelisk zachował się do naszych czasów uszkodzony – bez ikony. Pozostaje pod opieką mieszkańców Ośrodka Resocjalizacji „Monaru” w Zaczerlanach (pomnik stoi na granicy posesji ośrodka).

 

 Ciekawostki:

Na polowania do Spały Car Alek­sander III przyjeżdżał w wąskim gronie rodziny oraz zaufanych urzędników i wojskowych. Wśród gości bywali książę Albert Sachsen-AItenburg (skoligacony z rodziną Romanowów), który był doskonałym strzelcem, oraz wielka księżna Maria Pawłowna - żona Wło­dzimierza Aleksandrowicza, carskiego brata i przewodniczącego Cesarskiego Towarzystwa Prawidłowego Myślistwa - zapalona łowczyni, która impono­wała wszystkim podczas polowań par force. W swoich gonitwach podniosła poprzeczkę i zamiast lisów ścigała łanie.

Księżna Maria Pawłowna

Polowanie carskie w Zwierzyńcu. Zachodzenie na stanowiska Cesarzowej, Wielkiej Księżnej Marii Pawłownej i Wielkiego Księcia Włodzimierza Aleksandrowicza

 

We wrześniu 1894 roku Car Aleksander III po raz ostatni przebywał w swojej spalskiej rezydencji myśliwskiej. W odróżnieniu jednak od jego poprzednich przyjazdów na polowania do Spały, ten pobyt był krótszy i przebiegał w wyjątkowo smutnym nastroju. Przyczyną było nagłe pogorszenie stanu zdrowia Cara, cierpiącego na wirusowe zapalenie nerek.

O przygnębiającej atmosferze panującej wtedy w Spale mówi mało znana korespondencja, zamieszczona 5 października tegoż roku na łamach „Dziennika Poznańskiego”. Napisano w niej, że tamtego września polowania w lasach spalskich odbywały się prawie codziennie, ale bez udziału Cara.

„Car jest mężczyzną wzrostu słusznego, budowy niemal atletycznej. Otóż tak spadł z ciała, iż nie ma go, mówiąc językiem laików, połowy. Jest tak przygnębiony i smutny, iż nie siada do stołu; na obiadach w Spale był tylko raz jeden przy stole; jadał w swoim gabinecie. (…) Czy to pod wpływem rad lekarskich, czy też się stan zdrowia widocznie pogorszył, ostatnie trzy dni Car wychodził na spacer z laską w ręku i zbytnio się od pałacu nie oddalał. Widok tego niegdyś kolosa, dziś opierającego się na lasce, na otaczających robił bardzo przykre wrażenie” – donosił korespondent poznańskiej gazety.

Cieniem na trwający w dniach 4-17 września, pobyt Aleksandra III i jego świty w spalskiej stanicy myśliwskiej, położył się również tragiczny wypadek. W trakcie jednego z polowań na jelenie następca tronu – wielki książę Mikołaj Aleksandrowicz, postrzelił idącego w nagance Wojciecha Sobienia, syna gospodarza ze wsi Zawroty. Pomimo udzielonej pomocy lekarskiej zmarł on następnego dnia.

„Wypadek ten struł humor myśliwym, ale chłopów od brania udziału w nagankach nie odstręczył, płacą im bowiem za dzień po 80 kopiejek, dają dwa razy po kieliszku wódki i obiad z potrawą mięsną. Stały kontyngent chłopów na czas polowań wynosi 800; brani zaś są ze wsi okolicznych po poprzedniem (co dzień) obrewidowaniu i zaopatrzeniu każdego w bilet imienny” – zaznaczono w korespondencji.

Podczas opisywanego pobytu Cara w Spale z uwagi na zły stan jego zdrowia odstąpiono od tradycyjnych przyjęć włościan, śpiewów dzieci włościańskich i prezentacji miejscowych władz. „Car raz jeden tylko zażyczył sobie mieć u stołu osobę nie stanowiącą jego otoczenia. Mianowicie kazał zaprosić na obiad hrabiego Juliusza Ostrowskiego, właściciela dóbr Tomaszów Rawski, którego lasy graniczą ze Spałą i polecił na obiad zaprosić, jak się wyraził, „swego sąsiada”. Hrabia Ostrowski zaraz nazajutrz przyjechał o 8:00, ale do stołu nie zasiadł ani Car, ani Carowa, która tego dnia jak na złość zasłabła. Dostąpił więc hr. Ostrowski tylko tego zaszczytu, iż siadł do stołu, przy którym prezydował następca tronu” – napisano w poznańskim tygodniku.

Warto dodać, że nieco ponad miesiąc po przyśpieszonym wyjeździe ze Spały Car Aleksander III zmarł w letniej rezydencji Liwadia na Krymie, mając zaledwie 49 lat.

 „Panie! Cysorz to był dusza człowiek, honorny był bardzo. Jak sie upił, to położył sie byle gdzie i społ… Czasym dwór sie bawił, a on pisoł i pisoł w swojem gabinecie” – to wspomnienie z pobytów władcy rosyjskiego imperium w Spale zachował jego dawny lokaj. Opisany przez niego sposób bycia wszechpotężnego Cara, dalece odbiegający od oficjalnych biografii i pamiętników osób z jego świty, został przytoczony w artykule Aleksego Rżewskiego, zamieszczonym  na łamach dziennika „Echo Łódzkie” w wydaniu z 30 września 1928 roku. Autor zawarł w nim swoje wrażenia z przyjazdu do Spały niedługo po zakończeniu I Wojny Światowej, bowiem w 1919 roku. Co ciekawe Spała, znajdująca się wtedy pod zarządem Ministerstwa Rolnictwa i Dóbr Państwowych, hipotecznie była jeszcze… osobistą własnością Cara.

W swojej relacji T. Rżewski opisał m.in. spalski pałacyk, po którym oprowadzał go były kamerdyner-lokaj carski, z pochodzenia Polak o nazwisku Głowacki. Chętnie wspominając dawne czasy ze szczególną estymą wyrażał się on o Carze Aleksandrze III. „Służe 30 lat już… Oj, miołem jo ci dobrze!… 85 rubli miesięcznie, wszelkie wygody, a jak cysarstwo byli to 100 rubli za każdą razą dostołem i podarunek zygarek, pierścionek albo inne. A ile to na piwo dostało się od świty, jenerałów i wielkoksiążąt, były to czasy… czasy” – cytował T. Rżewski wspominki carskiego lokaja z  zachowaniem oryginalnego, częściowo gwarowego słownictwa.

Pytał go również o to, czy w spalskiej rezydencji za czasów carskich ktoś rozmawiał z nim po polsku. Okazało się, że jedynym wyjątkiem był tutaj łowczy dworu carskiego – margrabia Zygmunt Wielopolski. „Nie wstydził się, tylko godoł po polsku przy wszystkich, chociaż za to wyśmiewali sie z niego (…) Cysorz po polsku nie umioł wcale. Cysorzowa z córkami mówili ze sobą po francusku i niemiecku. Po rusku mówiła tak jak kużdyn mimiec, śmiesznie” – wspominał były lokaj Cara.

 

W opisanej historii wielce znamienny jest fakt, iż po 1918 roku ten były lokaj carski mógł nadal pracować w spalskiej rezydencji, przekształconej na letnią siedzibę Prezydentów R.P. Co więcej, jak wspominali inni jej pracownicy, cieszył się on tutaj specjalnymi względami; miał choćby przywilej nakręcania wszystkich zegarów pałacowych. Oprócz niego z carskich czasów pozostał w obsłudze spalskiej rezydencji Stanisław Gwieździński. Opatrzoną zdjęciem informację o sędziwym lokaju z charakterystycznymi bokobrodami, pełniącym tutaj służbę jeszcze za czasów Aleksandra III, zamieszczono w niedzielnym dodatku do „Kurjera Porannego” z 29 sierpnia 1926 roku. Znalazła się ona w fotoreportażu zatytułowanym: „Z wywczasów Prezydenta Rzeczypospolitej w Spale”. (źródło: „Historie odnalezione Andrzeja Kobalczyka”).

Z prawej Stanisław Gwieździński

Podczas ogólnopolskich dożynek prezydenckich, odbywających się w Spale w sierpniu 1928 roku, wspominano jeszcze niedawną, carską przeszłość tej osady. Przywołano ją m.in. na łamach łódzkiego dziennika „Ilustrowana Republika” w wydaniu z 30 sierpnia tegoż roku. Relację obecnego na dożynkach korespondenta tej gazety opatrzono intrygującym tytułem: „Były kamerdyner Cara Mikołaja II czyści buty p. Prezydentowi Rzpilitej. Car nienawidził i uciekał od swoich adiutantów”.

Autor zrelacjonował w niej rozmowę z napotkanym na dożynkach sędziwym, nieznanym z nazwiska, kamerdynerem prezydenta Ignacego Mościckiego. Okazało się, że pełnił on tę służbę w spalskim pałacyku jeszcze za czasów Cara Mikołaja II. Żurnalista dopytywał starego lokaja o jego wrażenia z kontaktów z władcą Rosji, przyjeżdżającym do Spały na polowania.

„Poczciwy lokaj ożywia się. Nagle, pręży się i staje „na baczność”. Trwa to jednak sekundę… Pod wpływem papierosa którym go poczęstowałem przyszedł wreszcie do siebie i zrozumiał, że rozmawia nie z Carem, ale dziennikarzem. Nieboszczyk Car – rozpoczyna znowu swą opowieść eks-kamerdyner – dobry był pan (…) Ostatni raz był Mikołaj w Spale w  1912 r. Czyściłem mu wówczas buty. Kiedy wyjeżdżał dał mi pięćdziesiąt rubli…” – z rozrzewnieniem wspominał spalski kamerdyner.

Opowiadał dalej, że w trakcie pobytu Cara Spała była otoczona potrójnym kordonem żandarmów i wojska. Osoby postronne nie miały do niej żadnego dostępu. Według starego lokaja Car wprost nie cierpiał swoich adiutantów, którzy pilnowali go jak oka w głowie. „Nieraz żalił się i ubolewał, że nie jest zwykłym śmiertelnikiem.. Żal mi go było, bo w gruncie rzeczy było to dusza-człowiek” – wyznawał dziennikarzowi spalski lokaj.

Stary kamerdyner wspominał też, że kiedyś Car spytał go, czy nie zna jakiegoś bocznego wyjścia z pałacyku. Kiedy wskazał je władcy, ten wymknął się i samotnie, tylko ze szpicrutą w ręku, udał na długi spacer po lesie. Tymczasem w spalskiej rezydencji powstał rwetes. Czterech adiutantów konno wyjechało na poszukiwania Cara. Znaleźli go aż koło Inowłodza. Car powracał piechotą. Przy bramie wjazdowej zatrzymał go żołnierz.

„- Stój! Przepustka!… Car stanął jak wryty. Tego się nie spodziewał. Nie zdradzając jednak swego incognito daje znak adiutantowi, ażeby milczał. – Przepustki nie mam… – To was nie przepuszczę… odpowiada żołnierz, który oczywiście Cara nie poznał. – A co ma zrobić człowiek który nie ma przepustki i ma pilny interes do Spały? Żołnierz jest niezdecydowany. Po chwili kategorycznie oświadcza: – Nie propuszczaju!… – A jeśli u Cara niet propuska? – Żołnierz najpierw zbaraniał o następnie sprezentował broń. Car przeszedł. Kiedy znalazł się z powrotem w pałacu zawezwał komendanta warty i oświadczył: – Dać żołnierzowi rubla…” – snuł swoją, zapewne częściowo zmyśloną opowieść były lokaj Cara.

Na zdjęciu: St. Gwieździński (pierwszy z lewej) z ochroną Prezydenta R.P. w Spale (zdjęcie z lat 20. ub. wieku). Archiwum Andrzeja Kobalczyka

Ksiądz Ludwik Żmudowski

Ksiądz Ludwik Żmudowski był zapalonym myśliwym, który chętnie zapraszał innych pasjonatów na polowania do okolicznych lasów. W ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku lasy spalskie stały się szczególnie popularne dzięki jego inicjatywie. W listopadzie 1873 r. gościł przez 3 dni feldmarszałka rosyjskiego ks. A. Bariatyńskiego, a jako znany już myśliwy w dniach 10-18 IX 1876 r. syna Cara Aleksandra II, następcę tronu przyszłego Cara Aleksandra III. Carewicz miał wtedy lat 31, a ks. Żmudowski był dojrzałym, 50-letnim mężczyzną. Dostojnych gości zakwaterowano w Smardzewicach w klasztorze Św. Anny. Ks. Żmudowski wspominał: Jeździliśmy i na polowania i za Pilicę w Lasy Lubochyńskie, ale wysokim Gościom więcej podobało się w naszej Opoczyńskiej Ziemi – tu bowiem było więcej zwierzyny i większy szyk i porządek, a Następca Tronu tak się rozmiłował w naszych lasach, iż ma być tu urządzony dom w lesie – most na Pilicy i jest nadzieja oglądania w roku następnym tu Najjaśniejszego Pana. Polowanie rzeczywiście powiodło się, a ksiądz został nagrodzony cennym pierścieniem. W miejscu, gdzie Carewicz upolował pierwszego jelenia położono kamień pamiątkowy, późniejszy szaniec (grota) Św. Huberta.

Pierwszy z prawej ks. Ludwik Żmudowski

Wg legendarnej wersji, innego dnia: W lesie rozegrała się scena jak z „Pana Tadeusza”! Dzik nacierał na żonę Cara i wtedy ksiądz Żmudowski wypalił z flinty prosto między oczy odyńca, tym samym ratując jej życie. Car urządził potem na plebanii wielkie przyjęcie i zaproponował Żmudowskiemu wyniesienie go nawet do godności biskupiej, ale on odmówił i poprosił o przeniesienie go na parafię w Przedborzu. Car rosyjski wkrótce zdecydował się na zbudowanie letniej rezydencji carskiej w Spale.

Opis polowania z września 1890 r. zamieścił „Dziennik Warszawski”:

[13 września] (…) poczem nastąpił odjazd do obrębu Ciebłowice. Tam myśliwi rozstawili się wzdłuż duktu. Pierwszy na linii stał za drzewem ksiądz Żmudowski z bronią, drugim raczył stać Najjaśniejszy Pan. Przy Najjaśniejszym Panu umieściła się Najjaśniejsza Pani i Księżna Kumberlandzka. Na tym zakładzie oddano 22 strzały. Ku stanowisku Najjaśniejszego Pana wybiegły z początku dwie kozy, przepuszczone bez strzału, następnie kilka zajęcy. Przy powrotnem przejściu naganki wyskoczyła koza i rzuciła się na lewe skrzydło łańcucha, a następnie wybiegło stado łań ze starym jeleniem. Rzuciły się one z początku więcej na lewo, stanęły przed księdzem Żmudowskim i po jego strzale rzuciły się w prawo, obok Najjaśniejszego Pana. Najjaśniejszy Pan wystrzelił; choć zwierz nie został zabity na miejscu, ale ciężko raniony. Rezultatem tej obławy były 2 jelenie, 3 kozy i zając.

(…) W dniu 23 września, jako w niedzielę, odbyło się w czasowo urządzonej cerkwi nabożeństwo, po którem dano śniadanie; pomiędzy zaproszonemi na nie osobami byli też: gubernator piotrkowski i rzeczywisty radca stanu Miller i ksiądz kanonik Żmudowski. Tegoż dnia, zaraz po południu, urządzono przed pałacem zabawę dla dzieci, na którą przybyli wychowańcy i wychowanice szkół początkowych w Tomaszowie i szkoły miejskiej w Piotrkowie; na zabawie tej był obecny naczelnik łódzkiej dyrekcyi naukowej, rzeczywisty radca stanu Abramowicz. Najjaśniejsi Państwo i Najdostojniejsi Ich Goście, w towarzystwie margrabiego Wielopolskiego, zbliżyli się do dzieci, które Ich powitały hymnem „Boże Cesarza chroń!”

Ks. Jan Wiśniewski utrwalił następującą anegdotę o ks. Żmudowskim:

Raz gubernator piotrkowski kazał mu w poczekalni zbyt długo czekać na audiencję. Żmudowski opowiedział o tem Carowi. Car wezwał natychmiast gubernatora. A gdy ten wszedł, kazał mu stanąć przy drzwiach i stać jak lokajowi, gdy sam z księdzem siedząc i popijając herbatę, gwarzył. Po pewnym czasie Car rzekł do gubernatora, że może sobie iść, skąd przyszedł.

Symboliczny grób hrabiny Marii Wielopolskiej

Granitowy krzyż i symboliczny nagrobek hrabiny Marii Wielopolskiej, żony Władysława Wielopolskiego zarządcy Spały za czasów carskich. Plotka głosi, że po wykryciu jej romansu z carskim oficerem popełniła samobójstwo. Krzyż został postawiony w lesie, kilkaset metrów od obecnego nagrobka w kierunku północno-wschodnim.  Faktycznym miejscem pochówku jest grobowiec hrabiów Plater-Zyberk na Łotwie ( jej rodzinny majątek). Na potwierdzenie nekrolog hrabiny Wielopolskiej z domu Plater-Zyberk i nekrolog  z 1909 r. - nadesłał Pan Ryszard Cębrzyński.

Grota św. Huberta w Spale - W niedalekiej odległości od centrum Spały, w kierunku Inowłodza, stoi monument ułożony z głazów. Dwa z nich, z inicjałami Cara Aleksandra III i datą 1894.IX.14, wskazują na przypisanie obiektu czasom polowań carskich w lasach Puszczy Spalskiej. Ponadto, na jednym z głazów znajduje się tablica pamiątkowa z brązu, ufundowana przez spalskich leśników dla Prezydenta Ignacego Mościckiego, jako podziękowanie za wskrzeszenie tradycji myśliwskich.

Michaly Zichy

Węgierski rysownik i akwarelista Mihály Zichy popularny szczególnie w XIX wieku. Malował na dworze czterech ostatnich carów rosyjskich. Spędził wiele czasu w Puszczy Białowieskiej, którą uwiecznił w swojej twórczości oraz bywał w Spale.

 

„Artystą, który najczęściej towarzyszył Aleksandrowi III i Mikołajowi II podczas polowań w Spale i Białowieży był węgierski malarz Michaly Zichy (1827–1906). Jego liczne rysunki, zachowane po dzień dzisiejszy, stanowią doskonałą ilustrację rodzinnego życia i polowań pary cesarskiej i dworu podczas wypoczynkowych pobytów w Spale i Białowieży.

Oprócz malarzy, którzy poprzez swoje dzieła dokumentowali wydarzenia towarzyszące pobytom imperatorskiego dworu oraz spalską przyrodę, podobną rolę pełnili również wybitni fotografowie, w tym polscy, którzy zaliczani byli wówczas do wyróżniających się artystów tej dziedziny sztuki w Europie. Podczas pobytów cesarskiej pary w Spale dostępowali oni zaszczytu ich fotografowania. Otrzymywali za tę pracę też wysokie wynagrodzenie. Przykładowo firma fotograficzna Jana Mieczkowskiego otrzymała aż 1388 rubli za fotografie do cesarskiego albumu ze Spały. Dla porównania roczne wynagrodzenie zarządcy Księstwa Łowickiego margrabiego Zygmunta Wielopolskiego wynosiło 5600 rubli, a średnie roczne wynagrodzenie lokalnego urzędnika wynosiło 300 rubli. Inny fotograf, Leonard Kowalski (ok. 1840–1917), za fotografie z carskiego polowania w Spale w 1894 r. otrzymał 295 rubli. Oprócz wynagrodzenia za wykonywaną pracę artyści fotograficy szczycili się ponadto tytułami oficjalnych dostawców carskiego dworu oraz wręczano im drogocenne podarki z Gabinetu Jego Imperatorskiej Wysokości.

Konrad Brandel podczas pracy w Spale

Do wąskiej elity fotografów dokumentujących pobyty cesarskiej pary w Spale należał tu warszawski fotograf Konrad Brandel (1838–1920), który wsławił się również wynalezieniem i skonstruowaniem fotorewolweru oraz interesującym dokumentowaniem życia kulturalnego i obyczajowego Warszawy końca XIX wieku. Innym fotografem był Stefan Malczewski (1875–1907) z Tomaszowa Rawskiego, którego wielokrotne starania o uzyskanie zgody na sfotografowanie cesarskiej pary w Spale zostały uwieńczone sukcesem. Należy nadmienić, że ze względu za sowite wynagrodzenia za wykonane fotografie wielu polskich fotografów równocześnie zabiegało w Ministerstwie Imperatorskiego Dworu o prawo do ich wykonywania. Potwierdzają to dokumenty przechowywane w Rosyjskim Państwowym Historycznym Archiwum w Petersburgu. Kolejnym wybitnym polskim artystą, który dokumentował pobyt rodziny carskiej w Królestwie Polskim był Bolesław Matuszewski. Był on nie tylko fotografem i teoretykiem sztuki filmowej, ale przede wszystkim pionierem światowej i polskiej kinematografii. Po długoletnim pobycie we Francji i powrocie do Polski założył w Warszawie atelier fotograficzne pod nazwą Paryska Fotografia Lux Sigismond et Comp. Wśród filmów dokumentalnych nakręconych przez niego wymienić należy m.in. Uroczystości powitania Cara w Warszawie oraz Podróże i polowania Cara w Białowieży i Spale z 1897 roku. W 1897 r. ukazał się Album Pamiątkowy z pobytu Ich Cesarskich Mości w Królestwie Polskim. Wydawnictwo to, którego druga część poświęcona została w całości pobytowi w Spale, zostało bogato ilustrowane zdjęciami wykonanymi przez fotografów Jana Mieczkowskiego i Bolesława Matuszewskiego. Za zasługi w tym zakresie Bolesław Matuszewski został nagrodzony papierośnicą o wartości 275 rubli.

W wymienionej publikacji oprócz fotografii zamieszczono kilkanaście interesujących rysunków polskich malarzy: Wacława Radwana (1870–1922), znanego portrecisty i ucznia Jana Matejki oraz Henryka Piątkowskiego (1853–1932), który poza malarstwem zajmował się również grafiką, literaturą i krytyką sztuki. Ich rysunki zamieszczone w wymienionym Albumie doskonale uzupełniają dokumentację fotograficzną z pobytu pary cesarskiej w Spale w 1897 roku.

Prezes lutnistów romanowskich wręcza carskiej parze kwiaty w Spale w 1897 r. Rysunek Wacława Radwana. Źródło: Albumy

Ostatni Romanowie interesowali się też muzyką, operą i teatrem. Skromne warunki lokalowe w Spale i brak odpowiednich pomieszczeń uniemożliwiały im organizację spektakli operowych i teatralnych. Mimo to dla pałacu w Spale zakupiono w 1901 r. koncertowy fortepian z angielskim mechanizmem o siedmiu i pół oktawach za sumę 1200 rubli. Drugi, taki sam, został nabyty do pałacu w Skierniewicach. Uroczyste koncerty podczas pobytów pary cesarskiej w Królestwie Polskim odbywały się w Skierniewicach. Właśnie tam zapraszano wybitnych aktorów i śpiewaków operowych Warszawskich Teatrów Rządowych, m.in. Salomeę Kruszelnicką (1872–1952), braci Jana (1850–1925) i Edwarda (1855–1917) Reszków. Aktorzy, śpiewacy i pracownicy teatrów warszawskich należeli też do najczęściej nagradzanych przez Gabinet Jego Imperatorskiej Wysokości grup zawodowych.

Do Spały zapraszano natomiast liczne towarzystwa śpiewacze zarówno polskie jak i niemieckie, m.in. z Łodzi, Żyrardowa i Warszawy. W repertuarze wykonywano często utwory Ryszarda Wagnera, ale również Stanisława Moniuszki. Do Spały przyjeżdżało często Warszawskie Towarzystwo Śpiewacze „Lutnia”, pod dyrekcją Piotra Maszyńskiego (1855–1934), wykładowcy Instytutu Muzycznego w Warszawie. Przed cesarską parą występowała również Orkiestra Włościańska pod batutą Karola Namysłowskiego (1856–1925), wybitnego kompozytora, dyrygenta oraz skrzypka. Za swój występ przed Carem w 1890 r. otrzymał on złoty pierścień z brylantami.

W czasie posiłków rodziny carskiej w pałacyku myśliwskim przygrywały orkiestry stacjonujących tam pułków, m.in. 15. Aleksandryjskiego Pułku Dragonów i 27. Witebskiego Pułku Piechoty. Ich repertuar był bardzo urozmaicony – od marszów, poprzez walce aż do romansów.

Osobny rozdział stanowiła muzyka myśliwska. Każdy wyjazd monarchy na polowanie był sygnalizowany przez trębaczy. To samo czyniono podczas jego powrotu z polowania. Podczas codziennej ceremonii pokotu przed pałacem waltorniści oddawali cześć każdemu gatunkowi upolowanej zwierzyny. Najbardziej jednak znaną pieśnią myśliwską związaną ze Spałą był Marsz Spalski, zwany również Pobudką Spalską. Pierwotnie pod nazwą Chór strzelców opublikowany w 1878 r. w „Łowcu” był grany na polowaniach w Antoninach, majątku hrabiego Józefa Potockiego (1862–1922). Stamtąd trafił w nieco zmienionej formie do Spały. Jego autorem był Artur Śliwiński senior (1837–1912), pisarz, działacz łowiecki i ojciec Artura Śliwińskiego (1877–1953), późniejszego premiera rządu RP w 1922 roku. Utwór ten był ochoczo śpiewany przez leśników i łowczych, tym bardziej, że można go było wykonywać po polsku.

W 1912 r. specjalnie dla Cara Mikołaja II opracowany został marsz myśliwski na rogach „Witaj w Spale”. Autorem utworu był Ignacy Malinowski (1867–1920), waltornista i profesor Warszawskiego Instytutu Muzycznego. Niestety nic nie wiadomo z jakim przyjęciem przez Cara spotkał się ten utwór. Celem większości twórców i artystów przybywających do Spały w okresie carskim było wykonanie odpłatnie określonych usług w postaci dzieł najczęściej związanych z architekturą, architekturą krajobrazu, malarstwem, fotografią czy utworem muzycznym. Znacznie rzadziej twórcy i artyści przybywali Spały w charakterze gości lub osób towarzyszących członkom rodziny Romanowów. Taka rola była zarezerwowana wyłącznie dla przedstawicieli arystokracji rosyjskiej bądź wysokich urzędników Ministerstwa Imperatorskiego Dworu. Wśród nich rzadko można było jednak napotkać postaci z dorobkiem artystycznym czy twórczym. Do takich osób można było zaliczyć tylko księcia Espera Uchtiomskiego (1861––1921), publicystę, poetę, podróżnika i przyjaciela następcy tronu Mikołaja Aleksandrowicza oraz hrabiego Siergieja Szeremietiewa (1844–1918), wybitnego historyka i archeologa, członka Akademii Nauk i Imperatorskiej Akademii Sztuk. Wybuch pierwszej wojny światowej i dalsze wydarzenia zakończyły bezpowrotnie okres carskiego panowania również w Spale.” (źródło: „Wybitni twórcy i artyści w Spale”, Michał Słoniewski).

 

Ponieważ niewiele wiemy o wnętrzach pałacyku myśliwskiego w Spale warto przytoczyć kilka starych opisów cytując je w całości.

 

Z "Album pamiątkowe z pobytu Ich Cesarskich Mości Najjaśniejszych Państwa w Królestwie Polskiem" (1897):

 

Pałac myśliwski, który służy za mieszkanie Najjaśniejszym Państwu w czasie pobytu w Spale, zewnątrz i wewnątrz odznacza się niezwykłą prostotą. Zewnątrz deski oheblowane i nie pomalowane, wewnątrz wszystkie pokoje, nie wyłączając salonu, obciągnięte żaglowym płótnem, ta prostota nie wyłącza bynajmniej smaku; wewnętrzne urządzenia są mimo niej bardzo piękne; obfitość zaś rogów jelenich, które służą za dekoracyjny leitmotiv pałacyku, dodaje tej rezydencji specjalny, myśliwski charakter.

 

Na parterze znajduje się cały szereg pokoi gościnnych, podobnych do skromnych numerów hotelowych; łóżko, biurko, szafka, umywalka, parę krzeseł - i to wszystko, a na drzwiach tego "numeru" czytamy nazwiska pierwszych dygnitarzy państwa. Na piętrze znajdują się pokoje Cesarskie, a więc sypialnia, gabinet Najjaśnejszego Pana i buduar Najjaśniejszej Pani, salon; przytem w rogach łazienki i poczekalnie.

Salon imperatorowej

Salon imperatorowej w pałacyku w Spale. Meble obite angielskim suknem. Na stoliku obok fortepianu fotografie. Na pierwszej z lewej siostra Marii Fiodorowny, księżna Walii Aleksandra, żona późniejszego Króla Anglii Edwarda VII, obok ojciec Carycy Krystian IX, Król Danii i matka Królowa Luiza. Na czwartej fotografii zapewne także ktoś z bliskiej rodziny Marii Fiodorowny, niestety, nie udało nam się tej osoby zidentyfikować. Na drugim stoliku – fotografia męża Marii Fiodorowny, Cara Aleksandra III.

 

Na ścianach obrazy oryginalne i reprodukcje; dużo kolorowych reprodukcji berlińskiego Muzeum bardzo pięknych, pomiędzy niemi znajduje się "Wazon czy kobieta?" Siemiradzkiego. W salonie całą ścianę zajmują akwarele Zichy'ego, nadwornego malarza, znakomite w rysunku i kolorze, są to rzeczy z podróży i polowań; fantazja humorystyczna kładła artyście w rękę ołówek. Na wielu akwarelach znajdujemy wyniosłą postać margrabiego Wielopolskiego. Na jednej margrabia daje do ucha jakieś rozporządzenie siedzącemu na koniu strzelcowi; margrabia nie tylko stoi na ziemi, ale jeszcze się nachyla, aby się dostać do ucha strzelca; tytuł tego: "Wygoda wysokiego wzrostu".

 

Trochę osobno położoną jest sala jadalna, duża, ciemna, poważna. Na ścianach są tu setki rogów, a na nich napisy, kto właściciela tych rogów zabił. W środku stół, a nad nim bardzo ozdobny i misterny świecznik z łosiowych rogów; fotel Najjaśniejszego Pana, zrobiony przez p. Szczepańskiego, wypychacza zwierząt z Warszawy, zbudowany jest z samych rogów. W kącie duży kominek z cegły nieotynkowanej. Z balkonu widok na małą a prostą polankę, rodzaj łąki czy trawnika, po za którym ciągnie się zaraz poważny, ciemny bór spalski. Osobno stoją kuchnie stajnie i wodociąg, nieco dalej, w ogródku, ładnie utrzymanym i ogrodzonym, domek łowczego jednopiętrowy, bluszczem i winem okryty; tu na piętrze mieszkał margrabia Zygmunt Andrzej Wielopolski, na dole, zaś łowczy Dworu hrabia Władysław Wielopolski - bratanek margrabiego.

 

Fotel Cara

Zewnętrzny wygląd pałacyku myśliwskiego można również dość dokładnie opisać na postawie zachowanych fotografii. Można z całą odpowiedzialnością stwierdzić, że jak na pozycję jego gospodarza był on wyjątkowo skromny, żeby nawet nie powiedzieć ubogi. Zasadniczo różnił się nie tylko od wykwintniejszych i kapiących przepychem innych pałaców Romanowów, ale nawet od pałaców i dworów polskiej arystokracji. W zasadzie zasługiwał na miano dużej willi bądź dworu szlacheckiego. W rzucie miał kształt prostokąta o długości ok. 48 i szerokości 14 metrów. W części środkowej budynku na szerokości 7,5 m wysunięto część wejściową o 3 m, a z tyłu budynku część jadalną o 9 m. Składał się on z murowanego z czerwonej cegły parteru oraz drewnianego piętra i użytkowego poddasza przeznaczonego na pomieszczenia dla służby. Jedyne wiarygodne obmiary bryły budynku pochodzą z raportu Nikołaja I. de Rocheforta. Powierzchnia całkowita jednej kondygnacji wynosiła około 750 m², całego pałacu więc około 1500 m², nie licząc poddasza i werandy. Frontowe wejście do pałacu prowadziło po kilku kamiennych schodach. Z hallu można było przejść na parterze do herbaciarni bądź schodami na półpiętro, gdzie znajdowało się wejście do jadalni, bądź dodatkowymi schodami na pierwsze piętro. Z parteru na piętro prowadziły też dwie inne klatki schodowe przeznaczone dla służby, jedna była usytuowana w pobliżu galerii łączącej pałac z kuchnią. Jadalnia - najbardziej reprezentacyjne pomieszczenie pałacu z dużym ceglanym kominkiem miało powierzchnię ponad 100 m² i wysokości ok. 5,7 m. Sufit w jadalni był drewniany. Można było z niej wyjść na duży drewniany balkon. Z powodu wysokości jadalni znajdująca się pod nią herbaciarnia miała wysokość tylko 2,7 m. Z herbaciarni można było wyjść na tylną stronę pałacu. Pokoje na parterze miały wysokość niewiele ponad 3 m, a na piętrze ponad 3,7 m. Na parterze po obu stronach korytarza znajdowało się 13 pokoi gościnnych dla carskiej świty oraz pokój kamerfurierski. Ponadto dwa pokoje garderobiane, z których na piętro do pomieszczeń cesarskich prowadziły bezpośrednio dodatkowe schody (do pomieszczeń Cara wąskie, kręte prawdopodobnie metalowe) oraz pokój kamerdynera Cara i trzy pokoje dla służby. Na parterze znajdował się jeszcze jeden wspólny pokój kąpielowy i wspólna ubikacja, dodatkowe dwie toalety wspólne znajdowały się przy wejściu do herbaciarni. Ponadto 10 pieców, z reguły jeden na dwa pokoje, a niektóre z nich ogrzewały również korytarz. W pokoju ministra dworu znajdował się kominek. Na pierwszym piętrze nad hallem był pokój bilardowy, skąd prowadziły drzwi na duży drewniany balkon usytuowany nad wejściem do pałacu. Całe lewe skrzydło pałacu (patrząc na wprost od wejścia) przeznaczone było dla pary cesarskiej. Było to w sumie osiem pokoi o łącznej powierzchni ok. 285 m². Wśród nich gabinet Cara, salon gościnny, dwie łazienki z wannami, osobne dla każdego z małżonków, z osobnymi toaletami. Z obszernej sypialni prowadziło wyjście na taras. Tę cześć pałacu ogrzewały trzy piece i trzy kominki. W prawym skrzydle pałacu dwa pokoje przeznaczone były dla następcy tronu oraz dwa pokoje gościnne dla członków najbliższej rodziny cara, a także pokój szefa carskiej głównej kwatery. Ponadto pomieszczenie dla kamerdynera oraz pokój dla służby. Przy jadalni zaprojektowano bufet jako miejsce przygotowania potraw oraz podręczny magazyn naczyń i sztućców. W tej części pałacu znajdowało się pięć wspólnych wc i jedna łazienka. Ogrzewały ją cztery piece. W pokoju następcy tronu stał kominek. Część środkowa, poza wysuniętą częścią herbaciarni i wejścia, oraz prawe skrzydło budynku było podpiwniczone. W architekturze samego budynku widoczne były wyraźne cechy tzw. stylu uzdrowiskowego lub szwajcarskiego, szczególnie modnego w całej ówczesnej Europie. W zbudowanym pałacyku carskim w Spale uwidoczniły się one zwłaszcza w wyglądzie drewnianego piętra tej budowli, ozdobionego m. in. misternie wyciętymi w drewnie nadokiennymi gzymsami i listwami. Podobny wystrój otrzymała drewniana, dwukondygnacyjna weranda o powierzchni 50 m², przylegająca do rogu budynku od strony wschodniej i południowej, a także balkony w części środkowej budynku. Weranda na piętrze dzięki niezabudowanym ścianom zewnętrznym dawała z pierwszego piętra wspaniały widok na rozpościerającą się nieopodal szeroką panoramę Pilicy. Na werandę na piętrze można było wyjść tylko przez pokoje cesarskie. W tej samej uzdrowiskowej stylistyce była utrzymana drewniana galeria łącząca pałac z usytuowaną poza nim kuchnią, a także misternie wycięta w drewnie wiata na stacji kolejowej Jeleń, tzw. wille szwajcarskie i pozostałe budynki rezydencji. Wszystkie te elementy architektoniczne komponowały się wzajemnie i prezentowały jednolity styl.

 

Czasopismo "Tydzień" (1886, nr 39) z książki "Pałac i ludzie":

 

"Nowy pałacyk myśliwski w Spale leży nad rzeką Pilicą; urządzenie jego wewnętrzne odznacza się gustem i prostotą. Najjaśniejsi Państwo raczyli zamieszkać pierwsze piętro, które składa się z: Ich apartamentów, sali przyjęć, salonu, sali bilardowej i jadalnej; meble tej ostatniej pokryte są skórą jelenią i przyozdobionymi jelenimi rogami. Tutaj to przechowywane są wszystkie rzeźbione drewniane półmiski, na których podarowano Najjaśniejszym Państwu chleb i sól w czasie ich podróży do Warszawy, Nowogieorgijewska i Skierniewic w 1884 roku. Ściany sali bilardowej ozdobione są fotografiami różnych scen z polowania w Skierniewicach w roku 1884 podczas pobytu tamże trzech Cesarzów. Lewą stronę pierwszego piętra, oraz parter, zajmuje świta. W pewnej oddaleniu od pałacyku pobudowano drewniane domy dla służby. Pałac otoczony jest zewsząd lasem"

 

 

Spała w czasach Mikołaja II

 

Car Mikołaj II Romanow

"Zdecydowanie największą namiętność do polowań przejawiał Mikołaj II (1868–1918), najstarszy syn Aleksandra III. Można nawet mówić wręcz o jego uzależnieniu od rezultatów łowieckich. Skrupulatnie przez lata je odnotowywał w swoich Dziennikach. Podawane w nich liczby wprawiają czytelnika w osłupienie, wręcz niedowierzanie. Łowczy Imperatorskiego Dworu Władimir Dic (1850–1917) podał, że tylko od 1884 do 1909 r. rodzina Romanowów zastrzeliła w sumie 638 830 zwierząt! W czasach Mikołaja II zasadniczo zmieniła się organizacja polowań. O ile jego ojciec najchętniej polował na jelenie z podjazdu, szczególnie podczas rykowiska, o tyle Mikołaj II – nastawiony na ilość zdobytych trofeów – korzystał z licznej, niekiedy nawet kilkusetosobowej, nagonki.  W tym celu był też zawsze otoczony specjalnymi strzelcami do przeładowywania jego sztucerów."   (źródło: Michał Słoniewski, „Aktywność fizyczna i sport w życiu carskiej dynastii Romanowów (od dworskiej zabawy do uczestnictwa w igrzyskach)” http://dx.doi.org/10.16926/sit.2018.01.01).

 

Po przedwczesnej śmierci swego ojca Aleksandra III, Car Mikołaj II z lubością kontynuował tradycję przyjazdów na polowania do Spały. Przyjeżdżał on tam wielokrotnie - wcześniej ze swoimi rodzicami i rodzeństwem: 1888 r., 1890 r. 1892 r. i 1994 r. Już jako Car przebywał w Spale jeszcze 7-krotnie, w 1896, 1903, 1908, 1897, 1900, 1901, 1903 oraz 1912 roku. Niekiedy łączył je z polowaniami w Białowieży i Skierniewicach. Był osobą, można powiedzieć, w dużym stopniu uzależnioną od polowań, co potwierdzają jednoznacznie jego dzienniki oraz prowadzona przez niego iście buchalteryjna statystyka własnych strzeleckich osiągnięć.

   

Stacja Jeleń 1897 r. Oczekiwanie na przyjazd carskiej pary

Przyjazd cesarskiej pary 1897 r.

 

Rozmowa Cara z witającymi go oficerami

Na stacji Jeleń przesiadano się w powozy i jechano do rezydencji

Car Mikołaj II kontynuował zwyczaje ojca, niestety nie miał jego doświadczenia łowieckiego. Pewnie  z tego powodu w łowisku wciąż przybywało jeleni, danieli i saren, co wpływało negatywnie na ich kondycję. Dodatkowo duże chmary jeleni pustoszyły okoliczne pola, powodując spory i zatargi z rolnikami, dlatego Car postanowił poszerzyć łowisko i wykupić dodatkowe 27 tysięcy hektarów. Na marginesie warto powiedzieć, że wspomniana wcześniej obfitość zwierzyny łownej w lasach spalskich była wynikiem intensywnej hodowli prowadzonej z myślą o carskich polowaniach. Jak wynikało z wyliczeń podanych przez ostatniego łowczego dworu carskiego – hrabiego Władysława Wielopolskiego, w 1877 roku znajdowało się tutaj nie więcej niż 50 jeleni, a po upływie 36 lat ich liczba wzrosła do 1.600. W tym czasie na „pokotach”, kończących carskie polowania w lasach spalskich za czasów Aleksandra III i Mikołaja II, znalazło się łącznie 927 jeleni, nie licząc równie wielkiej ilości saren, dzików i innej zwierzyny.

 

Car Mikołaj II na polanie przed pałacykiem myśliwskim w Spale - 1912 r.

W odróżnieniu od ojca Mikołaj II lubił polować z udziałem licznej naganki, dochodzącej do 600 osób. Był przeciętnym strzelcem, ale naganka zapewniała mu bogate rozkłady. W swoich pamiętnikach dawał wyraz swemu niezadowoleniu z własnych osiągnięć i pisał „strzelam ohydnie". Mikołaj II prowadził w dziennikach iście buchalteryjną statystykę strzelonej zwierzyny Przykładowo w 1900 roku strzelił w Lasach Spalskich 33 jelenie, 1 kozła, 5 dzików i 2 lisy, w 1901 roku 20 jeleni, 11 dzików, 1 lisa i 4 zające.

Naganka przed wejściem do lasu

Służba dworska ogląda upolowane byki

Pokot byków w 1900 roku

Jegrzy sygnałami wzywali na polowanie oraz ogrywali pokot

Rozwój Spały ściśle związany jest z lasami i zwierzyną łowną. Urządzano tu polowania na dużą skalę. Ksiądz Łomiński tak opisuje polowania za czasów carskich:

"Odbywały się z wielką pompą. Cara odjeżdżającego i powracającego ze świtą całą z polowania, żegnano i witano orkiestrą. Polowanie odbywały się zazwyczaj z  nagonką. Upolowaną zwierzynę układano rzędem na trawniku przed pałacem, orkiestra grała marsza żałobnego, Car z rodziną swoją radował się widokiem z balkonu swojego pałacu. Otrzymywali potem zwierzynę tę oficjaliści spalscy, którzy po bardzo przystępnej cenie sprzedawali ludności miejscowej mięso z zabitych dzików i jeleni. Zostawiano tylko czaszki z rogami, które następnie rozwieszano na ścianach pokoi i korytarzy pałaców spalskich" (część zachowała się do dzisiaj

Straż leśna śpiewała i grała na trąbkach jako pobudkę "Marsza Spalskiego" zwanego też "pobudką spalską":

   "Dalej bracia, dalej wesoło
    Nim wyruszymy w cienisty bór
    Zebrani razem w miłe nam koło
    Złączmy swe głosy w myśliwski chór!
Ref.  Dalej do Kniei, dalej do lasu
        Hop, hop! Myśliwi, nie traćcie czasu
    Gdy się zbieramy ma polowanie
    To w nas rycerski ożywa duch
    A kiedy trąbki usłyszym granie
    Każdy z nas wesół i każdy zuch."                                                                          
 
Pieśń tę, podobno jako jedyną, pozwalano śpiewać na polowaniach carskich po polsku.                                                                                                                                                        

Uczestnikami carskich polowań w lasach spalskich bywali także polscy arystokraci. Odróżniali się oni od rosyjskich myśliwych nie tylko swoim ubiorem i zachowaniem, ale także celnym okiem. Można o tym przeczytać w artykule Stefana Krzywoszewskiego pt. „Ostatnie polowania Mikołaja II w Białowieży i Spale”, zamieszczonym na łamach „Kurjera Warszawskiego” z 30 listopada 1934 roku. Autor oparł się na wspomnieniach generała Aleksandra Spirydowicza, który czuwał nad bezpieczeństwem Cara Mikołaja II i jego rodziny. Opisując ostatnie carskie łowy w lasach spalskich, trwające jesienią 1912 roku, rosyjski generał napisał, że przedstawiciele arystokracji polskiej znaleźli się kilkakrotnie wśród zaproszonych gości.

 

„Panowie polscy wyróżniali się skomplikowanemi i wyszukanemi strojami myśliwskiemi. W swoich długich kolorowych pelerynach stanowili grupę odrębną, która odcinała się od otoczenia carskiego. Byli grzeczni, lecz nie bez wyniosłości. Rozmawiali po francusku. Otoczenie carskie zachowywało się wobec nich z wielką rezerwą, starając się ukryć swoje istotne uczucia w zdawkowej uprzejmości. Rosjan przytem drażniło, że wytworni polscy panowie lepiej od nich strzelali” – przyznawał obiektywnie generał Spirydowicz.

 

Na pocieszenie dodawał, że honor rosyjskich myśliwych podczas tych łowów ratował jedynie członek świty Cara, jego tzw. figiel-adiutant książę Wiktor Koczubej. Czasem udawało mu się celniej strzelać do zwierzyny niż polscy myśliwi, natomiast wszyscy strzelcy nie mieli problemów z wyborem celów. „Zwierzyny była taka mnogość, że kanonada na linii myśliwych czyniła wrażenie zawziętej walki karabinowej. Po polowaniu, które bywało rzezią jeleni, dzików, danieli, zajęcy, myśliwi zazwyczaj byli zatrzymywani na obiad. Urozmaicały te przyjęcia orkiestry pułkowe, lub koncerty na bałałajkach” – wspominał rosyjski generał. Zwierzył się również, że mimo wszystko „rosyjscy ludzie” w Spale nie czuli się u siebie. Wszak Polska była dla nich wciąż krajem podbitym, zaś Polaków uważali za naród buntowników.

 

Warto dodać, że zarówno Aleksander III, jak i jego syn nigdy natomiast nie zaprosili swojego bliskiego krewnego, Cesarza Niemiec Wilhelma II, pomimo wielu starań z jego strony.

 

Trofea myśliwskie głównie jeleni były pieczołowicie preparowane na miejscu w Spale w specjalnym pomieszczeniu tzw. rogowni, a najwartościowsze z nich, z tytułem, nazwiskiem myśliwego oraz datą ich zdobycia prezentowane były na ścianach pomieszczeń rezydencji carskiej.

 

Trofea preparowano w pomieszczeniach zwanych "rogowniami"

Jak była pogoda czyniono to na zewnątrz

Mikołaj II był niewątpliwie jak na tamte czasy osobą bardzo wysportowaną mimo niskiego wzrostu (172 cm). W Spale namiętnie jeździł konno wierzchem, odbywał piesze długie spacery, grał w tenisa i bilard, wiosłował w łódce i kajaku po Pilicy. Polowania, które zajmowały główną pozycję w hierarchii rozrywek w rodzinie carskiej Romanowów, nie były jedyną przyjemnością, korzystano z całej palety różnorodnej aktywności ruchowej.

"Niewątpliwie najbardziej usportowionym członkiem carskiej rodziny Romanowów był syn Aleksandra III – Mikołaj II. Otrzymał on gruntowne, wszechstronne wykształcenie domowe w angielskim stylu. Jego osobisty guwerner  i nauczyciel języka angielskiego Charles Heath zwrócił uwagę na fizyczne niedostatki w dzieciństwie jego podopiecznego. Za zgodą rodziców zajął się procesem hartowania następcy tronu. Przyniosło to bardzo dobre rezultaty. Carewicz – po swojej matce drobny i niewysoki, gdyż mierzący tylko 172 cm wzrostu – stał się zdrowym i niezwykle sprawnym młodzieńcem, mimo że nigdy nie zerwał z nałogiem palenia nikotyny. Sportowe zajęcia sprawiały zawsze radość Mikołajowi Aleksandrowiczowi. Zimą wraz ze swoim rodzeństwem dużo czasu spędzał na ślizgawkach oraz lodowym torze w Petersburgu, który stał się od razu modnym miejscem spotkań arystokratycznej młodzieży. Sport był dla wszystkich dzieci Aleksandra III coraz ważniejszą dziedziną życia. Świetnie jeździli konno, fechtowali się, strzelali, pływali łódkami, grali w bilard i tenis. Rodzice często z okazji urodzin wręczali im sprzęt sportowy w postaci prezentów. Niektóre dyscypliny sportu dla Mikołaja II stały się namiętnością prawie na równi  z polowaniami. Jedną z nich była jazda konna. Oddawał się jej z lubością podczas każdego swojego wypoczynku w Spale czy Białowieży. Tam często wyruszał właśnie wierzchem na polowania. Pokonywał w trakcie dnia nierzadko aż 60–65 wiorst. Niewielu jeźdźców mogło mu w tym dorównać. Przekonał się o tym jego szwagier książę Henryk Pruski (1862–1929), rodzony brat Cesarza Niemiec Wilhelma II (1859–1941). W 1901 r. wraz ze swoja małżonką Ireną Pruską (1866–1953) odwiedzili parę cesarską Romanowów w Spale. Mikołaj II sprowokowany przechwałkami Henryka zaproponował mu jazdę wierzchem przez Lasy Spalskie na tzw. wytrzymałość (Distanz Ritt) na dystansie aż 80 wiorst. Car pokonał tę odległość bez kłopotów, natomiast książę Henryk Pruski już po połowie dystansu był skrajnie wyczerpany, a przy tym dotkliwie otarł sobie nogi. Po przybyciu do pałacu aż przez 5 dni nie mógł opuścić swojego łóżka. Mikołaj II regularnie, praktycznie codziennie, podczas swoich pobytów wypoczynkowych korzystał z tej formy spędzania czasu wolnego. W zasadzie jedynymi jeźdźcami  z otoczenia Cara, którzy mogliby rywalizować z Mikołajem II, był jego młodszy brat Michał Aleksandrowicz (1879–1918) oraz adiutanci imperatora: hr. Dmitrij Szeremietiew (1869–1943) i płk Aleksander Drenteln (1868–1925). Inną sportową pasją Mikołaja II były łodzie i wiosłowanie. Pierwszą swoją łódź wiosłową otrzymał jako prezent urodzinowy od swoich rodziców w 1881 r. Przejażdżki łodzią Car organizował nie tylko na Morzu Bałtyckim, ale również na zbiornikach wodnych wokół pałacu w Gatczinie czy na rzece Pilicy w Spale. Te zainteresowania sportami wodnymi skutecznie przekazał swoim córkom i jedynemu synowi Aleksemu (1904–1918). Wyczyny na wodzie Mikołaja II i dzisiaj muszą wzbudzać uznanie. Skutecznie radził sobie nie tylko z falami Zatoki Fińskiej, ale również podczas wiosłowania w Spale po Pilicy.

Oswajanie carskich dzieci z wodą, często bardzo zimną, miało swoją długą tradycję. Od lat 60. XIX w. spędzali oni letnie tygodnie w kurorcie Gapsal (obecnie Haapsalu w Estonii), zażywając morskich kąpieli w chłodnym Bałtyku. Mikołaj II wywoził swoje dzieci jachtem „Sztandart” na fińskie szkiery. Tam Car wraz z adiutantami kąpał się w całkowitym negliżu w morskiej wodzie. Osobno kąpały się jego córki i syn Aleksy. Carska rodzina Romanowów regularnie wyjeżdżała od 1862 r. też nad Morze Czarne. Celem ich podróży była ich prywatna rezydencja Liwadija niedaleko Jałty. Pobudowano tam nad brzegiem morza specjalne zadaszone kąpielisko dla Marii Fiodorownej i osobne dla jej dzieci. Służyły one również kolejnym pokoleniom Romanowów aż do 1917 r.

Inną sportową namiętnością rodziny Romanowów była gra w tenisa, którą zainteresowali się już w latach 70. XIX w. Wielki książę Włodzimierz Aleksandrowicz (1847–1909), młodszy brat Aleksandra III, był do tego stopnia zafascynowany tą grą, że zaczął w tym celu wykorzystywać nawet salę balową Aleksandrowskiego Pałacu w Carskim Siole. W tenisa grała też z wielką ochotą jego późniejsza żona, wielka księżna Maria Pawłowna (1854–1920). Pierwszy ziemny kort tenisowy powstał właśnie z tych powodów w parku niedaleko od Pałacu Aleksandrowskiego. Następca tronu Mikołaj Aleksandrowicz zapoznał się z grą w tenisa już w latach 80. XIX w. To z pewnością zadecydowało, że w Spale wybudowano kort tenisowy jeszcze przed 1890 r., z którego korzystał właśnie ówczesny następca tronu. Ponadto w swoich Dziennikach pod datą 17 września 1894 r. zapisał on, że w Spale grał tego dnia razem z braćmi Jerzym (1871– 1899) i Michałem. Kolejny kort tenisowy pobudowano w drugiej połowie lat 90. XIX w. w Liwadii. W rosyjskich i amerykańskich archiwach zachowała się duża liczba fotografii rodziny Romanowów na różnych kortach tenisowych przy carskich rezydencjach. Najwyższe umiejętności w tym względzie wśród członków rodziny Romanowów przejawiał Mikołaj II. Grał on w tenisa nie tylko  z członkami swojej rodziny, ale także z adiutantami, członkami świty i oficerami podczas podróży jachtem „Sztandart” do Finalndii. Car był do tego stopnia przeświadczony o swoich umiejętnościach, bądź chciał je jeszcze udoskonalić, że  w listopadzie 1913 r. zaprosił do Liwadii mistrza Rosji w tenisie hr. Michaiła Sumarokowa-Elstona (1893–1970), brata ciotecznego hr. Feliksa Jusupowa (1887–1967), późniejszego zabójcy Georgija Rasputina (ok. 1869–1916). Michaił Sumarokow-Elston był rosyjskim olimpijczykiem podczas igrzysk  V Olimpiady w Sztokholmie w 1912 r. i 8-krotnym mistrzem Rosji. Nic wiec dziwnego, że Car nazwał go najlepszym graczem w Rosji i że jest co od niego się nauczyć. Mikołaj II liczył wówczas już 45 lat, a hrabia miał tylko lat 20. Grali ze sobą prawie codziennie, aż do dnia, kiedy imperator został uderzony piłeczką w łydkę tak silnie, że zaczął kuleć. Po tym wydarzeniu musiał pozostać w pałacu i z rozrywek została mu wyłącznie gra w kości. Mikołaj II z przyjemnością grał również w badmintona i bilard. W carskich pałacach sale bilardowe były głównym miejscem wieczornej towarzyskiej rozrywki najbliższej rodziny Romanowów, najczęściej po uroczystej kolacji. Grali w bilard zarówno panowie, jak i damy. Sale bilardowe zostały zaprojektowane  i wyposażone w stoły w nowo wybudowanych pałacach: w Spale (1885 r.) – przez Leona Mikuckiego (1824–1912), i Białowieży (1894 r.) – przez hr. Nikołaja de Roszeforta (1846–1905). W 1904 r. do pałacu w Białowieży zakupiono nowy stół do bilarda, z fabryki Freuberga, za kwotę aż 2100 rubli.  Romanowowie już w latach 60. XIX w. zaczęli sprowadzać na swój użytek welocypedy. Pierwszy egzemplarz z Paryża, ze Światowej Wystawy Przemysłowej, przywiózł do Petersburga Car Aleksander II. Po komnatach Pałacu Zimowego jeździli z wielką gorliwością, nie czekając na lato, jego synowie, wielcy książęta: Sergiusz (1857–1905) i Paweł (1860–1919). Prawie wszyscy Romanowowie z zainteresowaniem śledzili techniczne nowinki zachodzące w konstrukcji rowerów i z upodobaniem poddawali się szybko rozprzestrzeniającej się modzie na ten środek lokomocji jako źródła swojej ogromnej przyjemności. Towarzyszył temu zjawisku prawdziwy boom na tę formę aktywnej rozrywki wśród rosyjskiej arystokracji i mieszczan. Liczba wydanych pozwoleń na jazdę po miastach w Rosji wzrosła w latach 1883–1900 z liczby 50 do 20 000.  W zbiorach Państwowego Muzeum w Peterhofie szczęśliwie zachowały się egzemplarze welocypedów i rowerów kolejnych Carów: Aleksandra II, Aleksandra III, Mikołaja II i następcy tronu Aleksego, który używał w dzieciństwie roweru trzykołowego.  Dłużej trwał proces przekonywania się Romanowów do automobili, które pojawiły się w Rosji dopiero na początku XX w. Pierwszy automobil za zgodą Mikołaja II przywiózł do Spały w 1901 r. jego minister dworu baron Władimir Fredericks (1838–1927). Automobil ten kilkakrotnie się popsuł, co spowodowało nieskrywaną niechęć Cara do tego środka lokomocji. Jego stosunek do automobilizmu szybko jednak się zmienił, głównie pod wpływem przejażdżek w Darmstadt z księciem Ernestem Ludwikiem Heskim (1868–1937), bratem jego żony, i księciem Władimirem Orłowem (1868–1927) w Carskim Siole. Już w 1906 r. w garażach carskich rezydencji stało 6 automobili o wartości 100 000 rubli, a w 1910 r. było ich już 21. Ministerstwo Dworu w latach 1905–1912 wydało na te zakupy gigantyczną sumę około 550 000 rubli. Murowane garaże dla automobili budowano również w innych carskich rezydencjach, m.in. w Spale. W Białowieży do dzisiaj stoi drewniany budynek nazywany domem szoferów. Przez kilka lat Mikołaj II stał się jednym z największych właścicieli parku samochodowego na świecie. Nic dziwnego – należał on przecież do grona najbogatszych ludzi, jego ówczesny majątek – wg dzisiejszych kryteriów – specjaliści wycenili na 300 mld USD. Mikołaj II, podobnie jak jego ojciec Aleksander III, uwielbiał forsowne, wielokilometrowe marsze. Potrafił przejść od kilkunastu do nawet 40 wiorst dziennie. Nie ulega wątpliwości, że aktywność fizyczna zajmowała w dziennym bilansie czasowym tego imperatora niezwykle wysokie miejsce.

Od drugiej połowy XIX w. niezwykle modną rozrywką wśród rodziny Romanowów stała się jazda na łyżwach. Zimą przy wszystkich carskich rezydencjach działały ślizgawki, funkcjonujące bądź na naturalnych zbiornikach wodnych, bądź na specjalnie przygotowywanych powierzchniach. Mikołaj II, który ze względu na swoją wysoką sprawność fizyczną był bardzo dobrym łyżwiarzem – wolał jednak grać w hokeja na lodzie, ale już bez łyżew, w normalnych butach." (źródło: Michał Słoniewski, „Aktywność fizyczna i sport w życiu carskiej dynastii Romanowów (od dworskiej zabawy do uczestnictwa w igrzyskach)” http://dx.doi.org/10.16926/sit.2018.01.01). 

                                                

Mikołajowi II, podobnie jak jego ojcu, nie specjalnie doskwierała prostota i nader skromne warunki mieszkaniowe w samym pałacyku myśliwskim w Spale. Obaj bowiem wyżej cenili sobie obcowanie z piękną przyrodą i świetnymi warunkami do polowań. Miał oczywiście nienaganne maniery, ale był ogromnie nieśmiały. Można powiedzieć, że był szczęśliwym (do chwili ujawnienia się choroby Aleksego), kochającym mężem i ojcem. Niestety, całkowicie brakowało mu predyspozycji do rządzenia imperium, lecz jednocześnie był niezwykle przywiązany do tradycji archaicznego rosyjskiego samowładztwa (Sobczak 2009, s. 181).

Jak pisze Massie o pałacyku w "Mikołaju i Aleksandrze":

"Zagubiona na końcu piaszczystej drogi drewniana willa przypominała niewielki wiejski zajazd. Jej wnętrza były ciemne i zagracone, toteż światła paliły się przez cały dzień, aby mieszkańcy mogli poruszać się w ciasnych pokojach i wąskich korytarzach. Na zewnątrz willę otaczał wspaniały las, a czysty, bystry strumyk przecinał rozległy zielony trawnik, z którego skraju wąskie ścieżki prowadziły do lasu; jedną z nich nazywano „Drogą Grzybów”, ponieważ kończyła się przy ławce otoczonej całą ich kolonią".

Co do pałacu odmiennie inne zdanie o tych sprawach miała Caryca Aleksandra Fiodorowna, która wielokrotnie narzekała na ogromną ciasnotę pomieszczeń w pałacu i przygnębiający półmrok panujący na jego korytarzach. Szczególnie silnie odczuwała to podczas kilkutygodniowej choroby Carewicza Aleksego na jesieni 1912 roku.

Najbardziej charakterystyczny obiekt Spały, wieża ciśnień. Zbudowano ją z czerwonej cegły w 1890 roku. Ma 36 metrów wysokości. Podczas ostatniego pobytu w Spale, w 1912 r. car Mikołaj II zaplanował wielkie inwestycje. Z oczywistych powodów nie zdążono większości zrealizować.

Ogólny widok zabudowań

Latarnie naftowe oświetlały drogę do rezydencji'

Wyjazd gości spod miejsca zakwaterowania na polowanie

Jeszcze w końcu lat 90-tych XIX wieku Car Mikołaj II polecił odremontować pałac, jak również rozbudować cały kompleks rezydencjalny. Przede wszystkim od strony wschodniej pałacu zbudowano „drugi pałacyk murowany" przeznaczony na pokoje dla gości carskich. Był on zdecydowanie bardziej okazały od samego pałacyku carskiego. Wybudowano go z cegły klinkierowej, a dach pokryto miedzianą blachą. Pokoje w nim były większe, bardziej widne, wyższe od tych w pałacu carskim. Prowadziły do nich szerokie korytarze wraz z obszernym westybulem i okazałymi kamiennymi schodami u głównego wejścia. Istniejący do dziś budynek został upiększony drewnianymi ornamentami w stylu tzw. „uzdrowiskowym" lub „szwajcarskim".

Hotel dla gości

Następny hotel dla gości

W kilka lat później wybudowano przy wjeździe do Spały drugi obiekt hotelowy przeznaczony dla carskich gości. Podobnie do pierwszego był dwukondygnacyjny z czerwonej klinkierowej cegły również z dekoracjami snycerskimi na szczytach dwóch ryzalitów. Ważnym przedsięwzięciem mającym istotny wpływ na unowocześnienie i podniesienie komfortu spalskiej rezydencji było zbudowanie w 1904 roku własnej elektrowni napędzanej maszynami parowymi. Głównym celem tej inwestycji było zapewnienie pełnego oświetlenia elektrycznego w pałacyku carskim oraz niektórych innych obiektach, gdzie do tamtej pory używano oświetlenia  naftowego. Dzięki niej oświetlono również latarniami elektrycznymi cały teren okalający sam pałac.

Car wybiera się na przejażdżkę

Elektrownię usytuowano po prawej stronie drogi wyjazdowej ze Spały w kierunku Konewki. Po 1903 roku rozebrano drewniane stajnie, wybudowane jeszcze w 1885 roku nieopodal pałacu przy głównej drodze do Tomaszowa. Nowe budynki, również z czerwonej cegły stanęły nieco głębiej od zabudowań rezydencjalnych. Na ich poddaszach, tak jak w poprzednich, znajdowały się pomieszczenia dla kozackiej ochrony Cara.

Kozacka sotnia stanowiąca ochronę Cara

Widok na stajnie

Pałac cesarski

Miejsca po rozebranych drewnianych stajniach przeznaczono na część parkowo-ogrodową, urządzoną w stylu angielskim. Wykonanie tego skweru powierzono słynnemu ogrodnikowi Walerianowi Kronenbergowi, który m.in. był również twórcą założeń parkowych wokół carskiego pałacu w Białowieży. W. Kronenberg był twórcą również dwóch okazałych gazonów usytuowanych przed carskim pałacykiem oraz sąsiadującym z nim hotelem dla carskich gości. Urządzono je z wielką dbałością, dobierając starannie krzewy i drzewa, sprowadzając je nawet z Kaukazu. Prowadzona z dużym rozmachem w pierwszych latach XX wieku rozbudowa i modernizacja spalskiej rezydencji objęła też sieć kanalizacyjną. Zwracano również baczną uwagę na zapewnienie warunków bezpieczeństwa Carowi i jego najbliższym. Oprócz wymienionych pomieszczeń dla kozackiej eskorty w budynkach stajni, wybudowano ponadto już za rzeczką Gać obok siedziby łowczego, drewnianą budowlę nazwaną „barakiem dla zbiorczego pułku gwardyjskiego".

 

Sieć posterunków składała się z kilku rodzajów. Służbę w nich pełniła straż pałacowa, dyżurująca w ośmiu miejscach terenu rezydencji. Trzech strażników znajdowało się w bezpośrednim sąsiedztwie carskiego pałacyku, a inni chronili bramy przy wyjazdach ze Spały w kierunkach do Tomaszowa, Konewki, Inowłodza oraz przed wjazdem na most na Pilicy. Cały teren był też podzielony na osiem rewirów policyjnych.

Brama wjazdowa

Posterunek przy bramie wjazdowej

W Spale w najbliższym otoczeniu pałacu umiejscowiono również dziesięć „posterunków pieszych" pełnionych przez kozaków. W porze nocnej dochodziły jeszcze trzy dodatkowe. W sąsiedztwie pałacu ulokowano jeszcze dwie warty wystawiane przez pułk gwardyjski. Również w tym samym czasie ustawiono na terenie okalającym sam pałac kilka nowych bram. Były one skonstruowane z metalowych elementów z kutymi ornamentami. Słupki bram wieńczyły ozdobne latarnie. Skrzydła bram, spoczywające na rolkach, wypełniała zielona siatka.

Carewicz Aleksy

We wrześniu 1912 roku Spała była miejscem tragicznej choroby Carewicza Aleksieja, jedynego syna Cara Mikołaja II. Carewicz uderzył się w nogę przy wsiadaniu do łódki jeszcze w Petersburgu. Po przybyciu do Spały rozwinęła się gorączka i Carewicz ledwo uniknął śmierci. Kilka dni przeleżał jednak majacząc i krzycząc w gorączce. Po kilku dniach choroby jego stan zaczął się jednak poprawiać. Zbiegiem okoliczności nastąpiło to tuż po telegramie od Rasputina do Carycy: "Bóg zobaczył Twoje łzy i wysłuchał Twoich modlitw. Nie martw się. Mały nie umrze. Nie pozwól doktorom przeszkadzać mu zbytnio". Od tego wydarzenia rozpoczęła się niesłychana kariera Rasputina jako najbardziej zaufanego doradcy i powiernika Carycy. Jednocześnie Caryca odmawiała kolejnych wyjazdów do Spały, która od 1912 roku kojarzyła się jej z dniami strachu i cierpienia.

 

Car w Spale - 1912 rok

Spała 1912 r.

Powitanie carskiej pary w Spale

Na polowaniu w Spale w 1897 roku

Caryca Aleksandra Fiodorowna na przejażdżce powozem

Główna arteria Spały

Caryca z dziećmi wychodzi po mszy z polowej cerkwi w namiocie

Caryca (ubrana na biało) podczas konnego spaceru

Carska para podczas polowania w drodze na stanowisko

Wyjazd Cara i Carycy z lasu po polowaniu

Car Mikołaj II w stroju myśliwskim - 1890 r.

Caryca Aleksandra Fiodorowna przed kuchnią polową

Śniadanie carskie w 1901 r.

Z upolowanym łosiem

Powozy zaproszonych na polowanie gości podjeżdżają pod pałac

W chwilach wolnych zabawiano się strzelając do rzutków

Car siedzi pierwszy z prawej, nad nim Caryca

W Spale, po ostatnim, kilkutygodniowym pobycie w 1912 roku cesarskiej pary, spowodowanej leczeniem ich syna Aleksego całą rezydencję poddano po raz kolejny szeroko zakrojonej rozbudowie i modernizacji. Miano ją ukończyć do 1914 roku, tj. do czasu planowanego następnego przyjazdu Mikołaja II. Taka decyzja wynikała z jednej strony ze stale rozrastającej się liczby carskich gości, świty, ochrony i służby, a z drugiej z niedostatecznej nadal, pomimo wysiłków modernizacyjnych, infrastruktury spalskiej rezydencji. Taka sytuacja musiała denerwować i irytować również samego Cara, a zapewne jeszcze bardziej jego małżonkę Aleksandrę Fiodorowną. Założenia budowlane były zakrojone rzeczywiście na dużą skalę. Znaczną ich część zdążono zrealizować. Wybudowano przede wszystkim okazałą budowlę przeznaczoną na garaże oraz turbinę wodną na rzeczce Gać. Jej celem było pozyskanie dodatkowej energii elektrycznej dla lepszego oświetlenia obiektów rezydencji oraz uruchomienie dodatkowej pompy dla podlewania jej części parkowo-ogrodowej. Wybudowano również budyneczki dla służby oraz rozbudowano i zmodernizowano istniejącą sieć wodno-kanalizacyjną.

Spała 1901 rok. Car przyjmuje księcia Henryka Pruskiego

Romanowowie

Wybuch I Wojny Światowej w sierpniu 1914 roku uniemożliwił jesienny przyjazd Mikołaja II na planowane polowanie do Spały. Kolejne zdarzenia historyczne zamknęły definitywnie carski okres w Spale, który przypadał na lata 1885-1914. Już w grudniu 1914 roku wojska niemieckie zajęły Spałę.

 

O tragicznych losach Cara i jego rodziny piszę w innym miejscu. Ale w 1903 roku prawdopodobnie był zamach na Cara Mikołaja II w Skierniewicach (fragmenty artykułu Anety Kapelusz pt. Zamach w Skierniewicach na Cara Mikołaja II Romanowa):

 

Czy zamach na Cara Mikołaja II w listopadzie 1903 roku w Skierniewicach to prawda, czy tzw. „legenda miejska”? Jak zawsze w takich przypadkach odpowiedź nie jest jednoznaczna.

W książce „Spotkania - Rozstania - Powroty”, której autorem jest Wacław Aulaytner, syn dziedzica majątku Studzianki w powiecie rawskim, matka autora - Wanda z Pomian Zakrzewskich Aulaytner, tak wspomina wydarzenia z listopada 1903 roku w Skierniewicach:

"Jesienią 1903 roku wysłano mnie na pensję do Warszawy, do dziadka i ciotek. Miałam wtedy niecałe 13 lat. Wsadzono mnie do pociągu, oddano pod opiekę starszej pani, jakiejś przygodnej pasażerki i pojechałam. Przejechaliśmy szczęśliwie Piotrków, Koluszki, dojechaliśmy do Skierniewic, gdzie nasz pociąg odstawiono na boczny tor, zamykając drzwi i nie informowano, o co chodzi. Jednak któryś z kolejarzy Polaków powiedział nam co się stało.

Otóż do Skierniewic przyjechał na polowanie Car Mikołaj II i rezydował w pałacu biskupim. Po polowaniu, które trwało dwa dni Car zaprosił gości do pałacu. Wszyscy zebrali się wraz z Cesarzem w sali jadalnej i każdy miał wyznaczone miejsce przy stole. Cesarzowa Aleksandra jednak zawiadomiła, że ponieważ źle się czuje, ma anginę, nie weźmie udziału w przyjęciu. Wobec tego pozamieniano miejsca.

Pałac biskupi w Skierniwicach

Cesarz usiadł na miejscu Cesarzowej, na miejscu Cesarza mała księżniczka heska, a na miejscu prezesa rady ministrów książę Radziwiłł. Księżniczka heska i książę Radziwiłł zostali otruci spożywając posiłek przeznaczony dla Cesarza i jego najwyższego ministra. Na stacji w Skierniewicach stał pociąg z trumną księżniczki heskiej, którą przewożono do Niemiec. Dopiero po trzech godzinach pociąg ruszył do Warszawy, gdzie na dworcu oczekiwała mnie niespokojnie ciotka Jadwiga. Cesarz Mikołaj II był tak przerażony tym zamachem, że przez dobre parę lat nie przyjeżdżał do Polski. Policja rosyjska surowo zapowiedziała mieszkańcom Skierniewic i pasażerom pociągu, że o tym wypadku nie wolno nikomu mówić pod jakimiś wysokimi karami.

Jak wyglądały fakty? Rzeczywiście Car Mikołaj II z żoną Aleksandrą, córkami, niemieckim kuzynem Ernestem i jego córka Ellą zatrzymali się w tym czasie w Skierniewicach. Mikołaj II polował w skierniewickim Zwierzyńcu i bawił się świetnie. Dziewczynki podobnie.

Jego żona Aleksandra była zazwyczaj w niedyspozycji zdrowotnej. Caryca ożywiała się jedynie w towarzystwie Rasputina. Ale Rasputina w Skierniewicach nie było. Towarzystwo jadało wystawne kolacje w dawnym pałacu biskupim, ale nie było w tym nic niezwykłego.

Faktem jest, że kilkuletnia księżniczka heska Elżbieta "Ella" zmarła 16 listopada 1903 roku w Skierniewicach, podobno na tyfus. Uczestniczący w przyjęciu książę Michał Piotr Radziwiłł zmarł dzień później, 17 listopada 1903 roku, podobno "nagle". Może więc zamach na Cara Mikołaja II w Skierniewicach naprawdę miał miejsce?

W wieku 8 lat w pałacu carskim zmarła księżniczka Elisabeth Marie Hessen und bei Rhein

Byłoby to fatalne zrządzenie losu, bo uśmiercono ośmioletnią niewinną dziewczynkę i piszącego wiersze zarządcę dóbr nieborowskich, który nie miał pojęcia o polityce".

 

Spała podczas I Wojny Światowej

 

Podczas I Wojny Światowej Spała znalazła się w niemieckiej strefie okupacyjnej. Urządzono tu wielki szpital wojskowy. W okolicznych lasach prowadzona była rabunkowa gospodarka. Nadleśnictwo lubocheńskie straciło w stosunku do 1913 roku niemal 50% drzewostanu. Wybudowano jednak wtedy linię kolejową Spała – Tomaszów (jej budowę ukończono w 1916). Wycofując się w 1918 roku, Niemcy zrabowali całe wyposażenie pałacyku i zrujnowali lub zniszczyli wiele budynków rezydencji. Pomimo półrocznych ciężkich walk wzdłuż Pilicy Spała nie ucierpiała specjalnie, większość zabudowy jednak ocalała i zastanawiano się po wojnie co z tym miejscem zrobić. Ostatecznie stało się rezydencją głowy państwa.

Niemieccy leśnicy przed hotelem "Savoy" w 1915 r.

Rabunkowa wycinka spalskich lasów jaką niemieckie władze prowadziły na potrzeby gospodarki wojennej, doprowadziła do zniszczeń w drzewostanie, a powszechnie panujący głód był powodem wzrostu kłusownictwa i przetrzebienia zwierzyny.

Warto przytoczyć jeszcze jedną, na poły anegdotyczną historyjkę, zasłyszaną przez A. Rżewskiego podczas jego pobytu w Spale. Wiąże się ona z wkroczeniem wojsk niemieckich do tutejszej rezydencji carskiej w styczniu 1915 roku. W pierwszym roku Niemcy skradli i wywieźli kosztowne dywany perskie, potem przyszła kolej na mosiężne zamki i klamki.

„Aż wreszcie chciwość prusko-monarchistyczna zatrzymała się u wrót sypialni, gdzie znajdowały się dwa wytworne złocone mosiężne łóżka carskiej pary. Wobec zawiłego problematu, Niemcy zwrócili się wtedy do kajzera Wilhelma II, z pytaniem - co czynić? Otrzymali odpowiedź, że majestat cesarski, nawet nieprzyjacielskiego panującego, nie pozwala na podobne świętokradztwa i wobec tych pamiątek rozkazuje zachowywać się wojskowym z należytą czcią i szacunkiem (…) Tradycji monarchistycznej stało się zadość, a każdy oficer pruski, wchodząc do carskiej sypialni, stawał na baczność. Złośliwi twierdzą, że cześć tę oddawano szafce nocnej, w której znajdowały się dyskretne przedmioty”.

Pomimo tragicznych lat Wielkiej Wojny i zniszczeń pod niemieckim panowaniem wzrosło strategiczne znaczenie Spały. Okupanci niemieccy chcąc wywieźć rabunkowo pozyskanego drewna, doprowadzili linię kolejową z Tomaszowa do Spały.

 

Spała w czasach II Rzeczpospolitej

 

Prezydencka Spała

 

Po I Wojnie Światowej w niepodległej II Rzeczpospolitej nastąpiły zmiany administracyjne w lasach rezydencji spalskiej. Już w 1922 roku władze rządowe ustaliły, iż rezydencja spalska wraz z otaczającymi ją lasami – “mają służyć do celów reprezentacyjnych II Rzeczypospolitej”. Leśny kompleks przydzielony do rezydencji przybiera nazwę Lasy Spalskie. Od 1923 roku Spała staje się rezydencją prezydencką. Istniejący pałac wyremontowano i zmodernizowano na polską modłę a następnie “adoptowano” na pałac prezydencki. Na polecenie prezydenta Stanisława Wojciechowskiego wzniesiono Kaplicę Prezydencką. Autorem projektu był architekt Kazimierz Skórewicz pełniący funkcję kierownika Zarządu Gmachów Reprezentacyjnych I Robót Publicznych. Kaplica prezydencka pod wezwaniem Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej erygowana została w sierpniu 1923 roku.

Stanisław Wojciechowski - prezydent II RP w latach 1922 - 1926

Kaplica prezydencka

 

Wprawdzie Józefa Piłsudskiego strzelanie do zwierząt zupełnie nie bawiło, lecz kolejnych prezydentów jak najbardziej. Gardzący łowami marszałek ignorował rządowy pałacyk myśliwski w Spale, natomiast prezydent Stanisław Wojciechowski nakazał go odrestaurować i uczynił zeń ulubioną rezydencję. Niemal w każdy niedzielny poranek wraz z rodziną przyjeżdżał samochodem z Warszawy.

Spalska rezydencja za czasów prezydenta Stanisława Wojciechowskiego

Prezydent S. Wojciechowski przybywa do Spały

Prezydent Wojciechowski bywał w spalskiej rezydencji często i chętnie. W jej leśnym zaciszu dużo czasu spędzał na spacerach z najbliższą rodziną. Zlecił zarządowi rezydencji współpracę z administracją sąsiadujących z rezydencją nadleśnictw, głównie z Glina i Smardzewice. Zarząd rezydencji współdziałał z miejscowymi leśnikami zarówno w sprawach gospodarki leśnej jak i mnożenia zwierzyny. Rozpoczęto prace przy leśnej bażantarni do której sprowadzono bażanty z ordynacji łańcuckiej. Zwierzyna lasów spalskich została dotkliwie przetrzebiona w latach I Wojny Światowej. Toteż reprezentacyjne polowania z udziałem dostojników państwowych i prezydenckich przyjaciół urządzano sporadycznie. Sam prezydent gustował w skromnym samotnym polowaniu – najczęściej na koziołka.

Podczas polowania

Prezydent Wojciechowski podczas indywidualnego polowania w Spale

Na miejscu chwytał fuzję i szedł do lasu. Często w pałacyku gościli ważni oficjele. Wówczas odbywały się w okolicznych lasach starannie zaplanowane łowy. W polowaniach z udziałem zagranicznych dyplomatów prawie zawsze brali udział minister spraw zagranicznych oraz szef protokołu dyplomatycznego. „Zwierzyna lasów spalskich była jak gdyby świetnie wytresowana i słuchała się nagonki. Wychodziła wprost na strzał zaproszonego na polowanie dyplomaty lub dygnitarza” – wspominał z rozrzewnieniem adiutant prezydenta, porucznik Henryk Comte.

Inaczej łowy zapamiętali goście. „Trzy dni spędziłem w Spale z kilkoma posłami i członkami rządu. Polowanie niesłychanie marne. Nie strzelałem ani razu, bo nie było do czego” – zapisał w dzienniku marszałek Sejmu Maciej Rataj. Mimo to prasa chętnie opisywała myśliwskie wyczyny dygnitarzy, przypisując im liczbę odstrzelonych zwierząt wielokrotnie większą od rzeczywistej. Co ciekawe, prezydent wypraw z politykami nie lubił. „Wojciechowski z uszczęśliwionym obliczem żegnał odjeżdżających i z głęboką ulgą, odetchnąwszy przy pożegnaniu ostatniego dygnitarza, wkładał maciejówkę i szedł do lasu na swoje samotne polowanie” – zapisał Comte.

Prezydent w Spale

Ta pasja w końcu zaważyła na losach Polski. Zamiast czekać do niedzieli, Wojciechowski o świcie w środę 12 maja 1926 roku pojechał do Spały. Uczynił tak pomimo ostrzeżeń, że po nominacji Wincentego Witosa na premiera w wojsku wrze, a zwolennicy Piłsudskiego mogą szykować zamach stanu. Pokusa, aby ze strzelbą zapuścić się w knieje, okazała się silniejsza od instynktu samozachowawczego.

Tymczasem już po wyjeździe prezydenta w Belwederze zjawił się marszałek Piłsudski z informacją, że armia domaga się dymisji Witosa. Badacze dziejów międzywojnia są zgodni, że Piłsudski szukał kompromisu, ale gdy nie zastał Wojciechowskiego, musiał wrócić do Rembertowa i tam mając do wyboru upokarzającą kapitulację lub grę va banque, wydał wiernym sobie pułkom rozkaz marszu na Warszawę. Wprawdzie prezydent wyciągnięty z kniei zdążył wrócić do stolicy i o godzinie 17 spotkał się z Piłsudskim na moście Poniatowskiego, jednak sprawy zaszły już za daleko i kompromis był niemożliwy. Przedkładając przyjemność ubicia leśnego futrzaka nad codzienne obowiązki, Wojciechowski ułatwił marszałkowi zdobycie władzy.

Z żoną Marią w Spale

W 1919 roku Wojciechowski został ministrem spraw zagranicznych w rządzie Ignacego Paderewskiego, a Maria zasłynęła jako jedyna ministrowa, która osobiście robi zakupy na targu.

Po zamachu na Narutowicza Wojciechowski niespodziewanie został prezydentem, a jego żona  Maria - pierwszą damą. Nie czuła się pewnie na salonach, życie towarzyskie ją przytłaczało, nieprzyzwyczajona do służby nie radziła sobie z personelem Belwederu. W dodatku była już wtedy mało reprezentacyjną zażywną starszą panią, co jej wytykano wraz z nieznajomością francuskiego. Warszawska śmietanka towarzyska wyśmiewała się z jej skromnych strojów i towarzyskich gaf.

Maria nie zamierzała brylować na salonach, nie leżało to w jej skromnej naturze. Przez pierwsze lata prezydentury męża niemal ukrywała się w rezydencji w Spale, dopiero w 1924 roku zaczęła się angażować w działalność charytatywną. Na nieliczne przyjęcia organizowane przez prezydentową nie zapraszano arystokracji, tylko ludzi kultury. W dodatku była oszczędna. Maria zamiast przysmaków z cukierni serwowała domowe pączki, a wśród zlekceważonej śmietanki towarzyskiej Warszawy szybko rozeszły się plotki, że są one zakalcowate. Formalnych imprez i balów prezydentowa unikała jak ognia, i z pewną ulgą przyjęła ustąpienie męża po zamachu majowym.

 

Stanisław Wojciechowski zmarł 9 kwietnia 1953. Był człowiekiem skromnym, cichym, uczciwym, i co najważniejsze patriotą - przyznawali to nawet najwięksi krytycy drugiego prezydenta RP. Był też znakomitym i etycznym myśliwym.

 

Po przewrocie majowym nominowany przez Piłsudskiego na prezydenta Ignacy Mościcki pokochał polowania równie mocno jak Wojciechowski. Jednak nowy prezydent w Spale chętniej urządzał dożynki, zaś ze strzelbą jeździł do Białowieży.

                                                                                                                                                                                               

Ignacy Mościcki - prezydant II RP w latach 1926 - 1939

Ignacy Mościcki należał do ścisłej czołówki polujących polityków. Zaczął we wczesnej młodości. Przyszły prezydent, jako młody chłopak, ćwiczył jak należy władać szablą, jeździć konno i oczywiście jak należy strzelać. Jednak zamiłowaniu temu mógł spokojnie oddać się dopiero, jako prezydent Drugiej Rzeczypospolitej. Polował między innymi w Białowieży, Puszczy Nadnoteckiej, w Puszczy Rudnickiej, na Huculszczyźnie, w Wiśle czy Iwacewiczach. Znany był z tego, że miał pewną rękę i celne oko. Na słynnych polowaniach dla dyplomatów, którzy przebywali w Polsce, Mościcki najczęściej bywał mistrzem polowania.

Na stanowisku podczas polowania w Spale

Spała dla Prezydenta Ignacego Mościckiego stała się drugim, po Zamku Królewskim miejscem pracy i wypoczynku. Swoją rezydencję w Spale odwiedzał znacznie częściej niż jego poprzednicy. Właściwie natychmiast po objęciu prezydentury uznając, słusznie zresztą, że cały trud kierowania sprawami kraju wziął na siebie, marszałek Józef Piłsudski skwapliwie oddał się obowiązkom reprezentacyjnym. Spała szybko przybrała zupełnie inny charakter niż za czasów Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego. Ze spokojnego na ogół miejsca wypoczynku głowy państwa stała się miejscem reprezentacyjnym.

Do upodobań nowego gospodarza przystosowano obiekty wchodzące w skład kompleksu rezydencjonalnego. Pałac i przyległe budynki szybko odrestaurowano. Nieustannie przeprowadzano także poprawki kosmetyczne. Spała tętniła życiem. Na zaproszenie Prezydenta z ochotą przybywali członkowie rządu, dyplomaci często z rodzinami.

Szczególnie gwarno stało się z chwilą rozpoczęcia polowań. Rzecz interesująca, że Ignacy Mościcki, który był zapalonym myśliwym w wieku młodzieńczym, dopiero po kilkudziesięciu latach przerwy „postanowił wrócić do myśliwskiego sportu” właśnie w lasach spalskich. Przy tej sposobności jak pisze „doświadczyłem, że w lesie na polowaniu nadzwyczajnie się odpoczywa”.

Przybycie zagranicznych gości na polowanie reprezentacyjne

Ignacy Mościcki oprócz polowań „oficjalnych” o charakterze dyplomatycznym często korzystał z myśliwskich wypadów do lasu w wąskim gronie maksimum 12 osób. W skład takiej grupy wchodzili adiutanci, szefowie i zastępcy szefa Gabinetu Wojskowego i Gabinetu Cywilnego, Zarządca Spały, Ksiądz Kowalski z Inowłodza oraz łowczy. Polowania w Spale odbywały się tak często, że tylko na przełomie lat 1933/34 takich wyjazdów było 132 na odległość ok.40 km. Oczywiście polowania te odbywały się w porozumieniu z okolicznymi nadleśnictwam.

Polowanie z ubezpieczającym strzelcem

Prezydent, który był zresztą inicjatorem powstania Polskiego Związku Łowieckiego utrzymywał serdeczne stosunki z leśnikami. W 1930 roku została ustanowiona nawet specjalna odznaka myśliwska tzw. Spalska.

Spalska Odznaka Myśliwska

Z inicjatywy Ignacego Mościckiego zapoczątkowano w Polsce tradycję obchodów dnia św. Huberta, patrona myśliwych. Do Spały zapraszano wówczas każdego 3 listopada myśliwych i leśników z całego kraju. Nie sposób nie zauważyć z satysfakcją, że obchody dnia św. Huberta w Spale, których pomysłodawcą był Ignacy Mościcki, są kontynuowane od 2003 roku jako centralne święto polskich myśliwych.

Hubertus Spalski

Obchody św. Huberta w Spale

Zainteresowania Prezydenta sprawami łowiectwa, szeroko rozumianej gospodarki leśnej przyczyniły się do przekazania Polsce przez Polonię Kanadyjską 4 bizonów. Ignacy Mościki przekazał ten dar administracji lasów państwowych. Na miejsce ich pobytu wybrano miejscowość Książ, kilkanaście kilometrów od Spały w Nadleśnictwie Smardzewice5. Stały się one zalążkiem dzisiejszego Ośrodka Hodowli Żubrów noszącej imię Ignacego Mościckiego, który stanowi niebagatelną atrakcję turystyczną regionu.

 

Spała - luty 1932 r.

Nie mniejszą atrakcją turystyczną jest spiżowa rzeźba żubra naturalnej wielkości, która stanowi nieoficjalny herb Spały. Rzeźba żubra, chociaż upamiętniała polowanie carskie w Białowieży, trafiła w 1928 roku do Spały z dziedzińca Zamku Królewskiego w Warszawie właśnie na osobiste polecenie Ignacego Mościckiego.

Spalski żubr

Statua, która zaprojektował Mihal’y A. Zichy - nadworny artysta malarz Cara Aleksandra II, została odlana z żeliwa przez fabrykę Ogariowa w Petersburgu. Ważący 4 tony pomnik z wysokim, również żeliwnym postumentem, opatrzonym opisem głośnego polowania, stanął w Zwierzyńcu (pomiędzy Białowieżą i Hajnówką) w 1862 roku.

W sierpniu 1915 roku statuę żubra wraz z postumentem zdemontowano i ewakuowano przed nadciągającą ofensywą armii niemieckiej, wywożąc go koleją do Moskwy. W 1924 roku pomnik ten na mocy Traktatu Ryskiego został zwrócony stronie polskiej przez władze sowieckiej Rosji w drodze rewindykacji zagrabionych pamiątek historycznych.

Po przywiezieniu z Moskwy posąg żubra z rozłożonym postumentem trafił najpierw na dziedziniec Zamku Królewskiego w Warszawie. Była to jednak lokalizacja tymczasowa, gdyż początkowo nie bardzo wiedziano, co z tym posągiem zrobić. Był przecież pamiątką po rosyjskim carze – ciemiężycielu Polski. Rozważano różne koncepcje lokalizacji osobliwego pomnika.

 

O jednej z nich mówi anons, zamieszczony 17 stycznia 1926 roku na łamach wydawanego w Łodzi dziennika „Głos Polski”. Można w nim przeczytać: „Z Białowieży przywieziono do Warszawy spiżowy (w rzeczywistości żeliwny – dop A.K.) pomnik żubra, który ma ozdobić jeden z placów stolicy. Tymczasem jednak gość z Puszczy Białowieskiej nie może znaleźć stałego przytułku i spoczywa na dziedzińcu Zamku Królewskiego”.

Potwierdza to zdjęcie, zamieszczone obok cytowanej notatki. Ukazuje ono posąg żubra i części oryginalnego, żeliwnego postumentu. Jak napisano na odwrocie zdjęcia, przedstawia ono grupę oficerów 22 pułku piechoty z jego dowódcą ppłk. Henrykiem Kruk-Paszkowskim. W tle widać jedną ze ścian dziedzińca zamku, przechodzącego wtedy remont.

Nie wiadomo, na którym z warszawskich placów posąg ten planowano ustawić. Wygląda jednak na to, że od tego zamiaru odstąpiono, gdyż kłopotliwa pamiątka carska powędrowała z zamku do warszawskiego Muzeum Ziemi. Nie zagrzała tu jednak miejsca. Już w 1927 roku posąg żubra decyzją Prezydenta I. Mościckiego został przeniesiony do Spały. Najprawdopodobniej miało to związek z organizowanymi tutaj pod jego auspicjami pierwszymi ogólnopolskimi dożynkami. Dotąd jednak nie wiadomo, gdzie się podział oryginalny postument posągu żubra z 1862 roku. (źródło: Historie odnalezione Andrzeja Kobalczyka: Długa droga żeliwnego żubra do Spały - Andrzej Kobalczyk, 2 listopada 2019).

Podczas pobytów Prezydenta w Spale odbywały się często wytworne bankiety, przyjęcia i rauty, na których strojem obowiązkowym dla mężczyzn był frak lub mundur galowy, a dla pań- długa suknia.

Dla wielu dyplomatów przyjazd do Spały był nie tylko nobilitacją, ale często również pierwszym wyjazdem poza stolicę miejsca swojej akredytacji. Jednakże ulubioną formą przyjęć były „garden party”, które najczęściej organizowane były na trawniku za Pałacykiem Prezydenckim lub nad przepięknym wysokim brzegiem Pilicy w odległości ok. 1 km. od Pałacu. W tym miejscu zbudowano specjalne zadaszenie, tzw. Grzybka oraz parkiet do tańca. Czas wykorzystywano również na przejażdżki łódkami oraz strzelanie do „rzutków” lub żarówek spuszczanych z nurtem Pilicy. Często występowały także zespoły artystyczne miejscowej ludności. Nierzadko w tego typu spotkaniach brało udział nawet 200 osób specjalnie przyjeżdżających z Warszawy. Spalskie przyjęcia często były opisywane i utrwalane na publikowanych później zdjęciach w najbardziej nakładowych czasopismach.

Przebywać w Spale na zaproszenie Prezydenta RP to była prawdziwa nobilitacja, tym bardziej, że oprócz Prezydenta, częstymi bywalcami w Spale byli: Walery Sławek, Eugeniusz Kwiatkowski, marszałek Edward Rydz-Śmigły, Janusz Jędrzejewicz oraz Juliusz Poniatowski.

Marszałek Polski Edward Rydz - Śmigły na polowaniu

Polowania reprezentacyjne w Spale w okresie międzywojennym wiążą się przede wszystkim z nazwiskiem prezydenta Mościckiego, ale i Śmigły-Rydz bywał tam częstym gościem. W listopadzie 1935 roku brał udział w uroczystych łowach z okazji Dnia św. Huberta. Można też przypuszczać, że to właśnie w spalskiej rezydencji prezydent RP podjął decyzję o wręczeniu Śmigłemu-Rydzowi buławy marszałkowskiej.

Prezydent I. Mościcki i marszałek E. Rydz - Śmigły. Za bryczką adiutanci prezydenta: z lewej kpt. Stefan Kryński, z prawej kpt. Józef Hartman

 Spała Ignacego Mościckiego to również miejsce jego kontaktów z ludnością wiejską. Prezydent RP będąc wybitnym naukowcem, a przy tym posiadający nienaganne maniery był jednocześnie osobą bezpośrednią i przyjemną w obejściu. Nic więc dziwnego, że doskonale czuł się zarówno w towarzystwie dyplomatów jak i prostych ludzi. Ignacy Mościki żywo interesując się losem mieszkańców wsi doprowadził do kilku wzorcowych przedsięwzięć w okolicach Spały m.in. w Królowej Woli a także zainicjował Dożynki Prezydenckie w Spale.

Dożynki Prezydenckie w Spale

Realizatorem jego pomysłów był zarządca Spały, kpt. Tadeusz Ropelewski, który okazał się bardzo sprawnym organizatorem. Pierwsze Dożynki w Spale miały miejsce już w 1927 roku. Uczestniczyły w nich delegacje organizacji rolniczych z całej Polski, w sumie ok. 10 000 osób. Do obiadu zasiadło 700 przedstawicieli delegacji chłopskich oraz goście z Warszawy, w tym siedmiu ministrów. Tak wielka i doskonale przeprowadzona impreza w Spale odbiła się szerokim echem na środowiskach wiejskich, w których pozytywnie oceniono niewątpliwie polityczny gest Prezydenta RP. Dożynki w Spale spotkały się też ze zmasowaną krytyką i niechęcią ze strony innych środowisk, w tym za stwarzanie konkurencji oficjalnych już Dożynek w Częstochowie. Kolejne Dożynki w Spale, pomimo, że starano się ograniczyć ich zakres, skupiły aż 38 000 uczestników. Nawet dzisiaj trudno wyobrazić sobie problemy organizacyjne, z jakimi musieli się borykać organizatorzy tak gigantycznego przedsięwzięcia.

Tadeusz Ropelewski - zarządca Spały

Zmusiły one gospodarzy Spały do rozpoczęcia nowych inwestycji, które mogłyby sprostać wyzwaniom tak wielkiej imprezy. Już w 1928 roku zbudowano specjalny stadion i kuchnię z zapleczem na uroczystości dożynkowe. Później zbudowano ogromną halę o powierzchni 4000 m2, która miała chronić uczestników przed deszczem. Dożynki spalskie były kontynuowane z powodzeniem aż do wybuchu wojny w 1939 roku. Nieodparcie przychodzi na myśl, że budowana wówczas w Spale infrastruktura sportowo-widowiskowa była osnową powojennych inwestycji sportowych, które zaowocowały powstaniem potężnego i nowoczesnego Centralnego Ośrodka Sportu, jednego z największych kompleksów treningowych w Europie. Doroczne przyjazdy tak licznych rzesz przedstawicieli środowiska wiejskiego do Spały wzbudzały swoistą zazdrość i chęć zaprezentowania swoich umiejętności przed Prezydentem RP innych grup społecznych. Pod różnymi pretekstami do Spały zjeżdżały organizacje sportowe wielkich firm z Łodzi, Pabianic i Zgierza.

W Spale odbywały się też doroczne manewry i spotkania sportowe przysposobienia wojskowego Okręgu Korpusu w Łodzi (np. w 1934 roku przybyło 1000 uczestników). W Spale odbywały się wakacyjne obozy i kursy Związku Strzeleckiego oraz kilkudniowe zloty przysposobienia wojskowego, czy kół Polskiego Czerwonego Krzyża (ponad 5000 uczestników). Przyjeżdżały też liczne wycieczki harcerskie i szkolne. Organizowano „Sobótki dla młodzieży” nad brzegiem Pilicy, czy „Święta wiosny” dla dzieci z okolic Spały. Wszystkie te przyjazdy, pod różnym pretekstem i okolicznościami, musiały posiadać akceptację głównego gospodarza Spały. Widocznie Mościckiemu liczne wizyty kontakty zarówno młodzieży jak i dorosłych sprawiały przyjemność, gdyż było ich coraz więcej i więcej. A maleńka Spała dzięki gościnności Prezydenta stała się miejscowością znaną w całej Polsce.

Najbardziej znaną imprezą okresu przedwojennego w Spale był jubileuszowy Zlot ZHP w lipcu 1935 roku. Zgromadził on ponad 20 000 uczestników, w tym liczne delegacje Polonii i skautów z całego świata. Zbudowano specjalne miasteczko zlotowe, które miało hotel, pocztę, sklepy, służbę porządkową. Przygotowania do Zlotu trwały kilka tygodni, przeprowadzono wiele kilometrów dróg i ścieżek, wykopano 115 studni artezyjskich, założono kilometry rur wodociągowych i przewodów elektrycznych. Wszystkie te inwestycje zostały wykonane przez Harcerskie Hufce Pracy. Pozostałe liczne pamiątki materialne ze Zlotu świadczą jednoznacznie o wielkim zaangażowaniu i perfekcyjnym wykonaniu tego przedsięwzięcia.

Zlot harcerzy w 1935 r.

W Spale odbywały się też bardziej kameralne wydarzenia, takie jak zloty gwiaździste samochodów i motocykli. Spotykały się one z dużym zainteresowaniem samego Prezydenta, który miał ogromną słabość nie tylko do polowań, ale również do motoryzacji. Do wyłącznego użytku Prezydenta pozostawało od czterech do sześciu samochodów typu torpeda i kareta, były to samochody marki cadillac ośmio- i dwunastocylindrowe o pojemności powyżej 6000 cm3. Prezydent Ignacy Mościcki nie rzadko sam prowadził samochód z Warszawy do Spały. Pomimo zaawansowanego wieku utrzymywał się w bardzo dobrej kondycji, służyły mu nie tylko polowania, ale również jazda konna i pływanie kajakiem po Pilicy i gra w tenisa oraz bilard.

Prezydent często na polowania zabierał swojego ulubionego psa o  imieniu Lord

W spalskim parku stanął kamienny obelisk upamiętniający ulubieńca prezydenta

Wielbicielem czworonogów był prezydent Ignacy Mościcki. Jego ulubieńcem był kudłaty pies myśliwski Lord (wyżeł szorstkowłosy), któremu pozwalał na bardzo wiele. Pupil posiadał specjalne posłanie w holu prezydenckiej rezydencji w Spale. Nocą jednak często wbiegał na górę, otwierał łapą drzwi sypialni prezydenta i podkradał mu skarpetki, które zabierał do swojego legowiska. Prezydent podobno nigdy jednak nie był z tego powodu zły na ulubieńca.

 

Jak wspominała podkuchenna ze spalskiej rezydencji Józefa Szymańska w rozmowie z Andrzejem Kobalczykiem, pasjonatem Spały i dyrektorem Skansenu Rzeki Pilicy, po wojnie krążyły opowieści, że Lord zdechł po ukąszeniu w lesie przez żmiję. "Słyszałam nawet, że żona prezydenta Maria miała jakoby wyznaczyć nagrodę w wysokości 5 zł za przyniesienie zabitej żmii, aby się zemścić za śmierć ulubionego psa jej męża. Ale to trzeba włożyć między bajki, bo Lord zdechł w spalskim pałacu, po prostu ze starości. Prawdą jest tylko to, że prezydent pochował go obok kamiennego pomnika św. Huberta, stojącego w lesie nad brzegiem Pilicy. Grób psa przykryto głazem z wyrytym napisem: Lord 1935" - opowiadała Szymańska. Kamień leży tam do dzisiaj.

 

Można powiedzieć dzisiaj, że prezydent był człowiekiem aktywnym i wysportowanym, który doskonale rozumiał potrzebę ruchu, wysiłku fizycznego dla podtrzymania zdrowia. Tym bardziej jest to godne podkreślenia, że tego typu zachowanie w okresie, w którym żył nie były szczególnie częste wśród kręgów władzy i autorytetów naukowych.

W myśliwskim mundurze

Prezydent Ignacy Mościcki opuścił swoją ukochaną Spałę 1 września 1939 roku. Losy wojny spowodowały, że do niej już nigdy nie powrócił. Jednak jego kilkunastoletnia obecność w tej miejscowości stała się dla niej symbolem i chlubą. Pomimo posiadania innych, bardziej okazałych rezydencji, Prezydent RP z największą przyjemnością przyjeżdżał właśnie do tej maleńkiej miejscowości i przebywał w niej regularnie nawet 2-3 dni w tygodniu. Tym częstym wizytom sprzyjała także niewielka odległość od Warszawy, którą pokonywał samochodem nie dłużej niż w dwie godziny. 

 

Bardzo ciekawym miejscem jest też ukryta w lesie Grota św. Huberta. Według podań w tym miejscu Car Aleksander III miał ustrzelić swojego pierwszego jelenia podczas polowania i nakazał wybudować na pamiątkę skalny monument. Dwa elementy na pewno pochodzą z tamtych czasów, gdyż są datowane: 1894-IX-14, resztę ułożono z wielkich głazów przed II \Wojną Światową, a w 1933 roku dodano tablice upamiętniającą prezydenta Ignacego Mościckiego – wskrzesiciela tradycji łowieckiej w Spale. Jednak jest to replika, gdyż oryginał, schowany w czasie II Wojny Światowej, został odsłonięty i zainstalowany w spalskim Kościele w 1990 r. 

Tablica oryginał

 

II Wojna Światowa i czasy powojenne

 

Podczas II Wojny Światowej w Spale mieściło się Naczelne Dowództwo Wojskowe "Wschód" (Oberost). Zaraz po kampanii wrześniowej generał von Manstein zaproponował przeniesienie z Łodzi do Spały sztabu niemieckich wojsk okupacyjnych. Po zajęciu tych ziem hitlerowcy zaadaptowali Spałę pod miejsce kwaterunku sztabu i ważnych oficerów – 20 października jeden z głównych autorów niemieckiego zwycięstwa nad Polską – generał Johannes von Blaskovitz przeniósł tu sztab Wehrmachtu Wschód (Oberost).

Spała 1943 r.

Spała z lotu ptaka 1940 r.

Słynny dowódca zamieszkał w prezydenckiej rezydencji, pałacyku myśliwskim wybudowanym w 1886 roku tuż nad samą Pilicą, z którego przed prezydentami Rzeczpospolitej korzystał Car Rosji Aleksander III oraz Mikołaj II.

Spałę w tym czasie poznał również przyszły kat Polaków – Hans Frank, który otrzymał od Hitlera zadanie zarządzenia Generalną Gubernią (część terenów okupowanych nie wcielonych do Rzeszy), a w grudniu 1939 roku dwukrotnie odwiedził miejscowości i spotkał się w niej z generałem von Blaskovitzem celem przejęcia od wojska administracji na terenami okupacyjnymi. Rozpoczęła się trwająca kilka tygodni walka honorowego żołnierza z bezlitosnym prawnikiem. Niemiecki generał sprzeciwiał się terrorowi i sposobowi traktowania cywili, które narzucała polityka Hansa Franka. 6 lutego doszło w Spale do spotkania w tej sprawie – Hitler (nie brał w nim udziału) poparł Franka, rozwiązał Oberost i odwołał ze stanowiska von Blaskovitza. W okolicach Spały zaczął więc rządzić brunatny terror, któremu swoją drogą aktywnie sprzeciwiały się miejscowe oddziały partyzanckie. Wkrótce Berlin powołał Militärbefehlhaber im Generalgouvernement, czyli dowództwo wojskowe w Generalnej Guberni, którego sztab mieścił się w Spale.

Już 9-10 września 1939 r. w spalskim pałacu rozlokował się sztab jednej z niemieckich dywizji pancernych wchodzących w skład 10 Armii przełamującej polską obronę w rejonie Lubochni i Spały. Dowództwo dywizji pancernej miało w Spale swą przyfrontową siedzibę jedynie kilka dni.

8.09. 1939 r. Naczelne Dowództwo Wojsk Lądowych (OKH – Oberkommando des Heeres) podjęło decyzje o powierzeniu władzy na okupowanych terytoriach Polski powołanemu w tym celu Naczelnemu Dowództwu na Wschodzie (Oberbefehlshaber Ost, w skrócie Oberost), a  25.09.1939 r. Hitler podpisuje rozporządzenie w sprawie okupacyjnego zarządu Wehrmachtu w Polsce, wyznaczające na dowódcę Oberostu gen. Gerda von Rundstedta, a na szefa administracji cywilnej Hansa Franka.  Na ich siedzibę przewidziano Łódź i Spałę. 20.10 gen. Rundstedt zostaje odwołany i przeniesiony wraz ze swym sztabem na Zachód. Dowództwo Oberostu  w Spale obejmuje gen. Johannes von Blaskowitz ( od 5.05.1940 r. gen. Kurt von Gienanth).

Spała doskonale pasowała do niemieckiej koncepcji rozmieszczenia niemieckich sił okupacyjnych w Generalnym Gubernatorstwie. Zabudowania spalskiej rezydencji rozrzucone były w kilkunastohektarowym parku  otoczonym rozległymi lasami. Cała miejscowość była ogrodzona, dostępna od czasów przedwojennych tylko dla osób posiadających przepustki i zaproszonych tutaj gości. Tak więc, wystarczyło otoczenie terenu całej miejscowości posterunkami wartowniczymi oraz wysiedlenie nielicznych mieszkańców i części personelu rezydencji przebywającego tu dotąd na stałe, aby niemieccy sztabowcy mogli się czuć w Spale komfortowo i bezpiecznie. W połowie 1940 r. w Spale przebywało ok. 160 niemieckich oficerów i ponad 600 żołnierzy. Miejscowość otoczona została siecią umocnień ziemnych.

Niewiele a właściwie wcale wcale nie ma  wiadomości i fotografii na temat polowań w Spale podczas okupacji niemieckiej. Jedyną wzmiankę znalazłem w książce Małgorzaty Juliusza Szymańskich pt. Wojenna Spała: „(…) Niemieccy generałowie są na razie ufni w poczynania swego wodza, nie podają jeszcze w wątpliwość wojennego geniuszu Hitlera ani sensu toczonej wojny i planów zdobycia „przestrzeni życiowej na wschodzie” dla niemieckiej rasy panów. Wątpliwości i krytyczne spojrzenie na wojnę pojawiają się o wiele później, wraz ze spektakularnymi porażkami pod Moskwą, Stalingradem i Kurskiem. Jednak na razie w małej , śródleśnej oazie wojennego spokoju, Spale, czują się niczym niezagrożonymi panami sytuacji. W zaciszu dawnej rezydencji kontemplują swe wojenne sukcesy. Atmosferę tych chwil dobrze oddają wspomnienia cytowanego już wcześniej porucznika Herwartha.

Podczass naszego pobytu na terenie Polski mieszkaliśmy w Spale, w dawnym pałacyku myśliwskim Carów, będącym siedzibą siedzibą dowódcy wojskowego Generalnej Guberni, generała von Gienantha. Pałacyk położony w rozległych lasach był przytulnym budynkiem z ubiegłego stulecia, wypełnionym trofeami zdobytymi przez rosyjskich Carów i ich znamienitych gości. W urządzonej tam kantynie dla sztabu Gienantha zbieraliśmy się u schyłku dnia na posiłek. Wielki biesiadny stół i idylliczna wiejska okolica przypominały mi czasy dzieciństwa w Seecheim (…)

(…) Sama Spała pozostała jednak dla kwaterujących Niemców enklawą ciszy i spokoju. Życie toczyło się tutaj własnym rytmem. Ogrodnicy pielęgnowali pałacowy park, nie obowiązywało zaciemnienie, w okolicznych lasach organizowano polowania dla niemieckich oficerów, biwakowano nad Pilicą, bryczkami lub konno jeżdżono leśnymi szlakami, a wieczory spędzano w pałacowym kasynie (…)”.

 

Jesienią, koło Spały ruszyły prace przy budowie ośrodków dowodzenia; potężnych schronów dla pociągów sztabowych i towarzyszących im obiektów w Konewce i Jeleniu. 21.07.1940 r.  rozwiązane zostaje Dowództwo na Wschodzie „Oberost”. W jego miejsce powstaje Dowództwo Wojskowe w Generalnym Gubernatorstwie (Militärbehfelshaber im Generalgouvernement). Siedzibą pozostaje Spała, a dowódcą gen. von Gienanth.

1.09.1942 r. Dowództwo Wojskowe w GG (Militärbefehlshaber im Generalgouvernement) przekształcone zostało w Dowództwo Okręgu Wojskowego GG (Wehrkreisbefehlshaber im Generalgouvernement), co w efekcie doprowadziło do ponownego zmniejszenia jego znaczenia wojskowego i zrównania go organizacyjnie z dowództwami innych okręgów wojskowych w Rzeszy. Siedzibą dowództwa nowego okręgu wojskowego pozostała Spała. Dowodzenie powierzone zostało gen. Siegfriedowi Haenicke. Dowództwo to funkcjonowało w Spale do sierpnia 1943 r., kiedy to cały sztab przeniesiono do Krakowa. Po wyjeździe niemieckiego dowództwa, Spała nadal pozostała miejscowością wydzieloną. Ciągle funkcjonowały tu: szpital, ośrodek rekonwalescencyjny i szkoleniowy. Dopiero w drugiej połowie 1944 r. w Spale i okolicy pojawiło się znów więcej niemieckich żołnierzy, a także robotników przymusowych i zmuszonych do pracy jeńców wojennych.  Wiązało się to z oraz budową linii umocnień wzdłuż Pilicy oraz wykorzystaniem lotniska na Glinniku do celów bojowych. Zapełniły się też spalskie szpitale wojskowe. Transporty rannych niemieckich żołnierzy przybywały tu coraz częściej z przebiegającej wzdłuż Wisły, oddalonej o niecałe 100 kilometrów linii frontu. Wkrótce, z braku szpitalnych łóżek, lżej rannych zaczęto umieszczać w budynkach koszarowych i barakach.

W styczniu 1945 r. Niemcy rozpoczęli ewakuację szpitali i pozostających tu jeszcze nielicznych oddziałów wojskowych. Do obrony miejscowości pozostawiono jedynie 136 bat. zapasowy, ponieważ nie spodziewano się tu rosyjskiego natarcia. Większymi siłami (m.in. 155 B. Sap. oraz 22 i 514 Bat. Sap.) obsadzono węzeł oporu w Teofilowie oraz umocnienia ziemne na granicach Tomaszowa, przy drodze ze Spały.

Po nieudanej próbie przełamania siłami pancernymi z marszu umocnień Linii Pilicy w rejonie Inowłodza, 17 stycznia, Rosjanie przegrupowali się w rejonie Spały i następnego dnia, 18 stycznia, po przygotowaniu artyleryjskim, przystąpili do forsowania rzeki siłami 20 BPanc. wspomaganymi przez inne jednostki. Po przełamaniu słabej, niemieckiej obrony i przeprawie, rosyjskie czołgi od razu skierowały się na Tomaszów.

Następstwem wyboru Spały na siedzibę dowództwa „Oberost” i koncentracji tutaj licznej grupy oficerów oraz znacznych sił wojskowych było uwzględnienie tej miejscowości w dalszych planach wojennych podbojów hitlerowskiej armii. W sierpniu 1940 r. po I Wojnie Światowej (w 1916 r. powstał w Konewce duży tartak). W położonym 6 km na południe od Spały, Jeleniu obiekty kwatery miały powstać nieopodal małej stacji kolejowej i drogi do Spały zwanej Carskim Traktem (tędy carowie dojeżdżali od stacji w Jeleniu do swej rezydencji w Spale). Od listopada 1940 r. stacja kolejowa w Jeleniu została zamknięta dla ruchu pasażerskiego.

Decyzja o budowie ośrodka dowodzenia „Anlage Mitte”  zapadła dopiero we wrześniu lub nawet październiku 1940 r. Do czerwca 1941 r. w Konewce i Jeleniu miały powstać dwa kompleksy żelbetowych schronów. Głównymi obiektami tych kompleksów miały być potężne schrony kolejowe, mogące pomieścić całe składy pociągów sztabowych, których kilkanaście Niemcy wykorzystywali od początku wojny jako ruchome ośrodki dowodzenia dla sztabów wojskowych, a także dla najwyższych dostojników III Rzeszy z Hitlerem na czele.

Na tereny przygotowane do budowy  wkroczyła firma Chemische Werke „Askania”. wyspecjalizowana w budowie obiektów militarnych oraz robotnicy z OT i oddziały Służby Pracy RAD (Reicharbeitdienst, zmilitaryzowana organizacja grupująca robotników, głównie w wieku przedpoborowym). Robotników sprowadzono z różnych rejonów Niemiec i Austrii, zaangażowano także pewną liczbę Włochów. Łącznie bezpośrednio do prac budowlanych zatrudniono ok. 3000 – 4000 ludzi (w tym ok. 1000-1500 Włochów). Ze względu na zachowanie celu budowy w tajemnicy nie zatrudniano miejscowych Niemców, których liczna kolonia istniała już przed wojną w Tomaszowie, nie wykorzystywano przy budowie także jeńców wojennych. Jednak w samym Tomaszowie powstało kilka niemieckich firm pracujących na potrzeby Askanii. Zatrudniały ok. 1000 pracowników, a oprócz Niemców znalazła w nich zatrudnienie także znaczna liczba Polaków. Polaków zatrudniano także przy transporcie materiałów budowlanych, ale nie mogli oni wjeżdżać bezpośrednio na place budowy ogrodzone szczelnymi drewnianymi płotami chroniącymi przed obserwacją i wejściem na teren osób postronnych.

Konewka 1945 r.

Schron kolejowy w Konewce - 1946 r.

W czasie niespełna roku w Konewce i Jeleniu powstały dwa kompleksy podobnych obiektów. Różniące się nieco od siebie kształtem i długością schrony kolejowe; schron w Konewce ma 380 metrów długości i jest prosty, zaś schron w Jeleniu jest nieco krótszy – ma 355 m i kształt łagodnego łuku.

Schron kolejowy w Jeleniu

Obok zbudowano mniejsze schrony zaplecza technicznego mieszczące agregaty prądotwórcze, kotłownie i wentylatory tłoczące podziem¬nymi kanałami ogrzane i filtrowane powietrze do wnętrza schronu kolejowego. Na potrzeby kwatery zajęto również kilka, pamiętających jeszcze czasy carskie budynków w Konewce; w drewnianej willi zbudowanej pod koniec XIX w. dla Carewicza Mikołaja zajęło kierownictwo budowy, później mieściła się tu komendantura kwatery, natomiast budynek mieszkalny dla służby i łowczych zamieniono na kasyno i kwatery oficerskie (kolejne kwatery znalazły się w postawionych obok barakach).

Ponieważ stanowiska dowodzenia znalazły się na ziemiach polskich, będących pod niemiecką okupacją (w Generalnej Guberni) wiele uwagi poświęcono zabezpieczeniu terenu kwater. W Konewce przy skrzyżowaniach dróg i torze kolejowym wykonano system  umocnień ziemnych z gniazdami karabinów maszynowych, a od strony lotniska zbudowano dwa żelbetowe schrony bojowe oraz schron bierny dla oddziałów ochrony kwatery. Teren wokół kwatery był ściśle strzeżony, tak że nawet okoliczni mieszkańcy i ludzie zatrudniani przez Niemców w Spale nie znali przeznaczenia wzniesionych obiektów.

 
W lesie między Lubochnią a Skrzynkami rozpoczęto budowę kolejnej, mniejszej kwatery wojskowej wyposażonej w nieduże schrony bierne (typu Regelbau 102V) przystosowane do celów sztabowych oraz drewniane baraki. Kwatera miała być wykorzystywana przez dowództwo wojsk lądowych OKH, choć niewykluczone, że jej późniejsze wykorzystanie związane było z funkcjonowaniem fabryki amunicji w Niewiadowie (przedwojenne Zakłady Chemiczne  „Nitrat” S.A.) i pobliskim lotniskiem.

Mimo szeroko zakrojonych prac i wielkich nakładów poniesionych na budowę gigantycznych schronów kwatery „Anlage Mitte” Niemcy nie wykorzystali tego ośrodka dowodzenia ani w trakcie przygotowań, ani też w czasie wojny ze Związkiem Radzieckim rozpoczętej przez Hitlera 22 czerwca 1941 r. Były tego dwie przyczyny; po pierwsze, wobec wyboru Wofschanze koło Kętrzyna na kwaterę główną Hitlera i umieszczenia niemieckiego dowództwa wojsk lądowych (OKH) w kompleksie schronów w pobliskich Mamerkach, ciężar dowodzenia operacjami wojskowymi przeniósł się do centrów dowodzenia w Prusach Wschodnich. Po drugie, szybkie posuwanie się Wehrmachtu w głąb rosyjskiego terytorium w pierwszym okresie walk wymusiło podążanie sztabów wojskowych na wschód za oddziałami liniowymi i oddalającą się linią frontu, co sprawiło, że korzystanie z obiektów „Anlage Mitte” stało się zbędne.

Relacje świadków mówią o kilku wizytach pociągów specjalnych w Spale i Konewce. Zwracały one uwagę, gdyż w czasie przejazdów takich pociągów wprowadzano szczególne środki bezpieczeństwa w Tomaszowie i Spale, wzdłuż trasy przejazdu pociągu, w kilkudziesięciometrowych odstępach rozstawieni byli żołnierze i funkcjonariusze służby ochrony kolei (Bahnschutz). Jedna z takich wizyt odnotowana w dzienniku kwatery głównej miała miejsce 28 sierpnia 1941 r., kiedy to do Konewki przybył pociąg osobistej ochrony Hitlera, w związku z przygotowaniami do wizyty Hitlera w Spale. Hitler dwa dni wcześniej spotkał się z przywódcą faszystowskich Włoch Benito Mussolinim w podobnym kompleksie (Strzyżów, Cieszyna-Stępina) koło Rzeszowa i w drodze powrotnej do „Wilczego Szańca” miał zatrzymać się w Spale. Jednak z powodu niechęci do dowódcy Oberostu, gen. Gienantha i potencjalnego zagrożenia związanego z działaniami ruchu oporu na tym terenie, Hitler odwołał swoją wizytę i wrócił prosto do Wolfschanze.

Przez pewien czas obiekty „Anlage Mitte” nie były wykorzystywane. W początkach 1942 r. rozpoczęto demontaż części urządzeń w Jeleniu i według świadków z terenu kwatery wywieziono dwa pociągi (120 wagonów) sprzętu, wyposażenia i zdemontowanych baraków.

W tym czasie w okolicach Winnicy na Ukrainie rozpoczęto wznoszenie kolejnej kwatery Hitlera Werhwolf oraz  szeregu mniejszych kwater dla innych przywódców. Być może robotników Askanii skierowano do ich budowy, a do  wyposażenia nowo wznoszonych obiektów wykorzystano sprzęt zdemontowany w Jeleniu.

Schrony w Jeleniu Niemcy wykorzystali jeszcze raz, pod koniec wojny; w połowie 1944 r. ulokowano tam magazyn i zakład odzyskiwania części z uszkodzonych silników lotniczych należący do tomaszowskiej filii firmy Daimler-Benz Flugmotorenwerke. Zatrudniano tam wówczas jeńców rosyjskich i robotników przymusowych z Tomaszowa i okolicznych miejscowości. Kompleks w Jeleniu znalazł się wówczas w wykazie dyslokacji niemieckich obiektów przemysłowych  pod kryptonimem Goldamsel .

Schron w Konewce utrzymywany był w gotowości do połowy 1944 r., choć od 1942 r. obsadzony był tylko przez szkieletową załogę. Pod koniec wojny, w związku z  bojowym wykorzystaniem pobliskiego lotniska koło Glinnika przez hitlerowską Luftwaffe, schron kolejowy i  teren obok niego wykorzystano jako skład bomb i amunicji lotniczej. Kompleks w Konewce nosił wówczas kryptonim Hühn. Według niemieckiego katalogu dyslokacji obiektów przemysłowych  w miejsca nie zagrożone bombardowaniem z 6 lipca 1944 r. (tzw. plan Geilenberga) pod numerem 2006 oznaczony kryptonimem „Goldamsel” figuruje Deutsche Reichbahn Tunnel Tomaczew, a pod numerem 2009 pod kryptonimem „Hühn” DRT T. Tomaczow-Konewka.

Samolot Storch na lotnisku Glinniku

W styczniu 1945 roku Niemcy bez walki opuścili Konewkę. Schron zaminowano wykorzystując do tego celu tutaj zmagazynowane bomby. Obiektów jednak nie wysadzono, nie zdążono też wywieźć pozostałego tu wyposażenia, a 18 stycznia nieliczna załoga uciekła przed zbliżającymi się od strony Królowej Woli oddziałami  61 Korpusu Piechoty Armii Czerwonej, które po przeprawieniu się przez Pilicę w rejonie Myślakowic i Inowłodza nacierały z rejonu Rzeczycy w kierunku Tomaszowa. Potężne schrony nie wzbudziły większego zainteresowania Rosjan. Od początku budziły zaś sensację wśród okolicznych mieszkańców, którzy po raz pierwszy od ich zbudowania mogli dostać się na teren kwatery „Anlage Mitte” i z bliska obejrzeć betonowe molochy. Mimo groźby wybuchu zgromadzonej tu amunicji schron kolejowy chętnie penetrowali śmiałkowie, tym bardziej, że zgromadzone tu zapasy mundurów, butów i wyposażenia były dla mieszkańców cennymi zdobyczami w trudnych powojennych czasach. Usuwanie leżących w schronie bomb i amunicji polscy saperzy rozpoczęli wiosną 1945 r., a w 1946 r. zdemontowano wyposażenie schronów technicznych, wywożąc je do odbudowywanych fabryk. Na początku lat 50-tych schron w Konewce wykorzystywano jako magazyn „Centrali Rybnej”. Wtedy też do schronu po raz ostatni wjeżdżały wagony kolejowe. Tym razem ich „pasażerami” były śledzie w beczkach. Gdy jednak zaczął się chwiać drewniany wiadukt  kolejowy nad rozlewiskiem rzeczki Gać tory kolejowe zdemontowano. Około 1954 r. zdemontowano również dwie pary pancernych wrót do schronu, zastępując je drewnianymi drzwiami. Od lat siedemdziesiątych do końca wieku schronami w Konewce dysponowało wojsko. W Jeleniu podobnie jak w Konewce były magazyny „Centrali Rybnej”. Zlikwidowano je w dopiero w 1990 r.

Żelbetowy bunkier kolejowy w Konewkach o długości 380 m. Mógł zmieścić się tam pełny skład pociągu. Obok niego znajduje się szereg mniejszych bunkrów technicznych, w których Niemcy ulokowali m.in. siłownię elektryczną i kotłownię. Wszystkie te obiekty połączone są podziemnymi kanałami. Obecnie tunel w Konewce udostępniony jest do zwiedzania. Można tam zobaczyć fragment oryginalnego torowiska oraz pomieszczenia dla obsługi pociągu. Zobaczymy także bogatą ekspozycję militariów oraz wystawy stałe oraz czasowe dotyczące fortyfikacji i historii II Wojny Światowej.

Schron kolejowy  w Konewce czynny jest przez cały rok. Trasa zwiedzania ma około 1 kilometr długości. Można zwiedzać indywidualnie bądź z przewodnikiem.

Zdjęcie lotnicze schronu w Konewce

 Zakrzywiona  betonowa budowla w Jeleniu porośnięta jest mchem, spod którego wyrastają metalowe pręty służące do mocowania siatki maskującej. Bunkier kolejowy przed którym stoimy, jest długi na około 380metrów, wysoki na 9 metrów. Bunkier jest opuszczony i sprawia wrażenie zapomnianego, co jeszcze bardziej pogłębia unoszącą się dookoła mgiełkę tajemnicy

Zdjęcie lotnicze schronu w Jeleniu

W 1945 roku do miejscowości Spała wkroczyła Armia Czerwona. Pałacyk myśliwski został obrabowany i całkowicie spalony. Chociaż w książce Małgorzaty i Juliusza Szymańskich pt. Wojenna Spała wyczytałem taką informację, którą w całości przytaczam: 

 

„Zabudowania spalskiej rezydencji przetrwały w większości wojenną zawieruchę. Sam pałac stał jeszcze w początkach 1946 roku. Wówczas miał tu miejsce ostatni w jego sześćdziesięcioletniej historii epizod związany z wojną. W styczniu bądź lutym 1946 roku spalski pałac zajął oddział partyzancki ppor. Hieronima Dekutowskiego „Zapiory”, który po zakończeniu wojny i rozformowaniu oddziału AK, nie złożył broni i z grupą swoich żołnierzy podjął walkę z władzami komunistycznymi. Oddział uzupełnił zaopatrzenie, korzystając z pałacowych zapasów, podobno też zjadł sutą kolecję przygotowaną dla komunistycznych notabli, a na krótko przed ich przybyciem przeprawił się promem przez Pilicę i zniknął w lasach.

W końcu 1946 r. w pałacu, prawdopodobnie w wyniku podpalenia wybuchł pożar. Ogień strawił drewniane piętro pałacu i dach, a w 1948 r. do fundamentów rozebrano parter, aby nawet jego ruiny nie przypominały przedwojennej historii spalskiej rezydencji”.

W okresie PRL w Spale funkcjonował Fundusz Wczasów Pracowniczych. Później miejscowość podupadła. Na szczęście, w ostatnich latach, dzięki prywatnym inwestorom, dawna rezydencja carów i prezydentów znów odżyła. Zrewitalizowano zabudowania, powstały nowe obiekty noclegowe i gastronomiczne. Dziś z dawnego założenia rezydencjonalnego zachował się park, oraz fundamenty pałacu. W parku stoi też jeden z symboli Spały - pomnik żubra przywieziony tu w 1928 roku ze Zwierzyńca koło Białowieży.

Samego pałacyku już nie ma. Oglądać można jednak pozostałe zabudowania Spały, które poniekąd powstały jako „otoczenie“ rezydencji i były z nią powiązane. Miejscowość ma charakterystyczny myśliwski klimat.

Myśliwskie tradycje nadal są zresztą kultywowane podczas Spalskiego Hubertusa, dwudniowej plenerowej imprezy myśliwskiej i jeździeckiej. W sobotę podczas pokotu można oglądać upolowaną  zwierzynę  i wysłuchać sygnałów odgrywanych na rogu myśliwskim. Następnego dnia odbywa się część jeździecka: pokazy sokolników, hodowców psów, jeźdźców, przejażdżki konne bryczką oraz pogoń za lisem.

 

Carsko - cesarska kolekcja poroży w Spale

 

Rejon Spały pod względem łowieckim był atrakcyjny, ponieważ duże powierzchnie leśne sprzyjały występowaniu przede wszystkim zwierząt kopytnych. W tym rejonie znajdował się pałac myśliwski zbudowany przez Kazimierza Wielkiego k. miejscowości Lubochna, a paręset lat później w innym miejscu powstał również pałac myśliwski zbudowany przez królową Bonę w miejscowości Inowłódz na brzegiem Pilicy. W 1877 roku Aleksander III polował w tym rejonie i wtedy było tam nie więcej niż 50 jeleni. Jelenie ze rejonu Spały pod względem jakości nie ustępowały zwierzętom z innych krajów zachodniej Europy. W tym czasie podjął decyzję o utworzeniu ośrodka łowieckiego i w 1884 roku rozpoczęto budowę pałacu myśliwskiego w Spale. Ogólna powierzchnia ośrodka łowieckiego wg informacji z 1913 roku wynosiła 44156,9 dziesięciny (1 dziesięcina = 1,0925 ha) to jest ok. 48000 ha, na której występowały lasy i pola. Na powierzchni 600 dziesięcin (ok. 655 ha) uprawiane były rośliny z przeznaczeniem dla zjadania przez zwierzynę. Z chwilą tworzenia ośrodka oszacowano liczbę jeleni na 927, saren - 534 i dzików - 757. Poprzez różnorodne działania z zakresu gospodarki łowieckiej, w tym znacznego powiększania bazy pokarmowej liczba jeleni wzrosła do ok. 7000, ale w następnych latach zmalała i w  1913 roku ich liczbę oszacowano na 4800 (1600 byków i 3200 łań), saren - 500 i dzików 800. Gatunkiem który był uznawany za sztandarowy był jeleń i w celu poprawy jakości poroży sprowadzo¬no z Węgier w 1904 roku 16 byków jeleni które w początkowym okresie były przetrzymywane w specjalnej zagrodzie, którą dzisiaj można byłoby określić jako adaptacyjna. O pozytywnym efekcie prowadzonych działań gospodarczych i dobrej jakości osobniczej świadczy odłów i sprzedaż do innych łowisk 1175 jeleni i 516 dzików. Zwierzęta te były sprzedane do wsiedleń i poprawy jakości osobniczej miejscowych zwierząt na terenie Rosji, Niemiec i Austrii. Łowiecka eksploatacja jeleni sprowadzała się do corocznego odstrzału 500-600 jeleni, głównie starszych byków o formie poroża powyżej 10-taka. W strukturze form poroży  pozyskanych 479 byków jeleni w 1909 roku dominowała forma 12-taka (33,0%), następnie 14-taka, a udział najbardziej rozbudowanych form - 22-dwudziestaków i 24-dwudziestaków było 0,4% (2 poroża).

 

Specyficznym zarządzeniem dotyczącym zasad odstrzału byków jeleni była było zezwolenie na odstrzał byków o formie poroża 10-tak, lub wyższej. Zakaz ten miał na celu zachowanie wszystkich młodych byków i utrzymanie ich do wieku kiedy będą mogły nakładać bardziej okazałe wieńce.

 

Za prowadzenia działań gospodarczych w sferze łowieckiej odpowiedzialny był Władysław hr. Wielopolski - naczelnik polowań cesarskich, łowczy Najwyższego Dworu. W 1909 roku łowczym polowań cesarskich był Ignacy Modzelewski, pomocnikiem łowczego - Konrad Walewski, skierniewickim zwierzyńcem zarządzał Władysław Majewski, a bez¬pośrednimi realizatorami prac było 30 pracowników. W tamtym okresie Węgrzy byli uznawani za bardzo dobrych specjalistów w za¬kresie otwartej hodowli jeleni i w Spale był zatrudniony Juliusz Egerviary, który prowadził nadzór nad poprawą jakości wieńców jeleni.

 

Gromadzone przez blisko 30 lat funkcjonowania carskiej rezydencji myśliwskiej w Spale trofea uległy rozproszeniu po wybuchu I Wojny Światowej. W pałacyku w Spale, na parterze umieszczona była kolekcja poroży saren. Ślad po niej całkowicie zaginął, ale nie ona była szczególnie wartościowa.

Dotychczas nie znaleziono wiarygodnej informacji dotyczącej pełnej liczby egzemplarzy zgromadzonych w spalskiej kolekcji poroży z okresu carskiego. Część z nich została wywieziona do Rosji podczas ewakuacji dobytku pałacu spalskiego w 1914 r. W ramach zwrotu w 1924 r. do Polski po Traktacie Ryskim wywiezionych ruchomości w 1914 r. nie było carskich poroży. (Wówczas zwrócono m.in. żeliwny posąg żubra, ale o zwrot wielu carskich pamiątek polskie władze nawet nie występowały).

Ekspozycja Zarządu Cesarskich Polowań w Księstwie Łowickim podczas I Warszawskiej Wystawy Łowieckiej - 1899 r.

W okresie międzywojennym w obiektach rezydencji prezydenckiej w Spale znajdowały się jeszcze 102 egzemplarze poroży z tej kolekcji. Nieznane są natomiast ich losy podczas okupacji hitlerowskiej, chociaż na zachowanych fotografiach z tego okresu można je dostrzec na ścianach różnych pomieszczeń w pałacu i innych budynkach. Szczęśliwie uniknęły też spalenia podczas pożaru pałacyku spalskiego w styczniu 1945 r.

Pałacowa jadalnia 1926 r.

Pałacowy salonik 1926 r.

Pałacowa jadalnia podczas okupacji hitlerowskiej 1940 r.

Wśród trofeów z byłej kolekcji carskiej zgromadzonej w pałacu w Spale i obecnie eksponowanych w Restauracji Pod Żubrem znajduje się 10 poroży upolowanych i sygnowanych przez Cara Mikołaja II. Ponadto 2 poroża sygnowane są przez księcia greckiego Mikołaja i księcia Alberta Sasko-Altenburgskiego. Poroża zostały zdobyte w latach 1897-1912 na terenie Lasów Spalskich w obrębach Zielona, Konewka, Wiśniowiec, Szczurek, Sługocice, Spała, Jelenia Góra i Taraska. Aż 26 poroży jest sygnowanych przez Cesarza Niemiec Wilhelma II. Zdobył je głównie w łowiskach w Puszczy Rominckiej (8 egzemplarzy), w lasach Schorfheide koło Berlina (15 egzemplarzy) i po 1 egzemplarzu w okolicach Buckenburga w Dolnej Saksonii, Eckartsau w Dolnej Austrii oraz Belley w Alpach Francuskich. Wilhelm II upolował je w latach 1891-1912. Pozostałe 5 poroży nie posiada sygnatury, a tylko wyłącznie datę ich zdobycia.

Restauracja pod Żubrem w Spale

"Bezpretensjonalna, ciepła, pełna starych, oryginalnych mebli pochodzących ze spalskiego pałacu i myśliwskich trofeów będących pamiątkami związanymi z rosyjskim dworem carskim i prezydentem Polski Ignacym Mościckim".

Jeden z wieńców jelenia strzelonego przez Mikołaja II w 1903 r. ...

... oraz przez Wilhelma II pozyskanego w Schorfheide w 1912 r.

W zasobach Domu Pamięci i Martyrologii Leśników i Drzewiarzy Polskich w Spale znajdują się 4 poroża z kolekcji car¬skiej. Wśród nich jest historycznie najcenniejsze trofeum, bo jedyne zachowane w Spale, należące do Cara Aleksandra III z 1886 r. Poroże pochodzi z obrębu Piła. Drugie poroże zostało pozyskane przez Cara Mikołaja II w 1900 r. w obrębie Szczurek. Kolejne dwa poroża przechowywane w Domu Pamięci i Martyrologii Leśników i Drzewiarzy Polskich w Spale należały do Cesarza Wilhelma II i pochodziły z Puszczy Rominckiej z 1906 r. i łowiska Eckartsau z 1908 r.

Dom Pamięci i Martyrologii Leśników i Drzewiarzy Polskich w Spale

Wieniec pozyskany przez Cara Aleksandra III w Spale w 1886 r.

Znacząca liczba trofeów myśliwskich Wilhelma II w zbiorach spalskich wynika zapewne również z faktu, że ewakuacja ruchomości z rezydencji carskiej w 1914 r. nie objęła poroży zdobytych przez tę osobę, którego armia zbliżała się wówczas do Spały. Szczęśliwie nie zostały one zniszczone. Ze względu na brak wiarygodnej informacji o ogólnej liczbie ówczesnej spalskiej kolekcji trudno też określić jaką jej część stanowiły trofea łowieckie Wilhelma II. Należy podkreślić, że Cesarz Niemiec był zagorzałym myśliwym. Polował w licznych łowiskach nie tylko Rzeszy Niemieckiej. Do jego ulubionych należały tereny położone w Prusach - Prakwice, Kadyny i Rominty. Cesarz Niemiec pomimo swojego kalectwa w postaci krótszej i zdeformowanej lewej ręki był doskonałym strzelcem. Chociaż polował praktycznie na wszystkie zwierzęta to szczególną atencją darzył polowania na jelenie. Do 1913 r. miał strzelonych ponad 2000 jeleni.

 

Na terenie Puszczy Rominckiej do dzisiaj znajdują się głazy z napisami upamiętniającymi udane polowania Cesarza w latach 1890-1913. W tym czasie Puszcza Romincka miała powierzchnię 25 tys. ha. W 191 2 r. na tym obszarze zinwentaryzowano 1638 jeleni (struktura płci 11 :1 na korzyść byków). Za byka łownego uznawano osobnika, którego wieniec ważył co najmniej 6 kg. Ale trafiały się wyjątkowe okazy, jak m.in. strzelony przez Cesarza Wilhelma II w 1898 r. w Nadleśnictwie Nassawen czterodwudziestaki, a w 1904 r. ośmiodwudziestak o ciężarze ciała 374 funtów (ok. 152 kg - 1 funt =405,5 g). Ciekawostką było, że leśniczy na terenie którego Cesarz strzelił byka otrzymał gipsowy odlew poroża. Kolejna kopia poroża - wykonana z drewna - trafiła do myśliwskiego pałacu Jagdschloss w Romintach, natomiast oryginalne trofea zawsze były przewożone do zamku w Berlinie.

 

Wiadomo, że z powodu niechęci do Wilhelma II Car Aleksander III i jego syn Mikołaj II nie zapraszali go na polowania do Spały czy Białowieży. Nie wiadomo czy Wilhelm II kiedykolwiek zapraszał Carów na polowania do Puszczy Rominckiej. W każdym bądź razie żaden z Carów nie przebywał w Romintach. Natomiast Mikołaj II wspólnie z Wilhelmem II polowali 23 października 1910 r. na daniele w lasach Oranienburga. Car strzelił osobiście 39 byków na ogólną liczbę 290. Jak wspominał Mikołaj II te sosnowe lasy przypominały mu bardzo Lasy Spalskie.

Polowanie na daniele w lasach koło Oranienburga w 1910 r.

Najliczniejsze trofea jeleni Wilhelma II w carskiej kolekcji poroży w Spale pochodzą z Puszczy Schorfheide położonej ok. 65 km na północny-wschód od Berlina. Cesarz Niemiec polował tam bardzo często zamieszkując w dworku myśliwskim Hubertusstock. Tam polował najczęściej na dorodne jelenie podczas rykowiska. Jeden wieniec zdobyty przez Wilhelma II w spalskiej kolekcji pochodzi z Buckenburga, który był stolicą hrabstwa, a następnie księstwa Schaumburg-Lippe w Dolnej Saksonii. Podczas polowań zatrzymywał się on w zamku - siedzibie władców księstwa. Inny pojedynczy wieniec Wilhelma II pochodzi z Eckartsau, gdzie znajduje się cesarski pałac myśliwski, a wokół niego 27 hektarowy park. Eckartsau leży w kraju związkowym Dolna Austria, w parku narodowym Donau-Auen, a sam pałac zarządzany jest obecnie przez Austriackie Lasy Państwowe. Ostatnim pojedynczym trofeum Wilhelma II w spalskiej kolekcji jest wieniec jelenia upolowanego w Belley we Francji, w regionie Rodan-Alpy w departamencie Ain. Wilhelm II do tego stopnia był namiętnym myśliwym, że w latach 1895-1913 średnio w roku na polowaniach spędzał trzydzieści dziewięć dni, a w 1897 r. nawet sześćdziesiąt dni.

 

Dzięki jego namiętnościom do polowań i zbiegowi okoliczności dziejowych, właśnie trofea myśliwskie Wilhelma II stanowią obecnie najliczniejszą część kolekcji carskich poroży w Spale. Niestety, duża część tej kolekcji uległa rozpuszczeniu. Prawdopodobnie wiele z nich znajduje się w licznych magazynach muzealnych na terenie Federacji Rosyjskiej. Niekiedy na aukcjach międzynarodowych można spotkać oferty sprzedaży pojedynczych egzemplarzy. Część pozostawiona w Spale powinna zostać otoczona szczególną troską i uwagą, aby nie uległa zmniejszeniu. Warto byłoby również podjąć starania o jak najlepsze jej zaprezentowanie, upowszechnienie nie tylko wśród myśliwych przybywających do Spały co roku na obchody św. Huberta, ale również wśród licznie odwiedzających Spałę turystów. (źródło: Spalska kolekcja poroży, autorzy: Roman Dziedzic, Michał Sloniewski).

 

Cóz, były to piękne czasy. Bez wegan, wegetarian, psudoekologów, nawiedzonych celebrytek i zniwieściałych celebrytów. Facet to był facet a na zwierzynę  polował od wieków. Łowiectwo było natchnieniem dla artystów: malarzy, rzeźbiarzy czy poetów. Myśliwy był szanowany a smak dziczyzny i jej walory zdrowotne powszechnie znane. Dziś jemy mięso z torebki foliowej i nikt nie chce napisać poematu o kiełbasie z ... supermarketu. Jestem myśliwym i jestem dumny, że dane jest mi kontynuowanie wielowiekowych tradycji, które przez wiele lat kultywowali wielcy myśliwi pochodzący ze znakomitych rodów polskich.

 

Polowania w Ordynacji Potockich - Łańcut, Antoniny, Wilanów

 

Potoccy, jeden z najmożniejszych rodów w dziejach Rzeczypospolitej. Potoccy to rodzina bardzo mocno osadzona w kulturze europejskiej, należąca do najwyższej socjety, przede wszystkim przez koligacje i polityczne kontakty, ale i stawiająca sobie wysokie wymagania, dążąca do ciągłych udoskonaleń, i ambitnie, mniej lub bardziej świadomie rywalizująca nie tylko między sobą, ale i z innymi domami.

 

Bez znajomości  losów Potockich i spokrewnionych z nimi Lubomirskich, Zamoyskich, Sapiehów czy Radziwiłłów nie jesteśmy w stanie zrozumieć mechanizmów rządzących Rzeczpospolitą Obojga Narodów.

Potoccy to nowożytna dynastia, która wydostała się poza lokalny polski kontekst i odegrała kluczową rolę w tworzeniu I Rzeczpospolitej – wielonarodowej i wielokulturowej wspólnoty. Zarówno Ławry Poczajowskiej, potocznie nazywanej Ruską Częstochową, jak i wielu dumek kozackich trudno nie łączyć i nie kojarzyć z nazwiskiem Potockich.

Potoccy zbudowali swoją potęgę materialną na wschodnich rubieżach Rzeczpospolitej, kolonizując Kijowszczyznę, ziemię halicką oraz województwa: bełskie, ruskie, podolskie i bracławskie. Syn podkomorzego halickiego Jakuba, Mikołaj Potocki (1517/1520–1572), starosta kamieniecki i zarządca twierdzy w Kamieńcu Podolskim, na gruntach wsi Zahajpole założył miasto Złoty Potok, które stało się kresowym gniazdem rodu. Z niego wywodziło się wielu senatorów, znakomitych dowódców (czterech hetmanów wielkich i jeden polny), polityków i dyplomatów, mecenasów i twórców kultury oraz uczonych. Śladem ich działalności są założone przez nich miasta (Złoty Potok, Stanisławów, Krystynopol, Józefów) i osady oraz wspaniałe rezydencje, jak Radzyń Podlaski, Łańcut, Krzeszowice, Jabłonna, Wilanów, Niemirów, Peczera nad Bohem, Pomorzany nad Złotą Lipą, Monasterzyska nad Koropcem, pałac we Lwowie, Antoninach nad Ikopatią, Tulczynie i słynna Zofiówka na Ukrainie. A także fundacje religijne, m.in. Leżajsk, Teplik (klasztor sióstr miłosierdzia), Horodenka (kościół i klasztor misjonarzy) i Poczajów na Wzgórzach Krzemienieckich, nazywany „ruską Częstochową”.

 

Stefan Potocki i Maria Mohilanka

Dawniej miasteczko, które otrzymało prawa magdeburskie w 1601 r. Szybko stał się główną rezydencją Potockich, od których nazwiska miejscowość przyjęła nazwę. Rozkwit Potoka przypada na czasy Stefana Potockiego, przełom XVI i XVII w. To on wybudował w miejscowości zamek, do którego przywiózł świeżo poślubioną żonę – mołdawską księżniczkę z rodu Mohyłów, wraz z którą dostał bajeczny posag, składający się z ogromnej ilości drogocennych klejnotów, drogich strojów, kobierców, naczyń, kosztownych tkanin obiciowych, przedmiotów kultu w tym trzy Ewangelie oprawne w złoto i pięć w srebro, których łączną wartość szacowano wówczas na milion złotych (krowa kosztowała w tamtych czasach około 10 zł). Wyposażenie zamku musiało więc być godne nowej gospodyni. Posag ten zresztą, zwany „skarbem Mohilanki”, przekazany jako depozyt do zamku podhajeckiego, przepadł bez wieści. To właśnie w wyniku długoletnich sporów między Potockimi a Golskimi – depozytariuszami zaginionego posagu Mohilanki Podhajce w połowie XVII w. są już w rękach Stanisława Potockiego.

Posag Mohilanki

Jednak bieg wydarzeń, które doprowadziły do upadku Rzeczpospolitej, nie pozwolił im przekazać tego dziedzictwa następcom. Cały majątek Potockich – pałace, wille, obrazy, posągi, klejnoty, meble, książki i rękopisy, ogromne kolekcje dzieł sztuki, zbierane przez wszystkie pokolenia ich przodków, zamiast być dostępne ku pożytkowi i radości obywateli Rzeczpospolitej (jak to było w przypadku Wilanowa) – uległ rozproszeniu i dostał się w ręce obcych, najczęściej zaborców.

 

Rodzina Potockich wywodzi się z Potoka koło Jędrzejowa. Pierwsza wzmianka Potockich bez podania herbu pochodzi z 1236 roku. Pierwszym mitycznym Potockim był Żyrosław z Potoka. Według legendy dzieci jego syna, Aleksandra, były protoplastami nowych rodów takich jak Moskorzewscy, Stanisławscy, Tworowscy, Borowscy i Stosłowscy.

 

Potoccy używają herbu Pilawa w sposób udokumentowany dopiero od Jakuba podkomorzego halickiego, a więc od 1535 roku, kiedy pojawia się pierwsza wzmianka w dokumentach z herbem Pilawa. Ród nabiera znaczenia od początku XVII wieku od czasów hetmana Stanisława Rewery Potockiego, przeżywając szczyt największej potęgi w wieku XVIII będąc wtedy jednym z najbogatszych, najbardziej wpływowym i najpotężniejszych rodów magnackich w Polsce. Ród ten dał Rzeczypospolitej zarówno szereg dzielnych wodzów, jak i zdrajców. W XVIII wieku część rodu (prymas Teodor Andrzej Potocki, Franciszek Salezy Potocki, hetman Józef Potocki) jako antyrosyjscy „republikanci” zwalczała reformatorski program stronnictwa Familii i zrywała sejmy, inna część w osobach najwybitniejszych swych przedstawicieli, Ignacego i Stanisława Kostki, opowiadała się za reformami i brała udział w pracach Stronnictwa Patriotycznego, jednocześnie w osobie prorosyjskiego Stanisława Szczęsnego popierając targowiczan. Zaznaczyli się mocno w wielkim dziele odrodzenia narodu w dobie stanisławowskiej i organizacji oświaty w Księstwie Warszawskiem i Królestwie Kongresowym, członkowie jego zajmowali wybitne stanowiska w życiu politycznym b. zaboru austriackiego. Dokładna genealogia rodu Potockich opisana jest w „Złotej księdze szlachty polskiej” Żychlińskiego.

 

Protoplastą linii żyjącej do teraz jest Jakub Potocki (ok. 1481-1551). Ród podzielił się na trzy główne linie:

    hetmańską zwaną „Srebrna Pilawa”,
    prymasowską zwaną „Złota Pilawa”,
    wielkopolską (uważaną za najstarszą) zwaną „Żelazna Pilawa”, pierwotnie używającą herbu Szeliga.

Dwie pierwsze z wymienionych wyżej linii rozpadły się na liczne gałęzie, z których najważniejsze to:

    „Gałąź łańcucka”,
    „Gałąź krzeszowicka”,
    „Gałąź tulczyńska” (wymarła w 1921),
    „Gałąź podhajecka”,
    „Gałąź wilanowska”,
    „Gałąź buczacka”,
    „Gałąź smotrycka”,
    „Gałąź lwowska”,
    „Gałąź guzowska”,
    „Gałąź chrząstowska”.

 

Pierwsze regulacje prawne dotyczące łowiectwa w dobrach Potockich w Wilanowie

Aleksander Stanisław Potocki

Aleksander Stanisław Potocki herbu Pilawa z gałęzi wilanowskiej (ur. 15 maja 1778 w Wilanowie, zm. 26 marca 1845 w Warszawie) – hrabia w Królestwie Kongresowym w 1820 roku, wielki koniuszy dworu królewskiego Mikołaja I Romanowa w 1830 roku, dziedzic m.in. dóbr wilanowskich, szambelan Cesarza Napoleona Bonaparte, Wielki Koniuszy Dworu Króla Jegomości w Warszawie w 1811 roku.

•  Aleksander Stanisław Potocki był właścicielem pałacu w Wilanowie (zgromadzone w nim zbiory sztuki udostępnił do zwiedzania w 1805 r. jego ojciec Stanisław Kostka Potocki).
•  Jedną z największych jego pasji były konie – sprawował urząd Wielkiego Koniuszego Korony, jest autorem rozpraw o hodowli koni, a także za jego kadencji jako Dyrektora Generalnego Stad i Stacji Stadnych Królestwa Polskiego, został wyhodowany specjalny typ konia janowskiego w stadninie w Janowie.

Najstarszym przekazem, w którym można odnaleźć regulacje dotyczące funkcjonowania i organizacji łowiectwa w dobrach rodziny Potockich, jest "Instrukcja do pana Winklera leśniczego lasów osieckich od Aleksandra Potockiego" wydana 20 sierpnia 1811 r. w Otwocku. Dokument ten wystawił Aleksander Potocki, który właśnie w 1811 r. nabył Osieck od ks. Józefa Poniatowskiego. Dzięki temu dobra te stały się częścią ogromnego latyfundium rodziny Potockich, którego centralną część stanowiły dobra Wilanów. Trzeba zaznaczyć, iż jest to jedna z nielicznych oraz najprawdopodobniej najstarsza instrukcja dotycząca funkcjonowania administracji i gospodarki leśnej w dobrach magnackich. Dokument ten składa się z czterech kart, na których zostało spisanych dziewięć artykułów, z tego trzy dotyczą łowiectwa:

VII. O konserwie zwierza różnego,
VIII. O polowaniu i łowiectwie,
IX. O utrzymaniu psów.

 
Artykuł VII zakazywał w okresie wiosennym polować na ptactwo oraz pozostałą zwierzynę z wyłączeniem wilków. Nakazywano tępić te drapieżniki na wszelkie możliwe sposoby, i to przez cały rok. Artykuł zabraniał także gajowym urządzania polowań w lasach oraz spacerowania z psami, gdyż w ten sposób płoszyli zwierzynę.

Kolejny artykuł zawiera najistotniejsze informacje dotyczące ówczesnej gospodarki łowieckiej w dobrach wilanowskich. Sezon łowiecki na ptactwo trwał wówczas od 1 września do 1 marca. Polowania na ten rodzaj zwierzyny łownej, jak również na lisy i zające, były organizowane najczęściej, gdyż nie wymagały dużych przygotowań. Gajowi i podleśniczowie odpowiedzialni byli za monitorowanie zwierzyny znajdującej się na terenie dóbr i tej, która przeszła z przyległych gruntów. Obserwowano m.in.: łosie, niedźwiedzie, dziki, jelenie, sarny i wilki. O każdym przemieszczeniu zwierząt informowany był leśniczy, który po osobistym zweryfikowaniu wiadomości miał obowiązek niezwłocznie zorganizować łowy. Aby polowania były skuteczne, angażował odpowiednią liczbę ludzi na obławę, a także psy, które miał do swojej dyspozycji. Całą upolowaną zwierzynę odstawiano po łowach do kuchni pałacowej.

W artykule VIII mamy także bardzo interesującą wzmiankę dotyczącą amunicji myśliwskiej. Dowiadujemy się z niej, że z 1 funta prochu i 6 funtów śrutu wytwarzano 60 naboi (w tych czasach polowano ze strzelbami kurkówkami ładowanymi od strony wylotu lufy, i to właśnie bezpośrednio w lufie sporządzany był ładunek). Od tej liczby odliczano z góry trzecią część na pudła, z tego też powodu za każdą kolejną 40. upolowaną sztukę zwierzyny leśniczy otrzymywał od Zarządu Głównego Dóbr 1 funt prochu i 6 funtów śrutu oraz kul w odpowiedniej proporcji.

Artykuł IX, jak wskazuje jego tytuł, dotyczy psów myśliwskich. Informuje on, iż leśniczy opiekował się jedną sforą gończych (czyli dwoma psami), którą otrzymał od skarbu. Nie mógł używać ich do własnych celów łowieckich, miał za to obowiązek korzystać z nich, gdy zaistniała potrzeba dostarczenia zwierzyny do kuchni pałacowej. Miał również polować z psami wyłącznie przy dobrej widoczności, aby przypadkiem ich nie utracić.

Zapisy omawianej instrukcji ukazują istotną rolę gospodarki łowieckiej w dobrach należących do rodziny Potockich oraz wysoki poziom jej organizacji i funkcjonowania.

 

Pierwsza wzmianka dotycząca dozorcy polowania pojawia się na liście służby leśnej z marca 1853 r. Przy stanowisku tym widnieje Wincent Dziewiątkowicz, który według uczynionego pobocznego zapisu funkcję tę sprawował od lipca 1852 r. Służbę swą zakończył w kwietniu 1863 r. Stanowisko po nim miał objąć leśniczy lasów osieckich Morawiec, lecz z niewyjaśnionych przyczyn dozorcą polowania został zdymisjonowany oficer smoleńskiego pułku Józef Połdin. Co ciekawe jednak, na dokumencie z listopada 1868 r. znów jako piastujący te stanowisko pojawia się Dziewiątkowicz. Z uwagi na brak źródeł nie można określić kolejnych osób piastujących tę funkcję.

Do jednych z najważniejszych zadań dozorcy polowania należało pilnowanie, aby żadna osoba nieposiadająca pisemnego pozwolenia hrabiego Potockiego nie polowała na terenie dóbr wilanowskich. Późną jesienią oraz zimą zobowiązany był zapewnić stałe i regularne dokarmianie zwierzyny łownej. Dotyczyło to zarówno tej w stanie dzikim, jak i tej hodowanej w zwierzyńcu i bażantarni. W okresie wiosenno-letnim zajmował się on głównie ochroną pól uprawnych przed szkodami wyrządzonymi przez zwierzynę łowną, zwłaszcza dziki.

Dozorca polowania zobowiązany był także do odstrzału zwierzyny w zwierzyńcu, wówczas gdy otrzymywał informację o zapotrzebowaniu na dziczyznę w kuchni pałacowej. Tak jak wszyscy członkowie służby leśnej zajmował się także redukcją zwierząt drapieżnych. Urzędnik ten sprawował również pieczę nad zwierzyńcem i bażantarnią. W sytuacji gdy bażantnik wybierał się na urlop czy też zachorował, przez okres jego nieobecności dozorca polowania wypełniał należące do niego obowiązki. W gestii dozorcy polowania leżało również wykonywanie samodzielnie albo zlecanie innym osobom napraw inwentarza martwego znajdującego się w obrębie bażantarni oraz zwierzyńca (klatki, pułapki na szkodniki, meble itp).

Na przestrzeni XIX i w początkowych latach XX w. utrapieniem służby leśnej w dobrach wilanowskich było rozpowszechnione na szeroką skalę kłusownictwo. Na gruntach majątków magnackich obowiązywał zakaz polowania bez posiadania pisemnego pozwolenia ich właściciela. Zgodnie z obowiązującymi na początku XIX w. przepisami osobie przyłapanej na nielegalnych łowach rekwirowano – na rzecz skarbu dóbr – cały sprzęt służący do kłusowania oraz psy. Dodatkowo groziła jej również bardzo wysoka kara pieniężna. W 2. poł. XIX w. prawo w tym względzie nieco złagodzono. W przypadku przyłapania osoby na nielegalnym polowaniu po raz pierwszy miała ona możliwość wykupu swego dobytku, jednak już za drugim przewinieniem traciła wszystko definitywnie. Za łapanie osób nielegalnie polujących odpowiedzialna była służba leśna, która otrzymywała dodatkowe wynagrodzenie. Wysokość owego związana była z określonym procentem kary zapłaconej przez przyłapanego na nielegalnym polowaniu.

Rycina przedstawiająca złapanie kłusownika

Aby myśliwi mieli świadomość, że wkraczają na teren dóbr Wilanów, wzdłuż granicy wkopywano specjalne słupy z tablicami informującymi o wtargnięciu na teren dóbr i obowiązującym zakazie polowania. Niestety ludzie z bronią i tak wciąż ją przekraczali, starając się nielegalnie pozyskać zwierzynę. Utrapienie stanowili przede wszystkim myśliwi zjeżdżający z Warszawy. Nie dość, że nie przestrzegali oni zakazu polowania bez pisemnego pozwolenia właściciela dóbr, to na dodatek pozyskiwali gatunki zwierząt, na które obowiązywały aktualnie okresy ochronne.

Zdarzały się także sporadyczne przypadki chwytania przez członków służby leśnej na terenie dóbr wilanowskich kłusujących ogarów. Właściciele tych wspaniałych psów myśliwskich wypuszczali je, gdyż chcieli, aby wybiegały się one, potrenowały gonienie zwierzyny, a czasem po to, by upolowały coś sobie do zjedzenia i odciążyły w tym względzie właściciela. Często jednak psy same uciekały spod domów lub zapędzały się podczas łowów opętane szałem gonu. Co istotne, były to psy zamożnych dzierżawców ziemskich, chłopi bowiem mieli zakaz posiadania jakichkolwiek psów ras myśliwskich. Gdy doszło do schwytania zwierząt, podawano informację o tym do publicznej wiadomości. Kiedy zjawiał się właściciel, chcąc odzyskać psy, musiał je wykupić. Jeżeli jednak po upływie określonego czasu nikt się nie zgłosił, były one sprzedawane z korzyścią dla skarbu. Tak jak w przypadku przyłapania nielegalnie polujących osób, służba leśna za schwytanie ganiających po polach i lasach ogarów otrzymywała nagrodę pieniężną.

 
Bardzo często nielegalnie pozyskiwali zwierzynę również mieszkańcy majątku wilanowskiego. Posługiwali się oni metodami typowo kłusowniczymi, czyli chwytali zwierzęta w sieci i wnyki. Zabijali oni w ten sposób przede wszystkim zwierzynę drobną, głównie ptactwo, ale czasem także zające, a nawet sarny.

Budowę zwierzyńca w Dobrach wilanowskich zapoczątkowało pismo hrabiego Aleksandra Potockiego z 3 czerwca 1844 r., w którym ówczesny właściciel Wilanowa nakazał urządzić zwierzyniec w lesie kabackim. Budowę ukończono w 1849 r., koszt ogólny inwestycji wyniósł 13 994 zł i 17 gr, a jego powierzchnia objęła ok. 220 ha.

Tuż po zakończeniu budowy zajęto się zasiedlaniem zwierzyńca. Jako pierwsze 1 sierpnia 1849 r. wpuszczono dwie sarny rogacze (pierwszy z Wilanowa zaś drugi od hrabiego Stanisława Potockiego z Koszyków), a następnie lochę i odyńca, które trafiły tam z Natolina. W zwierzyńcu znalazły się również cztery jelenie: dwa siedmioletnie byki (jeden od hrabiego Lubomirskiego, a drugi od pana Gumińskiego z kolonii Brzeziny), niemający jeszcze roku byczek przywieziony z Warszawy oraz łańka w tym samym wieku. Sprowadzono także 14 danieli, w tym 12 łań (jedna zdechła) i dwa byki, od generała wojsk polskich hrabiego Wincentego Krasińskiego z Opinogóry. Łącznie 17 lutego 1850 r. zinwentaryzowano: cztery jelenie, 13 danieli, dwie sarny rogacze i dwa dziki.

Bardzo ciekawą wiadomość przekazuje pismo z 16 lutego 1850 r. Informuje ono, że „maciora dzików pozostała prośna od tego pojedynka” i według wyliczeń 5 kwietnia powinna się prosić. Nie zachowały się niestety żadne przekazy, które mogłyby potwierdzić przyjście dzików na świat. Według raportu z 1 grudnia 1850 r. w zwierzyńcu znajdowało się już: siedem jeleni (pięć byków i dwie łanie), 22 daniele (cztery byki i 18 łań), trzy dziki (odyniec i dwie lochy) i sarna rogacz.

Aby zwierzęta miały łatwy dostęp do wody, wykopano w zwierzyńcu cztery stawy. Postawiono również dwie szopy, które miały dwojaką funkcję: służyły jako paśniki, a zarazem stanowiły schronienie od silnych wiatrów i obfitych opadów.

Zwierzyńcem opiekował się dozorca. Od 1 stycznia 1850 r. jako pierwszy funkcję tę sprawował Jan Turk. Otrzymywał on roczne wynagrodzenie w wysokości 150 zł oraz w naturze: 768 l żyta, 128 l pszenicy, 512 l jęczmienia, 256 l grochu, 256 l gryki, 19,5 kg soli, 777,5 kg słomy oraz 0,56 ha ogrodu. Co ciekawe, mógł on utrzymywać nie więcej niż jedną krowę, a tłumaczono to tym, że miał pod swą opieką paszę do wykarmienia zwierząt. 13 września 1852 r. stanowisko dozorcy zwierzyńca objął Antoni Trubicki, były gajowy z Osiecka. Jego następcą był Wincenty Olszewski, a po jego śmierci w październiku 1855 r. nowym dozorcą został Jan Tomczyk. Pełnił on służbę do 1 stycznia 1863 r., kiedy to stanowisko objął Andrzej Książela. Na tej osobie kończy się wiedza autora dotycząca kolejnych osób piastujących to stanowisko. Stróż do pomocy miał dwóch gajowych. Do ich zadań należało m.in. odszukiwanie co roku zrzuconych poroży byków danieli oraz jeleni, a następnie odstawianie ich do pałacu w Wilanowie.

Wincenty Kasprzycki - Pałac w Wilanowie od strony parku w 1834 roku.

Pismo z 1 grudnia 1851 r. przekazuje bardzo ciekawą informację dotyczącą ilości pokarmu, jakiej dziennie potrzeba było do wykarmienia zimą poszczególnych zwierząt w zwierzyńcu. Jelenie i daniele otrzymywały wówczas po 2 kg owsa i po 2 kg siana na sztukę, dziki zaś – 12 kg kartofli. Kiedy temperatura drastycznie spadała, jelenie i daniele otrzymywały taki sam dzienny przydział owsa, ale za to siana 3,2 kg, a dziki – 13,5 kg kartofli.

Liczba zwierzyny w zwierzyńcu wciąż wzrastała: zgodnie z wykazem z 20 listopada 1857 r. wynosiła 207 sztuk (29 jeleni i 178 danieli), a 31 października 1861 r. już 321 sztuk (44 jelenie i 277 danieli). W zwierzyńcu prowadzono jednocześnie hodowlę i systematyczny oraz racjonalny odstrzał. Pozyskana w ten sposób dziczyzna trafiała do kuchni pałacowej lub przeznaczana była na podarki dla różnych osób.Ostatnia zachowana informacja o inwentaryzacji w zwierzyńcu z 9 lipca 1869 r. wykazywała 33 sztuki: trzy jelenie (byk i dwie łanie) oraz 30 danieli (pięć byków i 25 łań).

Dziczyzna była jednym z głównych produktów spożywczych na stole Potockich z Wilanowa. Warunki odstawiania zwierzyny łownej do kuchni pałacowej normowały odpowiednie rozporządzenia. Dodatkowo, kiedy Potoccy wydawali jakieś przyjęcie lub po prostu mieli ochotę na konkretny rodzaj dziczyzny, wydawano odpowiednie zlecenia. Trafiały one do nadleśnego, który następnie przekazywał wytyczne poszczególnym leśniczym, bażantnikowi czy też dozorcy polowania. Przykładowo 9 czerwca 1857 r. Zarząd Główny Dóbr zawiadamiał nadleśnego Juliusza Borkenhagena, że ma się odbyć zwiedzanie dóbr Wilanów przez obywateli ziemskich. W związku z tym faktem nakazano ubić i odstawić do kuchni jednego daniela ze zwierzyńca, co uczyniono 19 czerwca.

Na podstawie informacji zawartych w źródłach można stwierdzić, że na stołach pałacu wilanowskiego gościły: sarny, dziki, jelenie, daniele, zające, kuropatwy, bażanty, jarząbki, słonki, dzikie gołębie, kaczki, cietrzewie, przepiórki, kuliki, derkacze, kurki wodne, dublety, krzyki, bekasiki, jemiołuszki, czajki, kwiczoły, paszkoty, drozdy i szpaki. Za każdą sztukę zwierzyny odstawionej na rzecz kuchni strzelcy otrzymywali odpowiednie wynagrodzenie. Najwięcej płacono za dziki – 6 zł i 20 gr (wówczas 1 zł równał się 30 gr.), ponieważ występowały one wówczas bardzo rzadko i zdarzały się lata kiedy do kuchni nie trafiała nawet jedna sztuka. Najmniejsze wynagrodzenie otrzymywano za małe ptaki – takie jak szpaki, kwiczoły czy drozdy – 3 gr.

Jakie ilości zwierzyny trafiały do kuchni pałacowej, pokazuje Wykaz ubitej zwierzyny na kuchnię JW. Hrabstwa i przynależnego strzałowego za rok 1859/60. Według informacji w nim zawartych od 1 września do 1 marca (tyle trwał wówczas rok łowiecki) odstawiono do Wilanowa 566 sztuk zwierzyny łownej, w tym: 151 bażantów, 23 bekasy, 18 chruścieli, dwie kaczki cyranki, 23 daniele, osiem derkaczy, cztery dublety, dziewięć gołębi (najprawdopodobniej chodzi tu o gołębie siniaki, których wówczas było więcej niż gołębi grzywaczy), dwa jarząbki, 20 kaczek (najprawdopodobniej chodzi tu o najpopularniejsze kaczki krzyżówki), sześć kurek wodnych, 166 kuropatw, dwie kraski, cztery krzyki, sześć kwiczołów, sześć przepiórek, jedną sarnę, sześć słonek, 12 szpaków i 97 zajęcy.

Wilanów rys. B. Pobielski, Tygodnik Ilustrowany, 1863

Wilanów pierwotnie nazywał się Milanów. Król Jan III Sobieski w Wilanowie wybudował korpus główny pałacu, przed śmiercią dobudowuje wieże które nie zostają zwieńczone hełmami. Po śmierci Króla jego żona Marysieńka i synowie zaczęli kłótnię w sprawie spuścizny i pamiątek po Janie III Sobieskim. Żona i synowie Króla z pałacu wywieźli wszystko włącznie z obiciami ścian. W 1720 r. Konstanty Sobieski sprzedaje Wilanów hetmanowej. Elżbieta Sieniawska z domu Lubomirska córka Herakliusza Lubomirskiego, od niej zaczyna się rozwój i rozbudowa Wilanowa. Elżbieta Sieniawska dobudowała skrzydła pałacu, następnie pałac dzierżawił Król August II Mocny, od jej córki Zofii z Sieniawskich voto Denhoffowej, voto Czartoryskiej. Pałac w Wilanowie był dziedziczony po kądzieli. Po Zofii Denhoffowej pałac odziedziczyła jej córka Izabela Czartoryska po mężu Lubomirska. Po Izabeli Lubomirskiej pałac odziedziczyła jej córka Aleksandra, żona Stanisława Kostki Potockiego i przez trzy pokolenia Wilanów jest własnością Potockich.

Mauzoleum Potockich w Wilanowie, właśc. Mauzoleum Stanisława Kostki i Aleksandry Potockich – symboliczny nagrobek wystawiony w 1836 r. Stanisławowi Kostce Potockiemu i jego żonie Aleksandrze z Lubomirskich Potockiej przez ich syna Aleksandra Stanisława Potockiego w pobliżu pałacu w Wilanowie.

Po śmierci Augusta Potockiego, Wilanów zostaje w rękach jego żony Aleksandry Potockiej. Aleksandra Potocka chciała pierwotnie aby Wilanów przeszedł w ręce Artura lub Andrzeja Potockich z Krzeszowic, ale oni nie chcieli tego majątku. Majątek trafił w końcu w ręce Ksawerego Branickiego, żonatego z Anną Potocką siostrą Artura i Andrzeja Potockich z Krzeszowic. Ta rodzina tworzyła i rozwijała zbiory, dbała o majątek do czasów II Wojny Światowej.

 

Dobra wilanowskie (lub „dobra prywatne Willanów”) – historyczna nazwa dóbr ziemskich skupionych wokół pałacu w Wilanowie, a obejmujących trzy klucze dóbr: Willanów, Chojnów i Zastów. Klucz Willanów obejmował w przybliżeniu tereny dzisiejszej dzielnicy Warszawa-Wilanów, klucz Chojnów - majątki na południe od Wilanowa, a klucz Zastów - tereny na przeciwległym, prawym brzegu Wisły. W końcu XIX w. dobra wilanowskie obejmowały ponad 6 tys. ha. Nierozparcelowane przed II Wojną Światową  pozostałości dóbr zostały znacjonalizowane na mocy dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej, a pałac w Wilanowie w 1945 r. stał się oddziałem Muzeum Narodowego w Warszawie.

 

Niewiele jest przekazów o polowaniach w Wilanowie, tym bardziej swoistym "białym krukiem" jest opis polowania zorganizowanego dla Cara Aleksandra II. Wilanów podówczas był własnością Augusta Potockiego.

August Potocki

August Potocki (1806–1867), starszy syn Aleksandra i Anny z Tyszkiewiczów, wnuk Stanisława Kostki, z działów rodzinnych otrzymał klucz wilanowski, dobra międzyrzeckie oraz inne posiadłości, pomnożone o posag jego żony Aleksandry Potockiej. Chociaż  piastował urzędy rzeczywistego radcy stanu i koniuszego dworu rosyjskiego i był także kawalerem orderu Legii Honorowej, w gruncie rzeczy okazał się postacią dość przeciętną. Nie zaprzątał sobą uwagi współczesnych pamiętnikarzy, toteż niewiele można o nim powiedzieć. Jego małżonka Aleksandra (w najbliższym gronie zwana Aleksą) o wyraziście zarysowanej osobowości, odgrywała w tym stadle, jak się zdaje, rolę dominującą. Długoletnia korespondentka hrabiny Augustowej,  Eliza z Branickich Krasińska, żartobliwie ale uparcie nazywała w swoich listach Potockiego Don Gugulem, co sugeruje, iż wnuk Stanisława Kostki, raczej dobroduszny, nie był jednak pozbawiony poczucia humoru.

 

August Potocki poślubił swą kuzynkę Aleksandrę w Edynburgu 11 stycznia 1840 r., o czym donosił „Kurier Warszawski” z dnia 4 lutego tego roku, anonsując między innymi: „Błogosławił miejscowy Biskup, otoczony licznem Duchowieństwem. Po obrzędzie religijnym, młodzi Małżonkowie udali się do maiętności Lorda Dunmore, gdzie mieli przez kilka dni zabawić (...). nowożeńcy odwiedzili sąsiednie znakomite domy, i są w Warszawie spodziewani w przyszłym miesiącu” .Wyprawę panny młodej, według prasy paryskiej, szacowano na 200 tysięcy franków. Trwające 28 lat małżeństwo państwa Potockich pozostało bezdzietne (nb. Aleksandra, jak wynika z jej korespondencji z Elizą Krasińską, miała niewytłumaczalną awersję do dzieci), natomiast z wielką pasją kontynuowała dzieło kolekcjonerskie Stanisława Kostki i Aleksandra Potockich, powiększając zbiory wilanowskie. Małżonkowie kupowali obrazy zarówno w kraju, jak i za granicą, toteż galeria pałacowa w końcu  XIX wieku liczyła ich ponad tysiąc i była jedną z największych w ówczesnej Polsce.

Aleksandra Potocka

Aleksandra Potocka (1818-1892), zwana po mężu Augustową; opiekunka Wilanowa, która restaurowała pałac i wraz z mężem ufundowała wilanowski kościół św. Anny, była opiekunką ubogich, fundatorką szpitala dziecięcego i propagatorką nowoczesnego rolnictwa, dostawała nawet liczne nagrody za rzadkie rośliny hodowane w ogrodach wilanowskich. Jej pracowitość i - co tu kryć - nadmierna surowość obyczajów stały się źródłem wielu anegdot.

 

Car Aleksander II na polowaniu w Wilanowie:

 

"Dnia 29 września 1858 r. na życzenie Cesarza Aleksandra II zorganizowane zostały huczne łowy w dobrach wilanowskich. Okazją do ich wyprawienia była wizyta Cesarza Francuzów Napoleona III Bonaparte w Warszawie. Polowanie odbyło się na terenie parku natolińskiego oraz zwierzyńca, a oprócz Cesarzy wzięli w nich udział także m.in. książę weimarski Karol Aleksander oraz namiestnik Królestwa Polskiego Michaił Dymitrowicz Gorczakow.

Przygotowania do łowów rozpoczęto ponad dwa tygodnie wcześniej. Za jeden z głównych celów postawiono sobie odzianie służby leśnej w nowe stroje. Według przekazów źródłowych leśniczowie, podleśniczowie, bażantnik oraz strzelcy, którzy stali w trakcie łowów przy myśliwych, brani byli w zielone kurtki i szare spodnie, dodatkowo głowę każdego zdobiła zielona czapka, a u pasa przy boku widniał kordelas. Gajowi i dozorca zwierzyńca mieli na sobie szare mundury oraz czapki z zielonymi wypustkami, a do tego czarne pasy z herbem Potockich.

Mimo że w polowaniu uczestniczyło tylko kilku myśliwych, nad sprawną organizacją łowów czuwało wówczas 66 osób ze służby leśnej, w tym: siedmiu leśniczych, sześciu podleśniczych, 45 gajowych, bażantnik, dozorca zwierzyńca i sześciu strzelców. Liczba strzelców wskazuje jednocześnie liczbę myśliwych biorących udział w łowach. Niestety nie zachowały się przekazy mówiące o tym, kim były dwie pozostałe osoby biorące udział w polowaniu.

Za udział w polowaniu każdy leśniczy i podleśniczy otrzymał wynagrodzenie w wysokości 5 złotych polskich, zaś gajowi po 2 złote polskie. Po zakończeniu polowania leśniczowie i podleśniczowie dostali nakaz zwrócenia otrzymanych kordelasów nadleśnemu generalnemu. Obława biorąca udział w polowaniu liczyła aż 660 osób. Składała się z chłopów z przyległych wsi, nie przyjmowano do niej kobiet. Wymagano, aby obławnicy byli czysto i schludnie ubrani oraz zachowywali się jak najciszej.

Po tych hucznych łowach na pokocie znalazły się cztery daniele byki, osiemnaście zajęcy i dwadzieścia sześć bażantów. Najcelniejszym okiem wykazał się Cesarz Aleksander II, który upolował dwa daniele byki, pięć zajęcy i dziewięć bażantów. Napoleon III oraz Karol Aleksander strzelili zaś jedynie po cztery bażanty i trzy zające". Relacja z tego polowania ukazała się nawet na łamach „Kuriera Warszawskiego” z 30 września 1858 r.

Organizacja łowów w dobrach Wilanów należała do leśniczych, którzy doskonale znali podległe im lasy i miejsca przebywania zwierzyny. Przed polowaniem zlecali oni gajowym objazdy rewirów, z których otrzymywali raporty dotyczące liczby oraz gatunku obtropionej zwierzyny. Posiadając te informacje, leśniczy obmyślał plan rozpoczęcia oraz kierunku polowania w taki sposób, by jak najbardziej skrócić długość marszu, zarówno myśliwym, jak i nagance, w drodze do kolejnego miotu, czyli terenu łowiska. Dzięki temu możliwe było opolowanie większego terenu. Gotowy plan polowania w formie papierowej wraz z liczbą mających się odbyć miotów leśniczy przedstawiał właścicielowi dóbr do akceptacji. Do zadań leśniczego należało także przygotowanie stanowisk dla myśliwych, tak by zapewnić polującym wygodę. W miejscach, gdzie nie było żadnego pnia lub pochyłego drzewa, sporządzano ławeczkę, a pod nogi rzucano słomę lub suchy mech. Wycinano również wszelkie zakrzaczenia i drzewka, które mogłyby przeszkadzać myśliwemu w oddaniu strzału, jeżeli zaś stanowisko było zbyt odkryte, zasłaniano je gałęziami.

Przed rozpoczęciem łowów polujący losowali numery stanowisk, a następnie leśniczy odprowadzał każdego w wyznaczone miejsce i informował, skąd przyjdzie obława oraz gdzie odbędzie się zbiórka myśliwych po odbytym pędzeniu. Zakończywszy rozprowadzenie, leśniczy instruował, dokąd mają udać się bryczki lub sanie i gdzie należy rozpalić ogniska. Zazwyczaj rozstawiane były przy nich ławki, a czasem nawet duży stół, przy którym spożywano posiłek. Po wykonaniu owych czynności leśniczy podjeżdżał konno do obławy i na trąbce albo wystrzałem dawał znak do ruszenia.

W skład obławy wchodzili miejscowi ludzie wyznaczeni przez sołtysów wsi przyległych do terenu, gdzie odbywało się polowanie. Byli to wyłącznie starsi chłopcy i mężczyźni, dobrze odziani oraz, co ważne, trzeźwi. Za organizację i dyrygowanie nimi odpowiedzialni byli gajowi, których obowiązkiem było unikać przepychanek i zbędnych krzyków. Nagankę ustawiano w taki sposób, aby młodzi stali na przemian ze starszymi. Czasami każdy z uczestników otrzymywał numer, aby ułatwić odtworzenie pierwotnego układu. Było to konieczne, gdyż naganka w tym samym ustawieniu musiała chodzić przez całe polowanie, co pozwalało na uniknięcie chaosu. Obławnikom rozdawano grzechotki przygotowanie wcześniej przez gajowych oraz kazano zaopatrzyć się w kije. Przed polowaniem leśniczy powiadamiał gajowych, w którą stronę po dojściu do linii stanowisk mają skierować nagankę. Dzięki temu również unikano niepotrzebnych krzyków, które psuły polowanie i płoszyły zwierzynę z nieopolowanych jeszcze części lasu. Czasem wyznaczano nawet dodatkowe wynagrodzenie, by skłonić obławników do zachowania ciszy podczas całego polowania. Szli oni w milczeniu, używając tylko od czasu do czasu grzechotki lub postukując o drzewa kijami. Naganka cichła zupełnie, gdy zbliżała się na odległość ok. stu kroków do linii strzelców.

Przy wystarczającej liczbie obławników podczas polowaniu na grubego zwierza urządzano również tzw. obławę stojącą. Wyglądała ona tak, że prócz normalnej idącej w kierunku linii myśliwych naganki na bokach miotów stali lidzie, którzy co jakiś czas postukiwali kijami o drzewa i nie pozwalali zwierzynie wymknąć się z miotu. Po zakończonym polowaniu gajowi mieli obowiązek zliczyć obławników, którzy następnie spisywani byli przez leśniczego. Potrzebowano tego do późniejszego policzenia im przez dwór za pańszczyznę lub do zapłaty.

Polowania organizowane w przedstawiony powyżej sposób miały przede wszystkim sprawiać przyjemność polującym, a zwłaszcza właścicielowi dóbr. Były one jednocześnie źródłem pozyskania potrzebnej w kuchni pałacowej dziczyzny. Trzeba również nadmienić, że polowania z obławą odbywały się jedynie raz, najwyżej dwa razy do roku. Dlatego też starano się ze wszech miar, aby ich organizacja była przeprowadzana jak najsprawniej i zwieńczona pozyskaniem pokaźnej ilości zwierzyny.

 

Z bardzo wielu bogatych i słynnych, dzisiaj już legendarnych, dóbr i rezydencji magnackiego rodu Pilawitów Potockich, jak Buchacz, Stanisławów, Raj, Krystynopol, Radzyń, Wilanów, Tulczyn, Peczara, Jabłonna, Zator, Wysokie Litewskie czy Pomorzany, na przełomie XIX i XX wieku sławą szczególną i wyjątkowym zainteresowaniem cieszyły się dwa majątki: Łańcut – rezydencja ordynacka położona w ówczesnej Galicji w monarchii austro – węgierskiej i Antoniny – wielkie dobra wołyńskie należące w czasach zaborów do imperium rosyjskiego.

Potoccy z Łańcuta są w prostej linii potomkami hetmańskiej gałęzi Pilawitów – Potockich na Stanisławowie – ich prywatnej twierdzy. Gałąź zwie się hetmańską, bowiem może poszczycić się aż sześcioma hetmanami.

Domy w Łańcucie i Antoninach łączyła więź rodzinna. Wiązały ich małżeństwa, wzajemne wizyty, polowania, wspólne spędzenie świąt i braterska zażyłość pomiędzy synami Romanów i Józefów Potockich, co przełożyło się na następne pokolenia. (por. Aldona Cholewianka – Kruszyńska, Łańcut i Antoniny. Polowania u Potockich).

 

Historia Łańcuta sięga wczesnego średniowiecza. Za datę lokacji miasta przyjmuje się 1349 rok i wiąże się ją z królem Kazimierzem Wielkim. Łańcut należał kolejno do Pileckich, Stadnickich, Lubomirskich i Potockich.

Pierwsza siedziba "panów na Łańcucie" usytuowana była na wzgórzu w północnej części miasta. Obecny Zamek wzniesiony został na polecenie Stanisława Lubomirskiego w latach 1629 - 1642. Była to wówczas nowoczesna rezydencja typu "palazzo in fortezza", składająca się z budynku mieszkalnego z wieżami w narożach otoczonego fortyfikacjami bastionowymi. Przy jej budowie zatrudnieni byli m.in. Maciej Trapola, Krzysztof Mieroszewski, Tylman z Gameren i Giovanni Battista Falconi.

Rycina pochodzi z dzieła Leonarda Chodźki La Pologne historique....

W drugiej połowie XVIII w. ówczesna właścicielka Łańcuta Izabella z Czartoryskich Lubomirska przekształciła fortecę w zespół pałacowo - parkowy. W Łańcucie pracowało wówczas wielu wybitnych artystów m.in. Szymon Bogumił Zug, Jan Christian Kamsetzer, Christian Piotr Aigner, Fryderyk Bauman i Vincenzo Brenna.

Najważniejsze zmiany wprowadzono w układzie i wyposażeniu zamku, dostosowując je do potrzeb i podporządkowując aktualnie panującej modzie. Pałac wypełnił się znakomitymi dziełami sztuki. W latach siedemdziesiątych XVIII w. rozpoczęto kształtowanie parku otaczającego Zamek Po zniwelowaniu przedwałów, usytuowanych wzdłuż drogi krytej obiegającej fosę, zasadzono lipy i w ten sposób utworzono aleję spacerową.

Salon Bouchera odrestaurowany i urządzony przez Romanów Potockich

Salon Narożny zaaranżowany przez Romanów Potockich

Pokój w Łańcucie 1937 r.

Pod koniec XVIII w. Łańcut należał do najwspanialszych rezydencji w Polsce. Kwitło tutaj życie muzyczne i teatralne, bywało wielu znakomitych gości. W 1816 r. po śmierci księżnej Lubomirskiej, cała posiadłość stała się własnością jej wnuka Alfreda I Potockiego, który utworzył tutaj w 1830 r. ordynację.

Łańcut - stan obecny

Alfred I Potocki

Po podziale majątku Alfred Potocki otrzymał dobra łańcuckie oraz dobra lwowskie z pałacem w stolicy Galicji i ziemie na Podolu i ustanowił ordynację, w której rządy do jej likwidacji w lipcu 1939 roku sprawowali kolejno: on – jako Alfred I, Alfred II, Roman i ostatni, Alfred III.

Alfred Potocki (urodzony 4.03.1786, w Paryżu – zmarł 23.12.1862, Łańcut) pełnił wiele funkcji państwowych nadanych przez Wiedeń w tytularnym królestwie Galicji i Lodomerii. Jego największą zasługą dla Łańcuta było utworzenie ordynacji z zasadą niepodzielności, niezbywalności i nieobciążalności dóbr. Ich dziedzicem mógł być wyłącznie najstarszy syn ordynata. W przypadku wygaśnięcia zaś rodu połowa majątku miała być przeznaczona na wsparcie uczącej się młodzieży, a druga dla wojskowych w stanie spoczynku.

Łopaty daniela strzelonego przez I ordynata. Najstarsze zachowane trofeum Potockich

Alfred Potocki był ożeniony z piękną Józefiną Marią z Czartoryskich. Zarówno ta, jak i kolejne hrabiowskie pary dokonywały remontów i przebudów zamku i jego otoczenia. Po pierwszym ordynacie do naszych czasów dotrwały przede wszystkim park w angielskim stylu krajobrazowym oraz kryta ujeżdżalnia w stylu klasycystycznym.

Józefina Maria Potocka

Dziedzicami Łańcuta od 1816 roku byli: wnuk księżnej Lubomirskiej, Alfred Potocki i jego żona Józefina (Józefa) z Czartoryskich, zwana w rodzinie Juzią (takiej używano pisowni). Józefina była córką księcia Józefa Klemensa Czartoryskiego z Korca - postaci zasłużonej dla polskiej historii, a przede wszystkim gospodarki. Także jej mąż, Alfred Potocki, pierwszy łańcucki ordynat, był pochłonięty sprawami gospodarczymi – modernizował majątek i wznosił bardzo wiele związanych z rolnictwem, leśnictwem i przemysłem nowych obiektów. Za jego czasów powstał też nowy zamkowy zespół hippiczny. Natomiast Józefina Potocka w znacznym stopniu kreowała sposób urządzenia i funkcjonowania zamku. Była jednak niezwykle chimeryczna i dość wyniosła. Potrafiła zostawić gości i wyjść w czasie przyjęcia do swoich pokoi. W przeciwieństwie do męża nie utrzymywała też kontaktów z okolicznymi, mniej, lub bardziej zamożnymi sąsiadami. Ale to ona spowodowała wiele zmian, jakie wprowadzili ordynatowie w zamku. Za pierwszego ordynata wyremontowano wiele wnętrz pierwszego i drugiego piętra, sprowadzając z Wiednia i Londynu nowe wyposażenie. Wtedy też powstały słynne mozaikowe podłogi, które znajdują się w większości wnętrz na pierwszym piętrze. Józefina urządziła także apartament dla swego młodszego syna Alfreda Józefa i jego żony Marii, sprowadzając wówczas z Wiednia niezwykle piękną, neorokokową boazerię. Salonik ten, w jednym z apartamentów na drugim piętrze, zachował się do dziś w niezmienionym stanie i jest symbolem gustu tamtej epoki i samej hrabiny.

Neobarokowa stajnia zamkowa w Łańcucie

Józefina słynęła z niezwykłej urody i prezencji. Była wysoka (pozostałe panie na Łańcucie były niskie), miała królewską postawę, kruczoczarne włosy, piękne oczy i brwi. Lubowała się w wytwornych strojach, a obraz Łańcuta, jako z wielkim smakiem urządzonego domu wynikał właśnie z jej wyczucia estetyki, ale i otwarcia na obce wzorce. Za czasów Józefiny Alfredowej Potockiej wprowadzono nowy, niespotykany w Polsce zwyczaj korzystania, o określonych porach dnia, ze stołów bufetowych zaopatrzonych w zimne mięsa i owoce nazywane fruktami. I choć jadano przy stołach nie była to jednak forma polskiego, długiego i hucznego biesiadowania z domownikami i gośćmi – co nie wszystkim się wówczas podobało. Dopiero po godzinie dwudziestej gromadzono się na dłużej przy stole, by zjeść wieczorny posiłek nazywany obiadem. Nie tylko dom, także stajnie prowadzono na sposób angielski. Łańcut był pierwszym, polskim majątkiem, w którym wprowadzono angielskie polowania par force, podobnie jak wyścigi konne. Alfred Potocki, a po nim jego potomkowie, był anglofilem. W czasach pierwszego ordynata było to sensacją - dotyczyło to, nie tylko prowadzenia domu, hippiki i sportów ale także form gospodarowania. I być może dlatego, że całe sąsiedzkie otoczenie było bardzo polskie, a Łańcut był tak bardzo angielski. Interesujące jest, że choć Józefina Potocka swoim wyglądem i strojami skupiała na sobie uwagę wszystkich, to dziś znany jest tylko jeden jej wizerunek, do tego tylko w formie fotografii ze starych, łańcuckich zbiorów. Gdzie obecnie znajduje się ów portret Józefiny – nie wiadomo. W przeciwieństwie do księżnej Izabelli Lubomirskiej, która ma bardzo wiele portretów - podobnie jak synowa Józefiny, czy żona jej wnuka Romana - sama pierwsza ordynatowa jawi się nam, jako dość tajemnicza osoba.

Alfred II Potocki

Kolejny ordynat, Alfred II Potocki (urodzony 29.07.1817, Łańcut – zmarł 18.05.1889, Paryż) ożenił się z Marią Klementyną z Sanguszków, dzięki czemu znacznie powiększył swój majątek o dobra na Wołyniu i Mazowszu. Pełnił m.in. funkcję ministra rolnictwa, premiera gabinetu królestwa Galicji i Lodomerii oraz namiestnika Galicji. Był wielkim faworytem Cesarza Franciszka Józefa, który zwracał się do niego po imieniu. Zaszczytu tego dostąpili jedynie członkowie rodziny cesarskiej, obcy panujący oraz hrabia Eduard von Taaffe, przyjaciel z dzieciństwa.

Alfred II gościł kilkakrotnie Franza Josepha. Wiele razy podejmował też jego syna, arcyksięcia Rudolfa. Cesarz odznaczył go m.in. Orderem Złotego Runa. Niestety, pod koniec życia, które spędzał głównie we Lwowie i Wiedniu, zaniedbał zamek.

Pałac łańcucki za czasów II ordynata

Maria Klementyna Potocka

Przeciwieństwem księżnej marszałkowej Lubomirskiej i pierwszej ordynatowej, Józefiny Alfredowej Potockiej była Maria Klementyna Sanguszkówna, żona drugiego ordynata. Urodziła się w roku wybuchu Powstania Listopadowego i już w kilka tygodni po urodzeniu została osierocona przez matkę. Jej ojciec, książę Roman Sanguszko przystąpił do Powstania w wyniku czego trafił na zesłanie. Mimo tragicznych losów udało mu się po kilkunastu latach wrócić do Sławuty, gdzie Maria wychowywana była przez jego rodziców - Klementynę z Czartoryskich (siostrę Józefiny Potockiej) i Eustachego Sanguszków – w kulcie córki zesłańca. Pisano na jej cześć wiersze, przyrównywano ją do białych konwalii, nazywano sierotą po hetmanie. Babka Klementyna, jako wotum za uwolnienie syna zrezygnowała z mieszkania w pałacu, który zamieniła na oficynę. Mała Maria przywykła więc do skromnych, wręcz siermiężnych warunków życia, choć była dziedziczką olbrzymiego majątku.  Kiedy dorosła, wszyscy kawalerowie pochodzący z najbogatszych, arystokratycznych polskich rodów starali się o jej rękę, choć znana była jako osoba krnąbrna i uparta, ale i o niezłomnym charakterze. Porównywano ją do stepowego rumaka. Została wydana za mąż za swojego dalekiego kuzyna, Alfreda Józefa, syna Józefiny. Kiedy w 1862 roku umierają Józefina i Alfred Potoccy, młodzi Alfred Józef i Maria zaczynają niepodzielnie rządzić Łańcutem i całą ordynacją - aż do 1889 roku.

Książę Roman Sanguszko (ojciec Marii Klementyny Potockiej)  pośród swego stada arabskich koni. Akwarela Juliusza Kossaka z 1871 r.

 Ale przywykła do skromnych warunków Maria i nie lubiący blichtru Alfred, nie modernizują i nie remontują zamku. Maria polecała przy tym w listach, aby służba ogrzewała wnętrza tylko do temperatury 13 stopni. Zamek nie miał łazienek - goście przywozili sobie do kąpieli gumowe wanny. Słynne „jenerały”, czyli nocniki chowano w szafkach przy łóżkach. Nad Wielką Jadalnią zawalił się sufit niszcząc znaczną część cennego serwisu chińskiego po Janie III Sobieskim, którym szczycono się jednak podczas wizyty Cesarza Franciszka Józefa (odwiedzał Łańcut dwukrotnie!). W ruinę popadł także teatr księżnej Lubomirskiej. Zamek nie miał nawet rynien. Mimo to Maria Potocka bardzo interesowała się historią i znała wartość zabytków. Sprowadzała do zamku kopie dokumentów rodzinnych z archiwów Potockich spoza Łańcuta (także w swoim rodowym majątku  założyła archiwum i bibliotekę). Zgromadzone dokumenty eksponowała w gablotach, co na owe czasy było dużą ekstrawagancją. Kupowała też stare cenne meble - dwie szafy gdańskie i angielską szafę kredensową – słynną „gruszkę” (jest wielką osobliwością - stanowi dzisiaj jedyny, znany na całym świecie tego typu mebel) możemy podziwiać w sali pod stropem na pierwszym piętrze. Podczas wizyty pary cesarskiej chlubiła się apartamentem po księżnej, jednak na co dzień był on zamknięty na klucz, gdyż zgromadzić tam kazała najcenniejsze dzieła sztuki po Marszałkowej. Tak jak jej teściowa, Maria urządziła apartament młodszych państwa na drugim piętrze, do tego dwa razy (jej syn Roman był dwukrotnie żonaty), kaplicę na parterze oraz na tarasie wschodnim altanę z datą 1863 r.

 

W osobowości Marii jawi się pewna ambiwalencja: z jednej strony doskonale zdawała sobie sprawę z wyjątkowości miejsca, w jakim przyszło jej żyć i z wartości dzieł sztuki, jakie Łańcut posiadał, ale z drugiej nie czuła potrzeby otaczania się nimi - mówi Aldona Cholewianka- Kruszyńska.  Znając wartość zabytków, jednocześnie pozwalała na ich zniszczenie. Interesujący jest też fakt, że ówczesny, niekomfortowy Łańcut był obiektem podziwu, do którego, mimo niewygód, ściągali goście, uważając zaproszenie do zamku w czasach Marii i Alfreda za towarzyskie „Złote Runo”, a niewygody traktując z wyrozumiałością. Zapewne zaszczytem i wartością było dla nich obcowanie z samymi właścicielami.

Roman Potocki

Do jego renowacji i modernizacji przystąpił na przełomie wieków trzeci ordynat – Roman Potocki (urodzony 16.12.1852, Łańcut – zmarł 24.09.1915, Łańcut). Ożenił się najpierw z Izabelą z Potockich po matce Sapieżanką, dziedzicząc ogromne dobra na Podolu. A gdy ta po 4 miesiącach zmarła na serce, wziął za żonę Elżbietę Radziwiłłównę, córkę ordynata nieświeskiego i kleckiego, Antoniego i Marii Doroty margrabianki de Castellane. Ich ślub odbył się w Berlinie. Elżbieta była przyjaciółką Cesarzowej Augusty. Cesarza Wilhelma I Hohenzollerna reprezentował jego syn Fryderyk Wilhelm (późniejszy Cesarz Fryderyk III) z żoną Wiktorią, która była córką angielskiej królowej Wiktorii.

W ten sposób Roman Potocki stał się właścicielem największej fortuny w Galicji i zyskał powiązania ze wszystkimi niemal panującymi domami Europy.

Izabella Potocka - pierwsza żona Romana Potockiego

21 marca 1883 roku zmarła we Lwowie w dziewiętnastej wiośnie życia Izabella Potocka, młodziutka żona hrabiego Romana Potockiego z Łańcuta. Przyczyną choroby była ukryta wada serca. Małżeństwo to trwało ledwie cztery miesiące: młodzi pobrali się 21 listopada 1882 roku w Warszawie. Hrabia Roman, mimo iż mariaż był dziełem jego matki i ojca panny młodej, od pierwszego wejrzenia zakochał się w pięknej Izabeli. I rzeczywiście, spoglądając dzisiaj na zachowane fotografie w kolorze sepii, widzimy urodziwą szatynkę, z pięknym długim warkoczem, o dużych, mądrych oczach. Ponieważ Izabela była kuzynką Romana (spokrewnioną z nim w trzecim stopniu), postarano się o dyspensę papieską, której udzielił młodym nuncjusz apostolski w Polsce. Potocki starszy był od swojej małżonki o trzynaście lat. Po czterech miesiącach od ślubu Łańcut był świadkiem niezwykle smutnej uroczystości. Na peronie, przystrojonym w czarne chorągwie, czekali najbliżsi Potockich i mieszkańcy Łańcuta. Tonąca w kwiatach trumna przewieziona została w uroczystym orszaku do kościoła parafialnego pw. św. Stanisława bpa. W uroczystościach uczestniczyło 200 kapłanów oraz czterech biskupów. Trumnę złożono w podziemiach kościoła farnego. Choć trzeci ordynat ożenił się po kilku latach ponownie - z hrabiną Elżbietą z Radziwiłłów nazywaną Betką - to jednak do końca życia nosił ponoć przy sobie fotografię ukochanej pierwszej żony, a na łożu śmierci wyszeptał jej imię: Izabelcia.

Roman Potocki

Roman Potocki z drugą żoną Elżbietą Radziwiłłówną

Roman Potocki był też dzieckiem szczęścia. Dopisywało mu ono szczególnie w grze w karty. Doszło do tego, że po ograniu kilku znakomitości sam Cesarz Franciszek Józef zabronił mu zasiadania za zielonym stolikiem. Ale ponoć w ten sposób zarobione środki inwestował m.in. w rozwój Łańcuta. Nie oszczędzał na wydatkach. Wzory czerpał z rezydencji najbogatszego człowieka w monarchii austro-węgierskiej, barona Nathaniela Rotschilda, a niektóre z cesarskiego pałacu Schönbrunn. Robotników zaś sprowadzał z Włoch, Wiednia, Francji. W Łańcucie założono łazienki i instalację wodociągową oraz kanalizację. Na przełomie wieków zamek został przebudowany i zyskał nową fasadę w stylu neobaroku francuskiego. Od 1906 roku zamek miał własną elektrownię, a później także telefony. Wreszcie po wielu innych modernizacjach i przebudowach w 1911 roku odnowiono i przebudowano teatr istniejący do dziś. Wokół zamku powstały: ogród włoski, ogród różany, palmiarnia i storczykarnia. Zbudowano także nową powozownię. Tuż przed I Wojną Światową rezydencja Potockich nie miała równych wśród innych rezydencji arystokracji polskiej.

Palmiarnia w Łańcucie

Storczykarnia w Łańcucie

Od początku przejęcia dóbr Potoccy rozpoczęli ożywioną działalność gospodarczą i budowlaną. Dzięki temu miasto od połowy XIX wieku zaczęło dźwigać się z marazmu. Uruchomiono browar, fabrykę likierów i rosolisów, rafinerie spirytusu, cukrownie, spichlerze, chmielarnie.

 

W powyższym tekście pada słowo "rosolis". Wymaga ono wyjaśnienia:

 

"Rosolisy to wysokoprocentowe likiery o smakach : ziołowo-gorzkim, różanym i kawowym. Rosolisy były znane w Europie już w XIV w. Jako pierwsi zaczęli je wyrabiać Włosi, najpierw alchemicy, a później zakonnicy i likworyści. Alechemikom zawdzięczają rosolisy swoją nazwę, pochodzącą od łacińskiego określenia "ros solis", czyli rosa słoneczna. Nalewki te uważano nie tylko za przysmaki, ale i za lekarstwa. Receptura rosolisów trafiła do Polski w XVII wieku. Dawna Uprzywilejowana Fabryka Likierów, Rosolisów i Rumu Alfreda hr. Potockiego, która powstała w 1764 roku, zasłynęła z produkcji tych znakomitych trunków. Znane w całej Europie rosolisy z Łańcuta uchodziły za najlepsze i najdroższe alkohole podawane na ucztach możnych ówczesnego świata. Cesarz Austrii, Franciszek Józef I, składając wizytę hrabiemu Potockiemu, ugoszczony został przez niego rosolisami. W Łańcucie rosolisy produkowane są od czasów Alfreda I hr. Potockiego. Obecnie w Polsce tylko Fabryka Wódek "POLMOS ŁAŃCUT" posiada prawo ich wytwarzania. Receptury rosolisów stanowią tajemnicę Firmy. Etykiety są wzorowane na XIX-wiecznych orginałach, które można obejrzeć w należącym do Spółki Muzeum Gorzelnictwa w Łańcucie".

Wytwórnia rosolisów Potockich

Do rozwoju miasta w znacznym stopniu przyczyniła się również budowa linii kolejowej Kraków – Lwów. W 1910 roku w Łańcucie zamieszkiwało około 5,5 tys. mieszkańców, z czego 1/3 stanowiła ludność pochodzenia żydowskiego.

 

Julin

Pałacyk myśliwski w Julinie

Julin był dziełem Romana Potockiego (1851–1915), wielkiego pasjonata łowiectwa, starszego syna II ordynata Alfreda Józefa Potockiego (1822–1889). Kiedy Roman został kolejnym ordynatem, z niezwykłym rozmachem i dużym nakładem kosztów rozbudował już i tak doskonale zorganizowaną łowiecką gospodarkę, czyniąc z Łańcuta miejsce corocznych wielkich zjazdów myśliwskich. Do wybudowania Julina doprowadził jeszcze za życia ojca w 1880 roku, Potoccy bowiem, choć urządzali wystawne polowania, nie mieli do tego czasu myśliwskiej, reprezentacyjnej siedziby.

Pałac juliński, oddalony od Łańcuta o 15 km i usytuowany w „uroczym ustroniu”, pośród rozległych obfitujących w zwierzynę lasów, wznoszono od wczesnej wiosny 1879 roku do kwietnia 1880 roku. Zaprojektowany przez pracującego dla Potockich architekta W. Panenkę, jest typową dla tego okresu eklektyczną budowlą z elementami neogotyku i szwajcarskiej willi. Pałacyk wzniesiono z polakierowanych, drewnianych bali, w przekroju kwadratowych, jedynie na narożach zaokrąglonych, co sprawia wrażenie jakby były to okrąglaki. Niezwykłej malowniczości przydała temu domowi bogata stolarka szczytów, okien i balustrad – ażurowa z motywami stylizowanej wici roślinnej i liści akantu oraz czteroliści i rombu.

Pałacyk otrzymał również elementy odnoszące się do łowiectwa – ponad dachem piętrowego korpusu wzniesiono, dzisiaj zupełnie wyjątkową, ośmioboczną, przeszkloną wieżę-latarnię z lampą, która po zmroku miała ułatwiać myśliwym dotarcie do pałacyku. Obok pałacu zaś ustawiono pomnik z rzeźbą św. Huberta oraz strzelnicę.

Hol ze stołem bilardowym w pałacyku w Julinie

Jadalnia w Julinie

Pokój myśliwski Romana Potockiego w Julinie

Rzeźba św. Huberta

Zjeżdżali tu gospodarze i goście zazwyczaj na sierpniowy wypoczynek połączony z pierwszymi w Polsce polowaniami par force. Ten świat jeźdźców w czerwonych frakach i czarnych dżokejkach wśród zgraj psów myśliwskich utrwalił na zawsze Juliusz Kossak w swych obrazach. Rankiem polowano w otaczających Julin lasach, wieczorami balowano, gdyż Potoccy zwykle przywozili ze sobą liczną służbę, zdolną obsłużyć wielu gości. Ci, którzy pragnęli oddać się modlitwie czy kontemplacji, mogli udać się na spacer do swoistej Świątyni Dumania, czyli kapliczki na uroczysku Kudłacz poświęconej Dziuli ze Steckich Potockiej. (...)

Alfred i Józef Potoccy z Wandą i Adamem Tarnowskimi przed pałacem w Julinie

Pałacyk wzniesiony został na rzucie zbliżonym do litery „T”, częściowo dwukondygnacyjny budynek nakryty został konstrukcją złożoną z kilku dwuspadowych dachów. W niej swe miejsce znalazły dekoracyjne kominy i wieżyczka z obiegającą ją galeryjką. Po dziś dzień zachowała się dekoracja architektoniczna pałacu: ażurowe obramowania okien i drzwi, naczółki okienne, ozdobne szczyty, balkony, balustrady i okapy dachowe. Wnętrza zdobiła bogata stolarka okienna i drzwiowa, boazerie, ozdobne stropy, piece i kominki, kute balustrady, szafy biblioteczne. Centralne miejsce zajmował hol, z którego na piętro mieszkalne prowadziły dwuramienne schody. (...)

Ze względu na wyjątkową oryginalność rozwiązań architektonicznych, jak i niepowtarzalność całego założenia parkowego wykorzystującego naturalne leśne położenie, Julin w 1979 roku wciągnięto w rejestr zabytków nieruchomych województwa rzeszowskiego.

 

Obecnie w skład kompleksu wchodzą: pałacyk myśliwski, służbówka zwana „dyrektorówką” lub „adiunktówką”, budynek kuchni i lodownia. Po dawnych właścicielach w Julinie pozostała także anegdotka. Otóż Alfred Potocki nakazał jeść swoim chłopom bez zginania ręki. Aby im to utrudnić, a zarazem mieć pyszną zabawę, polecił wykonać półmetrowe łyżki. Chłopi jednak przechytrzyli swego pana. Wykonali z drewna sztućce, zasiedli przy stole jeden naprzeciwko drugiego i zgodnie z zaleceniem bez zginania ręki karmili się nawzajem.

Dyrektorówka w Julinie

Myśliwski pałacyk w Julinie to obecnie jedyna z trzech zachowanych w Polsce magnackich XIX -wiecznych myśliwskich rezydencji. Inne to Antonin książąt Radziwiłłów w Poznańskiem, wybudowany w latach 20. XIX wieku, oraz Promnice na Śląsku, wzniesione w latach 60. XIX wieku dla książąt Hochberg, właścicieli zamków w Pszczynie i Książu. W obu tych myśliwskich rezydencjach hrabiowie Potoccy z Łańcuta zresztą bywali. W odróżnieniu od Antonina i Pszczyny, Julin nie został jednak po II Wojnie Światowej zaadaptowany i poddany zmianom. Pomimo blisko 70 lat, jakie minęły od opuszczenia go przez właściciela, juliński pałacyk zachował się w stanie niemal oryginalnym.

Julin pałac - stan obecny

Julin kuchnia - stan obecny

Medalion dzika strzelonego przez Romana Potockiego

Ostatnie trofeum Romana Potockiego z 1914 roku. Zbiory Muzeum-Zamek w Łańcucie.

Elżbieta Matylda z Radziwiłłów - druga żona Romana Potockiego

U progu XX wieku w łańcuckiej rezydencji znów pojawiły się wielkie zmiany. Łańcucki zamek zaczyna odzyskiwać swój blask – do rezydencji wkracza nowoczesność, choć zapewne gdyby nie okres stagnacji pod rządami Marii, kolejna para ordynatów nie miałaby tak wielkiego pola do popisu. Jako młodzi ludzie mieli przy tym wielką odwagę kreowania swojego otoczenia. Syn Marii dwukrotnie się żenił. Najpierw z piękną Izabellą Potocką z Brzeżan, swoją daleką, bardzo skromną kuzynką, w której był bardzo zakochany, a która po kilku miesiącach zmarła. Aldona Cholewianka- Kruszyńska stawia tezę, że gdyby Izabella żyła, Łańcut nigdy nie przeszedłby modernizacji na tak olbrzymią skalę, jaka miała miejsce za życia ostatniej ordynatowej. Trzy lata później Roman ożenił się z Elżbietą Matyldą z Radziwiłłów z linii berlińskiej, panną nieładną, ale niezwykle kreatywną, bystrą, o bardzo silnej osobowości, choć w momencie zamążpójścia nie mającą w ogóle gustu. - To kolejny fenomen! – stwierdza historyk sztuki, kustosz łańcuckiego Zamku. Jej pojawienie się we Lwowie wprowadziło wszystkich w konsternację, tak fatalnie była ubrana. Po kilku latach stała się arbitrem elegancji. Te zmiany prawdopodobnie spowodowało samouświadomienie (a może ktoś to zrobił), inteligencja i spostrzegawczość, musiała też mieć wrodzone poczucie estetyki, nie wyzwolone wcześniej, którego raczej nie można się nauczyć. Być może asumptem były jej wizyty w Wiedniu słynnym z elegancji pań. Wszyscy z jej towarzystwa podkreślali z czasem, że Elżbieta Romanowa jest zawsze ubrana właściwie do okoliczności i miejsca – z wielkim szykiem i en vogue. To jej poczucie estetyki i wykwintnego smaku spowodowało, że w tak cudowny sposób zaaranżowała Łańcut (oczywiście przy pomocy architektów i przy aprobacie męża).

Wiedeńskie ogrodzenie firmy Hutter i Schrantz przy kompleksie hippicznym w Łańcucie

Elżbieta Matylda z Radziwiłłów Potocka podczas polowania par force na portrecie Wojciecha Kossaka z 1905 roku. Obraz ozdabiał szorownię w stajniach łańcuckich

Ordynat Roman Potocki z żoną w parku stajennym w 1903 roku

Teść Elżbiety zmarł w roku 1889, w Paryżu. Jego zwłoki przywieziono koleją do Łańcuta, gdzie szykowano wielką, pożegnalna uroczystość – specjalnym pociągiem przyjechało pół Wiednia i przedstawiciel Cesarza, a także wdowa. Ale kiedy pani Alfredowa chciała udać się do swoich apartamentów, które miała na pierwszym piętrze (apartament przejęty niegdyś po swojej teściowej Józefinie), jeden z jej dawnych służących wykrztusił, że hrabina musi udać się na drugie piętro (pierwsze piętro było zarezerwowane dla aktualnej Pani na Łańcucie). Faktem jest, że po tym incydencie pani Alfredowa już nie zasiadła z wszystkimi do stołu, a kiedy później przyjeżdżała na grób męża, nie zatrzymywała się w zamku. Jednak w zachowanej korespondencji pani Alfredowa zawsze ciepło i taktownie zwracała się do swej synowej, która z kolei dość obcesowo pisała do męża o jego matce. Elżbieta była osobą niezwykle ambitną – była Radziwiłłówną. Zwracano się do niej: ekscelencjo. Na biletach wizytowych do końca jej życia pisano „z Radziwiłłów Potocka”. Oczywiście – była księżniczką - ale wszystkie panie na Łańcucie były księżniczkami! Jednak poczucie swego urodzenia miała szczególne. I to ona przede wszystkim spowodowała wielkie prace, które wraz z Romanem podjęli w Łańcucie. Była przecież córką odnowicielki Nieświeża - księżnej Marii Radziwiłłowej. Wszystko to, co obecnie widzimy w Łańcucie: neobarokową elewację zamku, bramy i mosty, rozbudowany pawilon biblioteczny, wszystkie partery kwiatowe, odrestaurowaną oranżerię i wzorowane na wiedeńskich szklarnie, w których hodowano storczyki, amarylisy i goździki, kazali wznieść Romanowie. Obok stanęła wielka palmiarnia wzorowana, na tej słynnej, cesarskiej z Schönbrunn (w tym miejscu jest obecnie kort tenisowy). Kolejny ewenement to zespół hippiczny ze Stajnią na wzór słynnych stajni z Chantilly, i Wozownią, gdzie w dwóch oddzielnych, mniejszych wozowniach zgromadzono żółte, powozy czyli używane na wsi, oraz czarne do jazdy w mieście. Tak bogate wozownie były bardzo rzadkie. To był kolejny, łańcucki ewenement i pozostał nim do dziś. Oba imponujące budynki były zaprojektowane przez architekta Potockich - Amanda Bauque, który miał swoje biuro w Wiedniu. Stworzono także park okalający Wozownię i Stajnie tworząc tym samym reprezentacyjną cześć rezydencji. Wcześniej było to zaplecze nie pokazywane gościom.  Romanowie założyli też aleję czerwonolistnych buków, Elizin, staw, po którym pływały czarne łabędzie, powiększyli park od strony zachodniej zamku poprzez grunt zakupiony od miasta przez Romana, a cały park ogrodzili.

Stajnia i wozownia w Łańcucie

Sień w zamku łańcuckim urządzona jako wytworny westybul z kanapami i fotelami

Sień zamku w Łańcucie

Korytarz Biały

Korytarz Czerwony

W zamku – główne wejście do niego, pełniące rolę przejazdowej Sieni, urządzili Romanowie jako pyszny westybul z fotelami, gdzie także jadano śniadania. Z wielkim przepychem stworzono Korytarz Biały, Korytarz Czerwony, amfiladę wnętrz recepcyjnych - salonów i jadalni, z własnymi mieszkalnymi apartamentami - odrestaurowane, na nowo urządzone, ale ze świadomym odwołaniem się do wszystkiego, co wcześniej było już w tych wnętrzach. Nie wprowadzano stylu w dekoracji, który kłóciłby się z historycznym, wcześniejszym. Projektowaną aranżację wnętrza często podporządkowywano wartościowemu dziełu sztuki czy ich zespołowi. Elżbieta pisała w swoich wspomnieniach, że z całym pietyzmem zachowano w zmodernizowanym i odrestaurowanym zamku pamiątki przeszłości. Ostatnimi budynkami, które wnieśli był Zarząd Dóbr obok Stajni i Wozowni. Wraz z wybuchem I Wojny Światowej kończą się wszystkie, wspólne prace Potockich - trzeci ordynat umiera w roku 1915. Elżbieta Romanowa Potocka, przy bezżennym ostatnim ordynacie - Alfredzie Antonim, panią na Łańcucie pozostała do końca.

Opisując majątki rodziny Potockich warto poczylić się nad Antoninami, o których piszę w dalszej części. Należały one do rodu Potockich. Często myli się  Antoniny z Antoninem. Warto więc wyjaśnić tę kwestię, a różnic jest sporo. Otóż Antonin należał do innego magnackiego rodu - Radziwiłłów. Zostawmy więc na chwilę Potockich i pochylmy się nad Radziwiłłami.

 

Antonińscy Radziwłłowie i inne postacie tego rodu

 

Radziwiłłowie, ród który trząsł Rzeczpospolitą Obojga Narodów, opisywany w Sienkiewiczowskiej Trylogii, przedstawiany w wielu filmach i serialach historycznych. Jednak niewiele osób wie, że jego przedstawiciele uczestniczyli w wielu ważnych wydarzeniach w czasach nam bliższych. To dzięki interwencji Janusza Radziwiłła zwolniono Józefa Piłsudskiego z Magdeburga, a jego rozmowa z Göringiem przyczyniła się do uwolnienia profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego. Stanisław Radziwiłł jako delegat Polskiego Czerwonego Krzyża zabiegał o zbadanie okoliczności mordu katyńskiego, a po wyjeździe do Stanów Zjednoczonych brał udział w kampanii prezydenckiej swojego szwagra Johna Fitzgeralda Kennedy’ego.

Radziwiłłowie byli obywatelami świata w najpełniejszym tego słowa znaczeniu. Swoje majątki, pałace, domy posiadali w Polsce, Rosji, Niemczech, Francji, Włoszech i Stanach Zjednoczonych. Byli przyjaciółmi królów, cesarzy, carów i prezydentów, a  fakt, że stali się rodziną związaną z pruskim domem panującym, miał swoje znaczenie aż do czasów II Wojny Światowej. W historii rodu  znajdują się zarówno postacie piękne, szlachetne, ale nie brakuje też szaleńców, utracjuszy i skandalistów.

 

Po upadku Rzeczpospolitej część przedstawicieli znamienitego, litewskiego rodu Radziwiłłów opuściła rodzinne strony i związała się z dworem Hohenzollernów. Szybko przyjęli model życia pruskich junkrów, co wcale jednak nie znaczyło, że wyrzekli się polskości.

Po III rozbiorze Rzeczpospolitej, zachodnia i północna część Polski znalazła się w obrębie Królestwa Prus. Wielu polskich magnatów postanowiło zdobyć dla swoich rodów dobrą pozycję w nowym państwie. Jednym z nich był ostatni wojewoda wileński I Rzeczpospolitej Michał Hieronim Radziwiłł (1744-1831). Nie była to postać wybitnie zasłużona w dziejach polsko-litewskiego państwa – okrutnik, juregieltnik, a w dodatku targowiczanin. W 1796 r. postanowił on zakupić dla swego syna Antoniego Henryka (1775-1833) pałac przy prestiżowej Wilhelmstrasse w Berlinie. Ta decyzja zapoczątkowała pruski etap w dziejach tej rodziny.

Michał Hieronim Radziwiłł (1744-1831)

Antoni Henryk w niczym nie przypominał swego ojca. Pod względem charaktery wdał się w matkę, Helenę z Przeździeckich (1753-1821) – miłośniczkę sztuki, twórczynie słynnej Arkadii pod Nieborowem. Język i kulturę niemiecką poznał podczas studiów w Getyndze. Potem przebywał na berlińskim dworze. Jego rodzicom bardzo wówczas zależało, aby poślubił księżniczkę Luizę, siostrę króla Fryderyka Wilhelma II. I tak się stało 17 marca 1796 r. Małżeństwo wedle przekazów było udane.

Antoni Henryk Radziwiłł (1775-1833)

W Berlinie Radziwiłł prowadził znany w całych Prusach salon, w którym gościł wielu znamienitych artystów, jak np. Johanna Wolfganga Goethego. Utalentowany muzycznie książę napisała nawet muzykę do opery na podstawie Fausta. Z kolei Radziwiłłowi swoje utwory dedykowali m.in. Ludwik van Beethoven czy Feliks Mendelssohn.

Antoni Henryk Radziwiłł wchodząc w krąg najściślejszych pruskich elit nie zarzucił jednak spraw narodowych. Optował on za wskrzeszeniem Rzeczpospolitej w unii personalnej z Prusami. Jego poglądy podzielała też żona. Lecz szans, aby najsłabszy z zaborców był w stanie rzucić wyzwanie Austrii i Rosji było niewiele.

Książę jednak tym się nie zrażał. Wobec zbliżającej się wojny z Napoleonem wystosował jesienią 1806 r. memoriał do Króla Fryderyka Wilhelma III, w którym postulował odrodzenie Polski z własną administracją i wojskiem, ale pod berłem pruskiego monarchy. Według Radziwiłła, na czele polskiej armii powinien stanąć Tadeusz Kościuszko, z kolei on sam przewidywał dla siebie urząd wicekróla. W celu zachowania sojuszu prusko-rosyjskiego przedstawił również pomysł, aby Car Aleksander ogłosił się królem Litwy i wielkim księciem Podola i Wołynia. Niestety, na realizację tego planu Antoni nie znalazł chętnych. W tym celu zaprosił nawet Cara do Antonina.

Jego czas miał jednakże nastać po klęsce Napoleona. Wtedy decyzją Kongresu Wiedeńskiego z ziem wielkopolskich Królestwa Prus utworzono Wielkie Księstwie Poznańskie pod zwierzchnictwem Berlina. Pruski monarcha postanowił uczynić namiestnikiem tego obszaru właśnie księcia Antoniego Radziwiłła. Była to jednak głównie funkcja reprezentacyjna. Rzeczywista aktywność namiestnika przejawiała się przede wszystkim na niwie kulturalnej i społecznej. Książę prowadził akcje dobroczynne, wspierał zdolną młodzież, był mecenasem sztuki. To na jego dworze koncertował m.in. młody Fryderyk Chopin. Antoni dbał również o rozwój polskiego szkolnictwa i starał się łagodzić spory między rodakami a pruską administracją.

 

W tym czasie rodzina Radziwiłłów powiększyła swoje dobra o majątki w Wielkopolsce, jak np. Antonin w pobliżu Ostrowa Wielkopolskiego, gdzie stanął zaprojektowany przez Karola Fryderyka Schinkla imponujący pałac myśliwski; a także na Dolnym Śląsku, m.in. Ciszyca (Ruhberg) w Kotlinie Jeleniogórskiej, gdzie w sąsiedztwie znajdowało się wiele rezydencji pruskich rodów arystokratycznych. Dzięki wstawiennictwu dworu pruskiego Antoni wywalczył też prawa do majątków Radziwiłłów w ordynacji nieświeckiej i kleckiej na obszarze Cesarstwa Rosyjskiego.

Eliza Radziwił

O córca Antoniego Henryka Radziwiłła, Elizie Fryderyce, Luizie, Marcie Radziwiłłównie, piszę szeroko w innym miejscu. Bracia Elizy zrobili natomiast zawrotną karierę w Prusach. Bogusław (1809-1873) był pruskim generałem, członkiem Izby Panów.

Bogusław Radziwiłł (1809-1873)

Wilhelm Paweł (1797-1870) również dosłużył się stopnia generała. Uczestniczył też po stronie pruskiej w wojnach napoleońskich. Jego syn, Antoni Wilhelm (1833-1903) także został generałem, a ponadto adiutantem Cesarza Wilhelma I i Fryderyka I. Ponadto odznaczył się w czasie wojen o zjednoczenie Niemiec.

Wilhelm Paweł Radziwiłł (1797-1870)

Antoni Wilhelm Radziwiłł (1833-1903) - syn Wilhelma Pawła Radziwiłła, który zaprosił przyszłego Cesarza wilhelma na polowanie na niedźwiedzie do Nieświeża (szeroki opis w innym miejscu

O tym jak silne były więzy pruskich Radziwiłłów z Polską świadczą losy Stanisława Wilhelma (1880-1920), syna Antoniego Wilhelma. Po ojcu był dziedzicem dóbr na Białorusi, które odtąd nazywały się ordynacją dawidgródecką. Od młodych lat był także żądny przygód. To spowodowało, że na wieść o wojnie rosyjsko-japońskiej zaciągnął się do rosyjskiej armii. W czasie I Wojny Światowej służył już w pruskim 13. Pułku Ułanów w stopniu porucznika. Potem wstąpił do 1. Pułku Ułanów Nerczyńskich, gdzie dowodził sotnią kozacką. Zgłosił nawet swój akces do służby w Korpusach Polskich w Rosji.

Stanisław Wilhelm Radziwiłł (1880-1920)

Jeszcze w 1915 r. publicznie głosił, że dobrze by było, gdyby Józefa Piłsudskiego powieszono. Jego postrzeganie tej postaci diametralnie się zmieniło w 1919 r., gdy został adiutantem Naczelnika Państwa. Później był już zagorzałym piłsudczykiem, co niektórzy jego krewni przyjmowali ze zdziwieniem. Wtedy Piłsudskiego postrzegano bowiem przeważnie jako socjalistę, który jeszcze nie tak dawno rabował pociągi. Stanisław Wilhelm dostrzegał w nim z kolei wielkiego wizjonera. Książę był w szczególności orędownikiem jego idei federacyjnej, w której widział szansę na odbudowę Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

Rotmistrz Radziwiłł był jednym z współtwórców planu wyprawy kijowskiego. W trakcie operacji służył w 17. Pułku Ułanów. Zginął 28 kwietnia 1920 r. w trakcie boju pod Malinem. Przed śmiercią jako książę i adiutant Naczelnego Wodza był okrutnie torturowany. W 1926 r., w kilka miesięcy po zamachu majowym, Józef Piłsudski przybył do siedziby Radziwiłłów w Nieświeżu, gdzie pochowano jego adiutanta, by go pośmiertnie odznaczyć Złotym Krzyżem orderu Virtuti Militari. Spotkanie to stało się pretekstem do zbliżenia się środowisk ziemiańskich i obozu piłsudczykowskiego.

Józef Piłsudski odznacza trumnę Stanisława Wilhelma Radziwiłła w Nieświeżu

Wszyscy kuzyni Stanisława Wilhelma z pruskiej linii Radziwiłłów walczyli w wojnie z bolszewikami w Wojsku Polskim. Po jej zakończeniu związali swoje losy z II RP. Żaden z potomków Antoniego Henryka Radziwiłła nie pozostał w Prusach.

 

Antonin ukryty wśród gęstych lasów między miastami Ostrzeszów i Ostrów Wielkopolski posiada jeden z najpiękniejszych w Polsce zabytków drewnianych – Pałac Myśliwski Książąt Radziwiłłów. Tym cenniejszy, że o ile mamy w kraju mnóstwo drewnianych domów i świątyń, to o tak okazałą rezydencję i to znajdującą się w tak dobrym stanie, jest już znacznie trudniej. Za obiektem stoi wybitny niemiecki architekt Karl Friedrich Schinkel. Zanim jednak powstał Antonin, istniało w jego miejscu pustkowie o nazwie Szperek. Antonin powstał właściwie obok niego, ale potem go wchłonął. Nazwa Szperek odnotowana została w źródłach XVII-wiecznych jako nazwa „miejscowości” należącej do dóbr przygodzickich.

Antonin - Pałac Myśliwski Radziwiłłów - stan obecny

Antonin na starych pocztówkach

Antoniński pałac posadowiono na fundamencie z rudy darniowej. Ceglane mury obłożono modrzewiowymi belkami, co daje wrażenie budowli całkowicie drewnianej. A wszystko to na rzucie ośmiokąta, stanowiącego podstawę czteropiętrowego korpusu głównego, do którego przylegają cztery niższe skrzydła – ryzality. Koszt budowy to 30 tys. Marek.

Antonin – własność Ferdynanda Radziwiłła. Pałac myśliwski został zbudowany około 1824 r., całkowicie w drzewie według planów sławnego architekta Schinkla. W 1829 r. mieszkał tam Aleksander Mikołajewicz, późniejszy Car Aleksander II – zapewne też polował. W Antoninie przebywał Fryderyk Chopin, grając na fortepianie swoje utwory. „Było to w Poznańskiem, w otoczonym wielkimi lasami zamku księcia Radziwiłła, w nielicznym, ale bardzo doborowym towarzystwie. Rano polowaliśmy, wieczorem muzykowaliśmy.” [F. Chopin, Paryż 1840 r.]

Ordynacja Przygodzicka Radziwiłłów, hrabstwo Przygodzickie – ordynacja rodowa w Kaliskiem, założona przez Michała Hieronima Radziwiłła dla jego syna Antoniego Henryka Radziwiłła. Powstanie ordynacji datuje się formalnie od 1873 r., kiedy zatwierdzono statut majoratu na hrabstwie Przygodzickim. W rzeczywistości jednak Radziwiłłowie traktowali te dobra jak ordynację wcześniej i nie ulegały one podziałowi od końca XVIII w.

Ordynacja Przygodzicka została założona w 1796 r. na największych na terenie powiatu kaliskiego dobrach ziemskich, które od połowy XVIII w. stanowiły latyfundium Radziwiłłów. Powodem fundacji był ślub Antoniego Henryka Radziwiłła z Fryderyką Dorotą Luizą Filipiną Hohenzollern, krewną Króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II, i chęci Michała Hieronima Radziwiłła do obdarowania młodej pary własnym majątkiem.

Antoni Henryk Radziwiłł i Fryderyka Dorota Luiza Filipina Hohenzollern

W chwili powstania ordynacja była największym na ziemiach polskich gospodarstwem rybnym. Dobra przygodzickie posiadały 118 stawów i sadzawek, w tym 18 stawów głównych, a obszar użytkowanej powierzchni Stawów Przygodzickich wynosił około 700 ha.

W 1840 r. Radziwiłłowie uzyskali dla Przygodzic statut hrabstwa. W 1873 roku ordynat Ferdynand Radziwiłł uzyskał dla majątku zatwierdzenie statutu ordynacji. Ordynacja Radziwiłłów na Przygodzicach nie została zatwierdzona wcześniej, gdyż dwaj synowie księcia Antoniego Henryka przez całe życie nie dokonali podziału majątku rodzinnego i uczyniono to dopiero po śmierci obu braci. W latach 20. XX w. dobra przygodzickie w wyniku złego ich administrowania przez IV. ordynata zostały zadłużone. Ustanowiono zarząd, który pozbawił Michała Radziwiłła możliwości wpływania na decyzje gospodarcze.

W czasie II Wojny Światowej (1939–1945) ordynacja została znacjonalizowana przez Niemców, a jej dochody były przeznaczane na cele polityki III Rzeszy w germanizacji Wielkopolski. W 1945 r. majorat został formalnie zniesiony na mocy dekretu o reformie rolnej.

W Polsce Ludowej na bazie dóbr przygodzickich stworzono Szkołę Rolniczą w Przygodzicach, część majątku przejęły również: PGR, Gospodarstwo Rybackie oraz Zarząd Gorzelni.

 

Pierwsza trwała ordynacja rodowa w Rzeczypospolitej została założona w 1586 roku za zgodą Stefana Batorego. Ustanowili ją synowie Mikołaja Radziwiłła „Czarnego”: Mikołaj Krzysztof zwany „Sierotką”, Stanisław oraz Albrecht, którzy zawarli układ dotyczący wieczystego zachowania wszelkich dóbr przez ich potomków płci męskiej. Majętności te znajdowały się wokół Ołyki, Nieświeża, Mira i Klecka. Zgoda Batorego na powstanie tak wielkiego kompleksu dóbr na Litwie nie była przypadkowa, gdyż od początku swojego panowania wspierał on Radziwiłłów, w opozycji do innych rodów litewskich.

Zgoda Batorego wobec jego rychłej śmierci okazała się jednak dla Radziwiłłów niewystarczająca. Zabiegali oni o zgodę na utworzenie ordynacji ze strony sejmu. Wynikało to z kilku czynników. Po pierwsze, dotychczasowa praktyka wskazywała, że zatwierdzanie majoratów przez Króla powodowało kłopoty w momencie jego śmierci; po drugie, uchwała sejmu, jako najwyższego organu ustawodawczego państwa, gwarantowała ordynacji stabilną podmiotowość prawną. Ostatecznie sejm zwyczajny z 1589 roku przyjął uchwałę Confirmatio postanowienia między jaśnie wielmożnymi Radziwiłłami trzema bracią, książety na Ołyce i Nieświeżu, uczyniona. W Prusach pierwsze ordynacje powstały dopiero w XVIII wieku pod rządami Fryderyka II Hohenzollerna.

Sam termin „ordynacja” był stosowany jedynie w Rzeczypospolitej i pochodził od łacińskiego słowa ordinatio oznaczającego porządek. W innych krajach stosowano nazwy takie jak: fideikomis (w krajach niemieckich) i entalis (Półwysep Iberyjski). Majorat (majątek) – ordynacja, która może być dziedziczona tylko przez najstarszego syna lub innego najstarszego krewnego.

By utrzymać swoje posiadłości w stanie nienaruszonym, magnaci zaczęli tworzyć ordynacje, które były majątkami wyłączonymi z tradycyjnych zasad dziedziczenia, gdzie przyjmowano równy podział majątku między synów. Ordynacja musiała być przekazywana w całości jednemu sukcesorowi, którym w dodatku nie mogła być kobieta. Nie można jej było również sprzedać. Najstarszymi ordynacjami były właśnie ordynacje Radziwiłłów, utworzone za Króla Stefana Batorego dla trzech gałęzi tego rodu na Kresach. Wschodnich Rzeczpospolitej (Ukraina, Białoruś, Litwa) z ośrodkami w Nieświeżu (Białoruś), Ołyce (Ukraina) i Klecku (Białoruś), potem doszły następne, np. Dawidgródku (Białoruś). Gałąź Radziwiłłów, która weszła w posiadanie dóbr przygodzickich w Wielkopolsce, związana była z ordynacją klecką.

Ordynaci przygodziccy:

•    Antoni Henryk Radziwiłł, I ordynat

Antoni Henryk Radziwiłł herbu Trąby (ur. 13 czerwca 1775 w Wilnie, zm. 7 kwietnia 1833 w Berlinie) – polski książę, polityk, kompozytor, książę-namiestnik (niem. Statthalter) Wielkiego Księstwa Poznańskiego, I ordynat na Przygodzicach, XII ordynat na Nieświeżu. Najwybitniejszy w XIX. w. przedstawiciel orientacji polsko-pruskiej. Bezpodstawnie tytułował się także hrabią szydłowieckim. Pruski generał-lejtnant.

•    Bogusław Fryderyk Radziwiłł, II ordynat, syn poprzedniego

Bogusław Fryderyk Radziwiłł herbu Trąby (ur. 3 stycznia 1809 w Królewcu, zm. 2 stycznia 1873 w Berlinie) – generał pruski.Syn Antoniego Henryka Radziwiłła, brat Wilhelma Pawła Radziwiłła i Elizy Radziwiłłówny, ojciec Edmunda Radziwiłła, Ferdynanda Radziwiłła.Generał pruskiej armii, w 1848 roku głosował przeciwko przyłączeniu Wielkiego Księstwa Poznańskiego do Związku Niemieckiego, od 1854 r. członek pruskiej Izby Panów. Sympatyk katolickiej partii „Centrum”. XI ordynat na Ołyce, II ordynat przygodzicki. Patron kościoła farnego w Ostrowie. Fundator budynku ostrowskiego Amts und Landsgericht (sądu). Zaangażował się przy budowie Królewskiego Gimnazjum Męskiego w Ostrowie.

•    Ferdynand Radziwiłł, III ordynat, syn poprzedniego

Ferdynand Fryderyk Radziwiłł herbu Trąby (ur. 19 października 1834 w Berlinie, zm. 28 lutego 1926 w Rzymie) – książę, polski polityk. Syn księcia generała Bogusława Fryderyka Radziwiłła i Leontyny Gabrieli von Clary und Aldringen, brat księcia Edmunda Radziwiłła i księcia Władysława Radziwiłła, jezuity[1]. Ojciec Małgorzaty i książąt: Janusza Franciszka, Michała Radziwiłła Rudego oraz Karola Ferdynanda.

 

W latach 1874–1919 poseł polski do Reichstagu z okręgu Ostrów-Odolanów-Ostrzeszów-Kępno, w latach 1889–1918 przewodził Kołu Polskiemu. Był także posłem pruskiego Landtagu. W latach kulturkampfu opowiadał się stanowczo po stronie polskiej. Zasłynął odważną interpelacją w sprawie strajków szkolnych we Wrześni. Zasiadał także dożywotnio w wyższej izbie parlamentu Rzeszy – Izbie Panów. Członek Szwajcarskiego Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny[2]. Po 1918 poseł na polski Sejm Ustawodawczy w Warszawie, jako najstarszy był przewodniczył pierwszemu posiedzeniu[3] – w 1919 sprawował w nim funkcję marszałka seniora.W połowie lat 70. XIX wieku ukrywał w Antoninie poszukiwanego przez władze pruskie księdza Walentego Śmigielskiego.XII ordynat ołycki i przygodzicki. W 1922 roku posiadał majątki ziemskie o powierzchni 42 840 ha[4]. Rezydował w Antoninie. Główny fundator i patron kościoła farnego (ob. konkatedry) w Ostrowie Wielkopolskim.

Pochowany jest w podziemiach kaplicy Radziwiłłów w podostrowskim Antoninie.

•    Michał Radziwiłł Rudy, IV ordynat, syn poprzedniego

Michał Radziwiłł zw. Rudym herbu Trąby (ur. 8 lutego 1870 w Berlinie – zm. 6 października 1955 w Santa Cruz de Tenerife) – książę, IV ordynat na Przygodzicach.

Największą ozdobą pałacu jest wolnostojąca, przebiegająca przez wysokość wszystkich pięter masywna kolumna dorycka, będąca zarówno dwupaleniskowym kominem, który niegdyś stanowił główne źródło ciepła. Na całej wysokości kolumna ozdobiona jest trofeami łowieckimi.

Generał Józef Haller  będący gościem na śiadaniu u księcia  Michała Radziwiłła w Antoninie, latem 1927 r., określił pałac antoniński negatywnie: "Była to drewniana konstrukcja w formie cylindra. Zapewne dobrze służyła w swoim czasie myśliwym przybywającym na łowy, w obecnym czasie graniczyło to z pewnym dziwactwem. Cylinder ten był podzielony na kilka sektorów przesłoniętych kotarami".

 

Historia tego miejsca łączy zbrodniarzy, kompozytorów i magnatów. Dzieje pałacu w Antoninie przedstawiają autorzy: Joanna Lamparska i Piotr Kałuża w tekście z 23.07.2019 r., cytuję tekst poniżej:

„W 1821 r. w położonym wśród lasów i stawów Antoninie zaczęła powstawać oryginalna rezydencja. Jej właścicielem był Wielki Namiestnik Księstwa Poznańskiego Antoni Henryk Radziwiłł. Jego drewniany pałac myśliwski miał mieć awangardową konstrukcję. Powstał na planie ośmiokąta, do którego przylegają cztery skrzydła. Trzykondygnacyjny hol ozdobiła w centrum wysoka kolumna – piec z przewodem kominowym wewnątrz. Architekt pragnął, aby kojarzyła się z rozpostartymi konarami drzewa i namiotem rozbitym na leśnej polanie. Niezwykły piec dekorowały dziesiątki łowieckich trofeów. Mieszkańcy pałacu oglądali je z wewnętrznych balkonów wokół głównego pomieszczenia.

Antoni Henryk Radziwiłł

Autorem projektu był Karl Friedrich Schinkel, budowniczy wspaniałych rezydencji dla pruskich władców. Pałac szybko stał się letnio-jesienną siedzibą Radziwiłłów, w której urządzali polowania, przyjmowali gości i – wspólnie z nimi – muzykowali. Pojawił się tu też młody Fryderyk Chopin.

Karl Friedrich Schinkel - budowniczy pałacu w Antoninie

 

Chopin zawitał do Antonina dwukrotnie – w 1827 i 1829 r. – przy okazji odwiedzin u swojej matki chrzestnej Anny ze Skarbków Wiesiołowskiej w niedalekim Strzyżewie. Młodziutki artysta (podczas pierwszej wizyty zaledwie siedemnastoletni) był nie tylko pod wrażeniem okolicy i pałacu, ale też jego mieszkańców. Antoni Radziwiłł uchodził za człowieka bardzo muzykalnego, sam śpiewał i grał na wiolonczeli, zaś jego starsza córka Eliza była wrażliwą, choć bardzo nieszczęśliwą osobą. Chora na gruźlicę, przeżywała  właśnie brutalnie zakończony romans z pruskim następcą tronu.

Kilka lat wcześniej, podczas pobytu Radziwiłłów w Karkonoszach (nazywanych wtedy Górami Olbrzymimi), Eliza zakochała się z wzajemnością w księciu Wilhelmie, późniejszym Cesarzu Niemiec Wilhelmie I.. To była miłość od pierwszego wejrzenia. Ale twarde prawa dynastyczne okazały się silniejsze od młodzieńczych uczuć. Choć matka Elizy, Luiza Pruska, była z królewskiej rodziny, jej córka nie mogła zostać żoną Wilhelma. Młody arystokrata ożenił się z obowiązku z księżniczką Augustą von  Sachsen-Weimar-Eisenach. A śliczna Polka, nazywana ze względu na zjawiskową urodę aniołem, leczyła teraz złamane serce przy rodzicach. Nigdy nie wyszła za mąż. Historia nieszczęśliwej miłości Elizy i Księcia Wilhelma opisana jest w innym rozdziele niniejszej książki - dop. autora.

Chopin odwiedził Antonin w momencie, gdy kryzys sięgał apogeum. Eliza wiedziała już, że do małżeństwa nie dojdzie, a jednak miała wciąż nadzieję. Chopin komponował specjalnie dla księcia Radziwiłła i Elizy,  ta zaś naszkicowała dwa portrety kompozytora, kiedy uczył jej siostrę gry na fortepianie. Spokój sentymentalnego parku krajobrazowego wokół pałacu sprzyjał twórcom i zranionym wrażliwcom. „Jakże żywo stoją mi w pamięci dnie, w których to komponowałem! Było to w Poznańskiem, w otoczonym lasami zamku księcia Radziwiłła, w nielicznym ale bardzo doborowym towarzystwie. Rano polowaliśmy, wieczorem muzykowaliśmy” – po latach pisał o swojej pracy w Antoninie Fryderyk Chopin, pamiętający dyskretny urok pałacowej elegancji.

 

Elegancję pałacowego życia zburzył Michał Radziwiłł, którego życiorys mógłby być kanwą sensacyjnego filmu. Urodzony w 1870 r. w Berlinie prawnuk Antoniego. Spokrewniony z Hohenzollernami, uważał się za Niemca. Babka Michała – Leontyna Radziwiłłowa nie znała języka polskiego i z wnukiem rozmawiała po niemiecku. Pelagii, matce chłopca, nie starczyło sił, żeby przeciwstawić się takiemu wychowaniu".

Fotografia przyszłego ordynata przygodzickiego z Wielkopolski Mikołaja Radziwiłła, syna Ferdynanda, słynnego ze skandalizującego życia po 1898 r. Fotografia wykonana w ekskluzywnym paryskim atelier (Place de la Madeleine).

 

Nie dość że Michał miał usposobienie niezwykle trudne, bo przekorne i drażniące, to jakby na złość mówił i czynił rzeczy, które do pasji doprowadzały rodziców, a zwłaszcza matkę i jej uczucia patriotyczne. Dyskusje zazwyczaj kończyły się gwałtownymi wymówkami ze strony rodziców i jego płaczem. Wtedy Michał stwierdzał, że matka go nie kocha, a jedyną osobą, która go rozumie, jest babka.

Uczęszczał do gimnazjum w Berlinie, którego nie zdążył ukończyć. Naukę w nim przerwał jego ojciec - książę Ferdynand, gdy Michał odwiedził Bismarcka i złożył jemu hołd. Naukę dokończył w Westfalii w Osnabrück w gimnazjum katolickim. po jego ukończeniu studiował prawo na uniwersytecie rosyjskim w Dorpacie. Uniwersytet mimo, że znajdował się w Rosji, miał charakter niemiecki, wysoki poziom i panowała na nim europejska atmosfera. Studiowali na nim Niemcy bałtyccy i wielu Polaków z imperium rosyjskiego. Po kilku latach pobytu w Rosji wystąpił o uzyskanie poddaństwa rosyjskiego, które też otrzymał. Było ono potrzebne z powodu ordynacji ołyckiej, żeby nie stracić do niej prawa, któryś z „antonińskich” Radziwiłłów musiał zostać poddanym Cara. Dzięki dobrym stosunkom rodziców z dworem w Petersburgu wstąpił następnie do rosyjskiej służby dyplomatycznej i przydzielony został do poselstwa rosyjskiego w Londynie, gdzie objął stanowisko sekretarza ambasady.

Książę Michał Radziwiłł. Ilustracja z „Kurier Poznański”, 1937 r.

Michał Władysław Karol Jan Alojzy Wilhelm Edmund Robert Radziwiłł „Rudy” (ur. 8 lutego 1870 r. w Berlinie – zm. 6 października 1955 r. w Santa Cruz de Tenerife) – książę, IV ordynat na Przygodzicach,  ostatni właściciel m.in. Antonin. Były podejrzenia o występowanie u niego choroby psychicznej.

„Nazywany przez rodzinę "Minio"  był admiratorem Niemców, a już zwłaszcza Bismarcka. Czuł się Niemcem, nie Polakiem… "Władza, bogactwo i siła, to mu imponowało u Niemców i wytwarzało uczucie pewnej wzgardy dla Polaków, którym tych wszystkich rzeczy właśnie brakowało” – pisała potem siostra księcia Małgorzata Potocka.

W oczach najbliższej rodziny Michał Radziwiłł uchodził za „zakałę rodu” i zdrajcę rodzinnych wartości. Jego kuzyn Krzysztof uważał, że „Michał był psychopatą na podłożu rodowej megalomanii i przyczynił naszemu nazwisku wiele wstydu, jako niepoczytalny właściciel ordynacji przygodzickiej w Poznańskiem i winowajca kilku głośnych małżeńskich nie tyle mezaliansów, ile wręcz skandali”. Krewni w leżących w zaborze pruskim dobrach Ordynacji Przygodzickiej Radziwiłłów nazywali księcia z Antonina renegatem i degeneratem.

Rodzina mówiła na niego "Minio" albo  „Rudy”, od koloru jego płomiennie czerwonych włosów. Choć pracował w dyplomacji (został sekretarzem ambasady rosyjskiej w Londynie – ważniejsze dla Rosjan było, że to książę, mniej istotne, że uważał się za Niemca), był chorobliwym hazardzistą. Nie spłacał pożyczek, wiele czasu spędzał w sądzie pozywany przez wierzycieli. Doprowadził odziedziczone po przodkach majątki do ruiny. Jego wybryki chętnie opisywała bulwarowa prasa.

Na Michale Radziwille nie robiły wrażenia „dobre” partie, które podsuwała mu rodzina. Nie zamierzał się ustatkować ani wkupywać w łaski europejskich rodów. Postanowił wybierać sam, bez względu na konsekwencje. I tak, podczas wakacji na francuskiej Riwierze 27-letni książę poznał Marię, córkę Nelly Leibrok i Mikołaja Dymitrowicza de Bernardaky – cesarsko-królewskiego radcy stanu i mistrza ceremonii dworu rosyjskiego. Cała trójka nie cieszyła się najlepszą reputacją.

 

Podczas wyjazdów na kontynent poznał w Biarritz na francuskiej Riwierze panie Bernardaky, matkę i córkę. Po niedługiej znajomości z młodszą z nich, Marią (1866-1949), o 4 lata starszą od siebie, postanowił się ożenić. 

Napisał o tym z Londynu list do matki, po którym jego ojciec książę Fredynand pojechał do niego i próbował go od tego zamiaru odwieść. Michał pozornie z zamiaru zrezygnował, ale wkrótce, jak grom z nieba, dotarła do rodziny wiadomość o ślubie, który za dwa dni miał się odbyć w Petersburgu. Pochodziła ona od ambasadora niemieckiego w Petersburgu, który przysłał ją telegraficznie do rodziców. Na interwencję było już za późno. Telegram rodziców do ambasadora niemieckiego w Petersburgu i do ministra spraw zagranicznych Murawiewa, zwierzchnika Michała, nie były już małżeństwu, uważanemu za skandaliczne, w stanie zapobiec. Młodszy brat Michała Karol wyruszył z listami rodziców do Petersburga, ale młoda para po ślubie zawartym 2 września 1898 roku w cerkwi prawosławnej i tajnym ślubie katolickim zdążyła Petersburg opuścić.

Ślub został zawarty w taki sposób dlatego, że pani młoda jako Greczynka z pochodzenia była wyznania prawosławnego. Był to skandal towarzyski, który głośnym echem odbił się w całej Europie, gdyż Michał Radziwiłł pochodzący z jednego z najznamienitszych arystokratycznych rodów europejskich ożenił się z córką kupca, w dodatku zamieszanego w afery finansowe. Ów mezalians przyczynił się do zerwania i tak nie najlepszych stosunków Michała z pozostałą rodziną.

 

Za ojcem Marii ciągnęły się skandale związane z fałszerstwami i oszustwami finansowymi. Ale – jak pisała potem siostra Michała – damy „były piękne, eleganckie i prowadziły wystawny tryb życia”. To wystarczyło, by książę znalazł się pod ich urokiem.

Ordynat lubił chyba brunetki, bo Maria – w której żyłach płynęła grecka krew, a jej urodę chwalił sam Marcel Proust – podobnie jak kolejne wybranki miała piękne czarne włosy. Zachwycony Michał poprosił o rękę dziewczyny i został ochoczo przyjęty. Jako dyplomata robił na paniach stosowne wrażenie. Ponadto potrafił wokół siebie roztoczyć nimb wielkiego świata, salonów i pieniędzy. Nazywano go nawet Maharadżą z Antonina.

Maria de Benardaky - 1893 r. Wielka platoniczna miłość Marcelego Prousta, pierwsza żona Michała Radziwiłła

Ślub w 1898 r. z Rosjanką pochodzenia greckiego Marią Nikołajewną de Bernardaky (ur. 1871 lub 1874 r., zm. 1949 r.), małżeństwo unieważnione w 1915 r.

 

Pierwsze małżeństwo zaczęło niekończący się cykl żenujących sytuacji. Już wkrótce bulwarówki pisały o tym, że książę bije żonę oraz że podczas jednej z awantur wyrzucił ją z jadącego auta, przez co złamała nogę. Przeżyli ze sobą jednak 17 lat. Dopiero w 1915 r. tonący w długach Michał porzucił Marię z dwójką dzieci i doprowadził do unieważnienia ich małżeństwa – najpierw cywilnego, potem kościelnego.

 

Książę Ferdynand tymczasem próbował przekonać Michała, by opuścił Rosję i dzieci wychowywał po katolicku. Jak złe były stosunki między ojcem a najstarszym synem może świadczyć chociażby to, że Michał procesował się z ojcem, zarzucając jemu, że w hrabstwie przygodzickim wyciął za dużo lasu, w innym z kolei procesie – że za małą wyznaczył mu pensję.

 

Dzięki różnicom wyznaniowym Watykan unieważnił małżeństwo. Opieki nad opuszczoną Marią podjął się ojciec Michała, Ferdynand Radziwiłł, który zapewnił opiekę zarówno jej jak i dwójce jej dzieci a swoim wnukom:  Fryderykowi Wilhelmowi Aleksandrowi Aleksemu Expeditusowi Mikołajowi Michałowi Ferdynandowi Alojzemu Marii Antoniemu, ur. 28 września 1899 r. w Paryżu, zm. bezpotomnie w 20. roku życia 19 lipca 1920 r. w Krakowie -  zginął śmiercią tragiczną podczas wojskowego lotu ćwiczebnego nad Krakowem (9.07.1920 r.) i wnuczce  Fryderyce Wilhelminie Helenie Luizie Marii Elżbiecie Jadwidze Elizie Gabrieli Leontynie, ur. 26 września 1904 r. w Petersburgu, zm. 10 stycznia 1995 r. w Cardoselle, zamężnnej z hr. Zygmuntem Skórzewskim. Z tego ostatniego związku urodzili się: Maria, Jadwiga i Leon, którzy zamieszkali poza Polską

 

Książę Ferdynand wziął wychowanie dzieci Michała w swoje ręce, wynajął dla nich i ich matki willę pod Bonn, zatrudnił guwernera katolika i wnuki otrzymały staranne wychowanie, zostały przywrócone rodzinie. Mimo że ich matka po rozwodzie straciła prawo do tytułowania się księżną Radziwiłłową, stała się gorliwą katoliczką i w przyszłości zamieszkała z córką.

 

Tymczasen książę Michał, rok później poślubił starszą o 7 lat wdowę Marię Henriettę markizę de Santa Sussana de la Esperanza, której atutem był majątek. Teraz mógł trwonić jeszcze pieniądze żony. Jednak i tym razem związek okazał się niedoskonały. Po 13 latach książę wystąpił o rozwód, ale ze względów proceduralnych „wolność” odzyskał dopiero po śmierci markizy w 1947 r.

 

Książę Michał Radziwił i urzędnicy jego przygodzickiej ordynacji. Obok niego siedzi prawdopodobnie jego druga żona Maria Henrietta Joaquina Martinez de Medinilla markiza de Santa Sussana de la Esperanza. Obok niej można domniemywać że, to pielęgniarka miss Atkinson. Fotografia z książki W. Banacha pt. "Radziwiłłowie - Burzliwe losy słynnego rodu"

 

Zaledwie rok po rozwodzie Michał Radziwiłł przeżywał już nowe miłosne uniesienia. Przebywał wówczas w Madrycie jako radca ambasady rosyjskiej. Jego wybranką była tym razem starsza o siedem lat wdowa, Hiszpanka Maria Henrietta Joaquin Martinez de Medinilla markiza de Santa Sussana de la Esperanza. Markiza (urodzona 6 lipca 1866 r. w San Juan na Puerto Rico) w oczach zadłużonego po uszy księcia miała jedną - zasadniczą dla jego matrymonialnych planów zaletę: była majętna! Zatem mogła mu dopomóc w wyjściu z długów. Zakochany książę natychmiast po unieważnienia małżeństwa z Marią poprosił Hiszpankę o rękę. Ceremonia ślubna odbyła się w 1916 roku w stolicy Księstwa Liechtenstein Vaduz. Siostra, Maria Małgorzata z Radziwiłłów Franciszkowa księżna Potocka, tak wspominała ten okres: „Michał opuścił żonę i dzieci i podróżował po świecie z bogatą wdową Hiszpanką, panią Joachiną de Santa Sussana. Ta naiwnie go ubóstwiała, dogadzała wszystkim jego kaprysom, służyła mu jak niewolnica i uważała, że Michał to nieszczęsny męczennik. Po otrzymaniu anulacji pierwszego małżeństwa Michał wziął ślub z Joachiną w Szwajcarii podczas pierwszej wielkiej wojny. O dzieci swoje już się nie troszczył wcale”.

 

Dla despotycznego Michała Radziwiłła i tym razem związek małżeński (bezpotomny) okazał się zbyt trudnym wyzwaniem. Zwłaszcza, że znacznie bliższe mu były hazard i swoboda. Uległość, a może pieniądze, tajemniczej Joaquiny wystarczyły Michałowi na trzynaście lat. Trzynaście lat po ślubie w 1929 roku wystąpił o rozwód. Formalności rozwodowe przeprowadzone zostały we francuskim Bayonne. Jednak tym razem napotkały na większe problemy niż w przypadku unieważnienia pierwszego małżeństwa z Marią de Bernardaky. Rozwód uzyskany w Bayonne mógł być ważny tylko pod warunkiem, że przed wniesieniem skargi rozwodowej oboje małżonkowie mieszkali przez co najmniej dwa lata we Francji. Tak jednak się nie stało i formalnie „rozwód” nie miał żadnej wartości prawnej. Również proces kanoniczny o unieważnienie związku przez Świętą Rotę w Watykanie (sąd apelacyjny rozstrzygający sprawy o unieważnienie) ciągnął się bezskutecznie przez następne 10 lat. Podstawą procesu był fakt zawarcia ślubu w Vaduz w Liechtensteinie, gdzie (ze względu na obowiązujące tam prawo austriackie) nie dopuszczano do rozwodów małżeństw katolickich. Drugi problem wynikał z „drobnego” przeoczenia kapłana błogosławiącego w Vaduz związek małżeński księcia i markizy: nie otrzymał od proboszcza parafii panny młodej stosownego zezwolenia na udzielenie jej ślubu. „Antoniński maharadża” nalazł się w nie lada kłopocie, który komplikował jego ewentualne kolejne projekty matrymonialne i mimo formalnego rozstania, nadal nie rozstrzygnięta pozostawała kwestia prawnego usankcjonowania rozwodu. Markiza de Santa Sussana po rozstaniu z mężem osiadła w jednej ze swoich posiadłości w Hiszpanii. Zmarła w 1947 roku w San Sebastian.

 
Jednak do tego czasu nie próżnował w Antoninie. W okresie międzywojennym zrobił tam remont, instalując centralne ogrzewanie, kanalizację i oświetlenie elektryczne. Poza tym kontynuował to, co potrafił najlepiej; przepuszczał rodzinną fortunę i romansował.

 

Różnie wypowiadano się o przyczynach rozwodu pary książęcej. Jedną z nich miała być osobista pielęgniarka Michała poznana tuż po objęciu przez niego ordynacji przygodzickiej w 1926 roku. Podczas podróży do Anglii niespodziewanie zapadł poważnie na zdrowiu. Zatrudniona do opieki nad księciem angielska pielęgniarka miss Mary Atkinson, wkrótce okazała się kolejną damą jego serca. Głośno mówiono o ich romansie i miłosnych uniesieniach w pokojach antonińskiego pałacu. Być może to za jej namową Radziwiłł tak usilnie dążył do unieważnienia małżeństwa z markizą. Tymczasem brzydka i jak mówiono despotyczna miss, okazała się równie przebiegła jak sam Michał. Wszak książęce salony dla londyńskiej pielęgniarki były nie lada kąskiem i chociaż dalej oficjalnie występowała w roli osobistej pielęgniarki, niemłodego już i osłabionego długotrwałą chorobą „Rudego”, wywierała na niego coraz większy wpływ. W końcu uzyskała wystarczające pełnomocnictwa do decydowania o losach antonińskiego majątku. Teraz do rozrzutności Michała dołączyła jeszcze nieudolność miss Mary. Za jej namową książę wydzierżawiał ziemię i tartaki osłabiając tym jeszcze bardziej już i tak marną kondycję hrabstwa. Polskich urzędników i służbę zastępowali Anglicy bądź Niemcy. Wszystkie niepowodzenia w ordynacji przypisywano miss Atkinson. Nawet tajemniczy wypadek samobójczej śmierci młodego syna leśniczego z pobliskiej Kocięby wiązano z Angielką, która, jak plotkowano w okolicy, kazała go zamordować po niezbyt fortunnym romansie.

 

Książę i jego pieleęgniarka byli bardzo źle oceniani przez służbę i pracowników zatrudnianych w pałacu i ordynacji. Cytaty pochodzą książki Witolda Banacha pt. Radziwiłłowie. Burzliwe losy słynnego rodu.

 

- ”Również często objawiały się u księcia decyzje, które trudno było zrozumieć i wytłumaczyć zdrowym rozsądkiem. Tak np. książę chciał zbudować sobie dookoła zamku galerię oszkloną, ażeby  móc spacerować, nie przeziębiając się” (...) „Księcia uważałem za egoistę w całym tego słowa znaczeniu do tego stopnia , że biednemu nie dałby nic, gdy tymczasem w wydawaniu pieniędzy na swoje potrzeby nie liczył się. Opowiadali leśniczowie że, gdy spotkał kobiecinę zbierającą gałązki w lesie, opadłe z drzew, to  wpadał w taką złość, że zwymyślał całą administrację leśną mówiąc go rujnują. Do siebie „prostaczków” jak mawiał nie dopuszczał bliżej niż trzy metry”. – prof. Ryszard Biehler, inspektor i nadleśniczy w majątkach ziemskich.

- „Przede wszystkim książę jest człowiekiem słabej woli, daje się kierować innymi i jest skłonny na wpływ innych oraz na podszepty donosicieli. Specjalny wpływ na niego wywierała p. Atkinson. Zachodziły często wypadki, że książę zmieniał często swoje poprzednie postanowienia, a to wskutek tego, że w międzyczasie ktoś inny mu doradził. W ogóle u niego było tak, że rację miał zawsze ten, kto był ostatni (…) Rozumiem po angielsku i słyszałem, jak przekonywała ona nieraz księcia i później dosłownie wygłaszał inne zapatrywania. (…) Również zdarzały się u księcia pewne sprzeczności między oszczędnością a hojnością graniczące z rozrzutnością, gdyż nieraz książę targował się z wydatkami na kilka złotych,z drugiej strony kazał czynić wydatki nie licząc się zupełnie z pieniędzmi. Tak np. wtedy, kiedy już był zadłużony i kiedy w pałacu dokonywano zajęcia, kazał zakupywać za kilkaset złotych rododendrony, co nie miało praktycznego uzasadnienia (…) C Małżeństwo Radziwiłłów od pierwszego dnia po ślubie układało się źle, chociaż bardziej adekwatnym określeniem byłoby powiedzenie, że nie układało się w ogóle i pod każdym względem. Praktycznie – poza nocą poślubną, podczas której "Panie Kochanku" był mocno podpity – małżonkowie żyli w całkowitej od siebie izolacji. Zasami prowadził rozmowy na bardzo wysokim poziomie, a były chwile, kiedy mówił zupełnie niedorzecznie i wykazywał zupełne niedołęstwo umysłowe. Wytłumaczyć tego nie mogę, co było powodem tego, a służba mówiła, że pielęgniarka księcia p. Atkinson, daje mu jakieś narkotyki ażeby utrzymać się na swoim stanowisku, a później je odejmuje , ażeby widocznym było , że za jej pośrednictwem czuje się lepiej” (…) Jako przykład nierealnych pomysłów księcia podaję, że chciał on u siebie zaprowadzić specjalną hodowlę jadalnych żab, które miały być następnie transportowane samolotami do Paryża (…) Książę uległ zupełnie wpływowi p. Atkinson” – prof. Edward Schetel.

Pani Mary Atkinson była despotyczna w stosunku do księcia, jego służby i gości a on to tolerował. Znana była jej rozrzutność i nieznajomość praw ekonomii. Najpierw jadała ze służbą, z czasem poczuła się „panią na ordynacji i Antoninie”. Opiekowała się psami (ok. 20) i często wysyłała samochód do Ostrowia lub Kalisza po płucka dla zwierząt albo prowadząc restaurację i letnisko „Lido”, gdy ktoś z gości zażądał do zjedzenia kuropatwę , a jej nie było na miejscu, to wysyłano do Ostrowia po kuropatwę, ażeby podać ją gościowi za normalną cenę. Dodajmy, że trasa z Antonina do Ostrowa wynosiła 16 km.16 km., a do Kalisza 44 km.

Pielęgniarka właściwie poniewierała księciem. „Ty stara świnio , ty tylko żresz i pijesz i nic nie robisz” – tak odezwała się do księcia podczas awantury, której świadkiem był Wacław Jankowski, adwokat  księcia.

Ciekawy wątek letniska i restauracji "Lido" w Antoninie związany z miss Arkinson znalazłem w internecie, tekt Pana Dariusza Peśla cytuję w całości:

 

"Pierwsze wzmianki o Lido pochodzą z przełomu XIX-XX wieku. Właścicielem Antonina był odziedziczył Michał „Rudy” Radziwiłł, który rozbudował niewielkie kąpielisko z plażą znane do dziś jako „Lido”. Po II Wojnie Światowej przekształcono je w ośrodek wypoczynkowy.

 

Początki  „Lida” tak wspominał nieżyjący już kamerdyner który w latach 1930-1937, był na służbie u ostatniego ordynata księcia Michała Radziwiłła „Rudego” - Walenty Grzesiek z Dębnicy. Miał wtedy 19 lat i wraz z ojcem zatrudniony był u księcia Michała jako pomocnik w parku przy pałacu, budowie chałup w majątku oraz garaży dla książęcych aut. Uczestniczył również w pracach budowlanych na „Lidzie”, którego nazwa miała być na cześć jakiejś krewnej Radziwiłłów o imieniu Lidia, która jeszcze za starego księcia Ferdynanda miała przyjeżdżać do Antonina i często odpoczywała nad stawem „Szperek”. Na początku lat 30. XX w. Grzesiek pracował przy przebudowie budynku koło stawu w którym urządzona została restauracja nazwana „Lido” i przy budowie zadaszonej sali dancingową z dużymi przeszklonymi oknami oraz drewnianych pomostów nad stawem. W sali odbywały się często potańcówki i zabawy – wspominał kamerdyner. Już wcześniej najpierw przy pałacu, a później nad stawem „Szperek” książę Ferdynand z żoną Pelagią urządzali „majówki”, a co roku w czerwcu odbywała się specjalna zabawa Świętojańska z puszczaniem wianków na wodzie. W letniej porze odbywały się też organizowane tu festyny dla biednych rodzin robotników z Ostrowa, którzy bardzo licznie przyjeżdżali na nie pociągiem. Wysiadali na stacji kolejowej tuż przy kaplicy i drodze do Mikstatu i pieszo szli nad staw.

 

Lido w 1907 r.

Chociaż przytoczona przez Walentego Grześka legenda powołuje się na dość tajemniczą księżnę Lidię (nie ma takiej w najbliższej rodzinie Radziwiłłów), to jednak nazwę tego miejsca należy wyjaśnić w bardziej przyziemny sposób. Otóż inicjatorką budowy wczasowiska nazwanego „Lidem” według zachowanych relacji prasowych była pielęgniarka, a później narzeczona Michała Radziwiłła, Angielka, miss Mary Atkinson. Postać, która niechlubnie zapisała się w losach Antonina z czasów ostatniego ordynata Micha Radziwiłła. Mary posiadając pełnomocnictwa „Rudego” nieudolne zarządzała majątkiem antonińskim co doprowadziło do jego wielkiego zadłużenia. Niemniej powstanie „Lida” zawdzięczamy właśnie miss Mary Atkinson, która „była despotką i miała wielkie wymagania. W Antoninie urządziła plażę i restaurację w jednym z pawilonów” (Goniec Częstochowski nr 291 z 19 grudnia 1937 r.). Również z jej osobą wiąże się sprawa nazwy ośrodka. Pochodzi ona tak, jak miss Atkinson z Wielkiej Brytanii, gdzie tak właśnie nazywano niezwykle popularne w latach 30. XX-wieku otwarte baseny kąpielowe i kąpieliska urządzane na morskich plażach. Za sprawą miss Mary moda na „lido” trafiła również do Antonina stając się swoistą pamiątką po „despotycznej” Angielce. Uroczyste otwarcie restauracji „Lido” z salą dancingową odbyło się podczas nocy świętojańskiej 1933 roku. Nad stawem porozstawiano wówczas dla biesiadników stoły ogrodzone płotkami, plażę i pomosty oświetlono lampionami. Na uroczystości obecny był również książę Michał Radziwiłł, który wraz ze swoją angielską narzeczoną siedział na pomoście i obserwował zabawę. W lecie niemal w każdą niedzielę na „Lidzie” grała orkiestra wojskowa z Ostrowa, co było wielką atrakcją dla tłumów bawiących się na plaży. Zwyczaj ten trwał niemal do II Wojny Światowej".

Po kilku latach antonińskiej kariery w 1937 r. również czas miss Attkinson dobiegł końca. Zresztą bez większego żalu ze strony już znudzonego jej obecnością księcia. Z pomocą przyszedł mu przypadek - wygaśnięcie pozwolenia pobytu w Polsce i gdy władze odmówiły jej przedłużenia zezwolenia na pracę, musiała, mimo protestów, opuścić Antonin. Wprawdzie opowiadano, że chciał się żenić z troskliwą pielęgniarką, jednak jak się wydaje tak naprawdę „Rudy” nie myślał o trwalszym związku z Angielką. Opuszczając Antonin Mary była bez pieniędzy. Nie miała też co liczyć w tym względzie na pomoc ze strony zadłużonego ordynata i żeby kupić w Gdańsku bilet na statek do Anglii, zmuszona była sprzedać osobistą biżuterię.

 

Po dotarciu do Londynu zamieszkała w hotelu „Hyde Park” rozpoczynając usilne starania o powrót do Wielkopolski. Dopiero gdy jej ukochany odesłał pozostawione w Antoninie jej osobiste rzeczy, jasne się stało, że nie ma już tu powrotu. Kilka miesięcy później prasa krzykliwie donosiła, że miss Attkinson popełniła samobójstwo: „Według otrzymanej wiadomości, która w połączeniu ze słynnym procesem ks. Radziwiłła (o ubezwłasnowolnienie), ma wcale sensacyjne zabarwienie w małym hoteliku londyńskim popełniła samobójstwo miss Mary Attkinson, licząca 53 lat. Była ona, jak wiadomo, długoletnią mieszkanką Antonina i pielęgniarką ks. Radziwiłła”.

Echo, Łódź, sobota 18 grudnia 1937 r. - przepisany tekst artkułu.
Kulisy samobójstwa miss Atkinson. Anglia oburzona na księcia Radziwiłła. Była pielęgniarka umarła w ostatniej nędzy. „Ekspres Poranny” donosi z Londynu:

„Stolica Anglii poruszona jest rewelacyjnymi przyczynami samobójstwa Mary Atkinson, byłej długoletniej pielęgniarki Michała księcia Radziwiłła z Antonina, głośnego w ostatnich czasach w Polsce z powodu zamierzonego małżeństwa z p. Joanette Suchestow, niedawno ochrzczonej w osobliwych okolicznościach. Dzienniki londyńskie przynoszą na naczelnych miejscach opisy rewelacyjnej rozprawy sądowej, jaka się odbyła w piątek na ustalenie okoliczności śmierci samobójczej Mary Atkinson.

Przebieg rozprawy i orzeczenie sędziego - coronera ustala, że miss Atkinson, wydalona przed kilku tygodniami z Polski, odwieziona została przez księcia Radziwiłła do Gdańska. Książę miał przyrzec, że przybędzie tam wkrótce i przywiezie pieniądze, należne b. pielęgniarce. – Obietnicy jednak nie dotrzymał i po pewnym czasie Atkinson musiała zastawić swe rzeczy, aby móc powrócić do Londynu.

Próby zwracania się do Radziwiłła za pośrednictwem adwokata zawiodły i b. pielęgniarka, chora i w ostatniej nędzy, w końcu odebrała sobie życie. Samobójstwo popełniła w swym pokoiku hotelowym, strzelając w serce z pożyczonego od współlokatora rewolweru.  Dochodzenie ustaliło, że miss Atkinson zalegała od trzech miesięcy z komornym za pokój w taniutkim hoteliku, w dzielnicy Kensington, winna była poza tym kilka funtów za chleb, mleko i cukier w sklepiku.

Przed tygodniem zwróciła się do jednego z towarzystw dobroczynnych z prośbą o ciepłą odzież, gdyż wróciła do Londynu tylko w tym co miała na sobie, zostawiając wszystkie rzeczy w pałacu w Antoninie lub w lombardzie w Gdańsku. W dalszym ciągu pozostaje niewyświetlona tajemnica, gdzie obecnie przebywa ks. Michał oraz p. Suchestow.  Jak wiadomo książę poszukiwany jest przez policję w związku z procesem w Ostrowie i nakazem sądu doprowadzenia

W każdym razie pary narzeczonych nie ma w Antoninie, ani w Warszawie. Zainterpelowany zastępca prawny księcia, adw. L. Lipiński, odpowiedział, że w sprawie miss Atkinson nic nie wie. Słyszał tylko, że miała ona do księcia pretensje z racji jakiejś pożyczki, którą rzekomo księciu udzieliła.

I na pytanie co do miejsca pobytu pary narzeczonych adw. Lipiński nie może odpowiedzieć. Słyszał on tylko, że ks. Michał znajduje się na Riwierze francuskiej.  Do wyjazdu za granicę potrzebny jest jednak paszport, Czy paszport taki wydało księciu starostwo w Ostrowie wobec licznych jego procesów finansowych?

Toteż należy raczej przypuszczać, że książę znajduje się w Polsce, gdzieś na wsi u któregoś ze swych przyjaciół. Córka ks. Radziwiłła, hr. Leontyna Skórzewska, która wraz z matką Marią dc Bernardaky i mężem mieszka w majątku Czerniejewo w Poznańskim. Od 10 lat hr. Skórzewska zerwała wszelkie stosunki ze swym ojcem tak dalece, że nie przybyła nawet na pogrzeb swej babki ks. Pelagii, który odbył się w Antoninie, gdzie księżna spoczęła w mauzoleum rodziny Radziwiłłów. Wiadomość o samobójstwie miss Atkinson zrobiła na hr. Skórzewskiej duże wrażenie. Hrabina jednak odmawia udzielenia jakichko1wiek informacji. „Nigdy nie dopuścimy do tego, ażeby ojciec ożenił się z p. Suchestow"  - oto, co oświadczyła”.

Ordynat szybko znalazł pocieszenie w ramionach młodszej o 32 lata Judyty Suchestow, Żydówki z Drohobycza i rozwódki z dzieckiem. Radziwiłł, już wtedy 67-letni, oświadczył się we wrześniu 1937 r. w pensjonacie „Patria” Jana Kiepury. Stamtąd narzeczeni przyjechali do Antonina, w którym – jak za dawnych lat – zaczęły się przyjęcia, bale i polowania. Rodzina znów miała problem. Po pierwsze Michał był ciągle oficjalnie żonaty, po drugie pojawiły się plotki, że zamierza przepisać Judycie część dóbr ordynacji, która z definicji nie podlegała podziałom.

Judyta Suchestow

Judyta (Janette) Suchestow z synem Emanuelem zwanym "Edziem" z pierwszego małżeństwa

Judyta (Janette) przychodzi na świat we Lwowie w 1902 roku jako Judyta Kranz. Dzieciństwo i wczesne lata młodości spędza u rodziny w Niemczech w Lipsku i Frankfurcie nad Odrą. Mieszka tam przez 22 lata i opanowuje język niemiecki do perfekcji. Pracuje w sklepie jako ekspedientka, gdzie około 1925 roku spotyka przebywającego w Niemczech przemysłowca z Drohobycza Beniamina Suchestowa, dyrektora Spółki Wodociągowej i współwłaściciela Spółki Akcyjnej Polmet - Polskiej Fabryki Lamp, Latarń i Wyrobów Metalowych Wszelkiego Rodzaju założonej między innymi wraz z inżynierem Izydorem Schulzem w roku 1923 r. we Lwowie. Judyta otrzymuje od Suchestowa propozycję pracy jako jego osobista sekretarka i rozpoczyna pracę w jednej z nowopowstałych wytwórni radiowych należących do spółki we Lwowie.

 

Jest piękna, młoda, elegancka, zawsze gustownie ubrana. Gra na fortepianie i pięknie śpiewa, co ceni jej grający na saksofonie i uwielbiający muzykę pracodawca. Nic więc dziwnego, że ten bogaty meloman muzyki, zakochuje się w pianistce o pięknym głosie, uroczym uśmiechu, głębokim spojrzeniu przysłoniętym długimi rzęsami. Zakochuje się bez opamiętania i do szaleństwa. Wdowcowi nie przeszkadza duża różnica wieku, ani posiadanie dzieci Mariana i Otylli będących rówieśnikami nowej wybranki życia. 52 letni Beniamin Suchestow, owdowiały w 1918 roku po śmierci jedynej ukochanej żony Laury z domu Kuhmerker, kuzynki swego przyjaciela inżyniera Izydora Schulza, prosi o rękę kobietę młodszą o 27 lat. Ślub odbywa się w roku 1927 r., a w roku kolejnym przychodzi na świat jedyny syn Judyty i Beniamina, Emanuel, pieszczotliwie nazywany przez rodziców Edziem. Dr Lustig wspomina: „Ożenił się ze swą sekretarką Jeannette, piękną niemiecką Żydówką, która była znacznie od niego młodsza. On ją ubóstwiał i na wszystko jej pozwalał…”.

 

To prawda, bogaty mąż nie szczędzi funduszy na piękne, wytworne stroje, futra, kapelusze, pończochy i buty na obcasach. Judyta to elegancka, intrygująca kobieta ubrana wedle najnowszej światowej mody. Czy młoda żona jednego z najbogatszych przedsiębiorców w Galicji zwraca uwagę wrażliwego na niewieście wdzięki nauczyciela jej synka Edzia, Brunona Schulza? Czy jej nowoczesny, nienaganny ubiór, elegancki kostium, kapelusz z piórkiem, czarne sznurowane rękawiczki do ramion i buty z obcasami na szczupłych, zgrabnych, ubranych w pończochy nogach są wyzwaniem i inspiracją dla rysunków Schulza? Na pewno tak! Z pewnością jako mieszkaniec prowincjonalnego miasteczka, gdzie wszyscy wszystko o sobie wiedzą, konotuje sensacyjne pojawienie się nieznajomej elegantki z Niemiec. Z pewnością wiadomość o nowym ożenku starego Suchestowa obiega nie tylko żydowską część drohobyckiej społeczności. Poza tym należy pamiętać, że Suchestow żeniąc się przed laty z bliską kuzynką Bruna, Laurą, wchodzi do kręgu rodziny Kuhmerkerów, a co więcej jest najbliższym współpracownikiem brata Bruna, inżyniera Izydora Schulza. Można więc mieć stuprocentową pewność, że Bruno spogląda ukradkiem na zgrabne nóżki pani Janette wyprowadzające codziennie na spacer małego czarnego pieska. Ale nawet jeśli tak nie jest i jakimś dziwnym trafem nie zauważa swej nowej „kuzynki” to już wkrótce, jako osoba interesująca się światem, przeczyta o niej wielokrotnie w codziennej prasie.

Czas dowiedzie, że małżeństwo Judyty i Beniamina po kilku latach zacznie przeżywać kryzys i w siedem lat później dojdzie do rozwodu. Judyta zostawia męża i w 1934 roku i mieszka wraz z Edziem w Krakowie utrzymując się z wysokich alimentów wypłacanych przez byłego męża. Próbuje ułożyć życie od nowa. Ze wspomnień Leopolda Lustiga wynika: „Jeannette jeździła sama na Rivierę, gdzie spotkała księcia Radziwiłła, znanego marnotrawcę. Radziwiłł zakochał się i nawet chciał się żenić, ale rodzina mu odcięła fundusze i Jeannette go utrzymywała za pieniądze Suchestowa. Które on przegrywał”.
 
W rzeczywistości prawda jest nieco inna od przytoczonych wspomnień. Judyta po rozwodzie mieszka w Krakowie sama z synem Emanuelem, fundusz alimentacyjny pozwala jej wyjeżdżać na wypoczynek do europejskich kurortów. Dopiero w trzy lata po rozwodzie w 1937 roku podczas wakacji, Judyta poznaje Księcia Radziwiłła w Bad Gastein nieopodal Salzburga w Austrii. Los chce, że mieszkają w tym samym hotelu Mozart. Cudowna alpejska sceneria staje się świadkiem nowo rodzącego się romansu, jednego z najgłośniejszych w latach trzydziestych XX wieku.

 

Jakiego czaru wobec 35 letniej kobiety używa 67 letni mężczyzna, aby ja zdobyć?  Na pewno książę Radziwiłł zwany przez rodzinę Rudym ze względu na swą długą brodę i płomienną czuprynę, którą nosi przez lata, ma w tym zakresie duże doświadczenie. Od lat uważany jest za jednego z największych ekscentryków w Polsce, winowajcą kilku głośnych skandali małżeńskich i mezaliansów, o których nieustannie donosi prasa. Ma za sobą trzy nieudane małżeństwa przeplatane licznymi romansami, co nie przystoi ordynatowi dóbr przygodzickich i uznany zostaje przez krewnych zakałą rodu co nie dodaje splendoru szacownemu rodu Radziwiłłów.

 

W momencie kiedy poznaje zamożną rozwódkę Judytę Suchestow jest totalnym bankrutem, a mimo to roztacza wokół siebie widmo potężnego magnata i arystokraty, choć w rzeczywistości jest wyklęty przez rodzinę i uznany za degenerata. Udaje mu się oczarować i rozkochać w sobie Judytę i po powrocie do kraju trwa obfita korespondencja listowna. We wrześniu spędzają wspólnie czas pośród gór i pięknych widoków Krynicy goszcząc w Patrii - domu mistrza Jana Kiepury. Tu Michał oświadcza się swojej wybrance, a oświadczyny zostają przyjęte. Zabiera ją do swej posiadłości w Antoninie, którą wspólnie zamieszkują. Pałac tętni teraz życiem towarzyskim, urządzane są polowania i wystawiane huczne przyjęcia dla okolicznej elity, chętnej poznać nową wybrankę księcia, który goląc na jej życzenie długą siwą brodę zmienia się nie do poznania i odmładza.

Polowanie na dziki w Antoninie - 1933 rok

Polowanie na dziki w majątku księcia Michała Radziwiłła w Antoninie (luty 1933 r.). Uczestnicy polowania przy zabitym dziku na leśnej drodze. Widoczni m.in.: prezes Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu Saturnin Mravincsics (na pierwszym planie w środku w jasnym ubraniu), wicewojewoda poznański Stanisław Kaucki (drugi z prawej), konsul Czechosłowacji w Poznaniu Januir Doleżal (stoi trzeci z prawej), generalny kurator dóbr księcia Michała Radziwiłła dr Macko (w powozie), prokurator Konieczny (stoi czwarty z prawej), naczelnik Wydziału Bezpieczeństwa w Urzędzie Wojewódzkim w Poznaniu Tadeusz Walicki (trzeci z lewej), dziennikarz Wacław Szperber (drugi z lewej), profesor Edward Piotr Schechtel (pierwszy z lewej) i płk Walczak (czwarty z lewej).

Uczestnicy polowania podczas śniadania w lesie. Widoczni m.in.: prezes Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu Saturnin Mravincsics (drugi z lewej w pierwszym rzędzie), wicewojewoda poznański Stanisław Kaucki (siedzi piąty z lewej w pierwszym rzędzie), konsul Czechosłowacji w Poznaniu Januir Doleżal (pierwszy z lewej w pierwszym rzędzie), generalny kurator dóbr księcia Michała Radziwiłła dr Macko (czwarty z lewej w pierwszym rzędzie), prokurator Konieczny (pierwszy z lewej), naczelnik Wydziału Bezpieczeństwa w Urzędzie Wojewódzkim w Poznaniu Tadeusz Walicki (siedzi pierwszy z lewej w drugim rzędzie), dziennikarz Wacław Szperber (trzeci z lewej w pierwszym rzędzie), profesor Edward Piotr Schechtel (stoi pierwszy z prawej w jasnej marynarce) i płk Walczak (drugi z lewej w drugim rzędzie).

Wścibska prasa donosi o wszelkich choćby najmniej istotnych wydarzeniach jak np.: Syn Jeanetty Suchestow, narzeczonej ks. Radziwiłła, 8-letni Edmund Suchestow przebywa stale w Drohobyczu, gdzie uczęszcza do szkoły. Mały Suchestow ma wielkie kłopoty, koledzy jego bowiem dokuczają mu, wołając na niego „książątko”. W tych dniach mały Suchestow zachorował na odrę i przebywa w domu. Pani Suchestow koresponduje z nim, a ostatnio przesłała mu w prezencie bażanta upolowanego przez księcia Radziwiłła.
 
Szczęśliwa para widywana jest na zakupach w Poznaniu i w ostrowskim kinie Corso. 24 września 1937 roku Urząd stanu Cywilnego w Przygodzicach ogłasza zapowiedź małżeńską. Planom tym stanowczo sprzeciwia się rodzina księcia, brat i córka, posądzając go o bigamię. Sprawa trafia do sądu, a prasa zyskuje nowy, fantastyczny materiał plotkarski. Radziwiłł uznawany jest za rodzinę za szaleńca. Problemom i kombinacjom nie ma końca, książę dla Judyty pragnie przejść na judaizm, ona dla niego na chrześcijaństwo. W końcu jak donosi Orędownik Ostrowski z 8 grudnia 37 roku, Judyta przyjmuje chrzest: „Żydówka Pani Suchestow, narzeczona księcia Michała Radziwilła, bawiąc ostatnio z księciem w Warszawie, przeszła na łono kościoła narodowego, uzależnionego od cerkwi prawosławnej. W księgach metrykalnych parafii pod wezwaniem Matki Bożej tego kościoła zrobiono zapis treści następującej – Działo się w mieście stołecznym w Warszawie (…) dnia 30 listopada o godz. 16.00. Stawili się Judyta Jeanette Suchestow, córka Jonasza, lat 35 licząca, zamieszkała w Antoninie koło Ostrowa Wielkopolskiego i w obecności dwóch zdolność prawna posiadających świadków (…) oświadczyła nam, że urodziła się we Lwowie 1 lutego 1902 o godz. 2 w nocy z rodziców Jonasza i Klary z domu Steinbach, ślubnych małżonków Kranz. Stawającej na chrzcie świętym zostały nadane imiona Jeanette Jadwiga Suchestow. Rodzicami chrzestnymi byli: Władysław Franciszek Niemczewski i Jadwiga Irena Misiewiczowa (…)”. W kościele narodowym miał się też odbyć ślub.

Chrzest okazuje się być nieważny, a konsystorz prawosławny stwierdza, że odbywa się z pogwałceniem przepisów kanoniczych tego kościoła. Tymczasem prasa nie pozostawia suchej nitki na Judycie i jej synu. Gazeta Gdańska donosi sensacyjne wieści: „Pretendentką do książęcej mitry i miliardowych włości po dwóch arystokratkach jest córka żydowskiego rzezaka (…) Sprawa księcia Radziwiłła, który chce ożenić się z żydówką (…) z domu Jentą Kranz i adoptować jej 8-letniego syna Izaaka, zaczyna przybierać rozmiary kryminalne (…)”.

 

W prasie roi się od pomówień i sprzecznych informacji, romans staje się powodem do publicznych żartów, a krakowska szopka noworoczna u Hawełki przedstawia w swym satyrycznym programie lalki księcia i jego żydowskiej narzeczonej, w ślad za nią podąża szopka warszawska.

Szopka satyryczna "Przy zamkniętych drzwiach" w restauracji "Hawełka" w Krakowie. Jedna ze scen szopki. Widoczne kukiełki przedstawiające Jana Stankiewicza, Janette Suchestow i księcia Michała Radziwiłła (stoją od lewej).

Historia zatacza coraz szersze kręgi, Głos Poranny z 1938 roku donosi: „Angielskie przedsiębiorstwo zaproponowało księciu Michałowi Radziwiłłowi i Pani Suchestow nakręcenie filmu z życia księcia. Role główne ma grać książę i jego narzeczona (…) Pani Suchestow pali się do filmu, zwłaszcza że pierwsze zdjęcia miały wypaść dobrze. W tym celu bawiła kilka dni w Paryżu (…) film ma być dźwiękowy nakręcony w języku angielskim i francuskim”. Do ekranizacji nie dochodzi, a liczne problemy z uzyskaniem ślubu studzą miłość kochanków.

 

Takie wieści nie omijają zapewne drohobyczan, Edzio Suchestow uczęszcza do szkoły, w której rysunków i prac ręcznych uczy wuj jego starszego rodzeństwa Bruno Schulz. Samotny Beniamin Suchestow opiekuje się synem. Leopold Lustig wspomina: „W końcu Edzio musiał zrezygnować z tronu, a Radziwiłł z Jeannette Suchestow i ona wróciła do Drohobycza. Stary Suchestow jej przebaczył, bo co miał robić? Praktyczny Żyd, co miałby z tego, gdyby jej nie przebaczył? Ich syn, Edzio, młodszy ode mnie, był niezwykle inteligentny i oczytany, Tonia go uczyła grać na fortepianie. Bolszewicy im wszystko zabrali i jako wrogom klasowym kazali się wynieść za miasto. Jeannette została śpiewaczką, nic specjalnego, ale miała przyjemny głos i była wciąż bardzo atrakcyjna, to jeden ważniejszy bolszewik nią się zajął i dlatego ich nie wywieźli. Przyszli Niemcy, to Jeannette, wykwalifikowana stenotypistka z macierzystym językiem niemieckim, została sekretarką dyrektora rafinerii, Hoechtsmanna - najbardziej uprzywilejowana klas”.
 
Rzeczywiście związek z Radziwiłłem nie przetrwa licznych prób zawarcia ślubu tak w Polsce jak i za granicą, a książę znudzony tą przeciągającą się sytuacja znajduje pocieszenie w nowym miłosnym uczuciu. Pisano  o  jego patologicznej rozrzutności. Miał miesięcznie wydawać 2 tys. zł na telefony (uposażenie zasadnicze generała broni tyle właśnie wynosiło), więc wyznaczony na kuratora majątku hrabia Chłapowski polecił odciąć telefony w rezydencji w Antoninie. Podczas jednodniowej wizyty w Warszawie książę wydał  na  garderobę  męską  500  zł,  a  zapewniano,  że  zakupy  dla  pani  Suchestow  wielokrotnie przekraczały tę sumę. Książę miał zapisać kochance 500 tys. zł. Porzucił ją jednak, by zawrzeć małżeństwo z córką angielskiego kupca giełdowego. W styczniu 1938 roku para wybrała się do Monte Carlo i zatrzymała się holetu "Ritz". Książę Michał rozstał się z Judytą po swojemu, czyli zniknął po angielsku bez pożegnania i znalazł się ... w Anglii.  Judyta znalazła się w trudnej sytuacji, bez pieniędzy, z niezapłaconym rachunkiem za apartament w hotelu "Ritz". Szczęściem dla niej pomogli znajomi, a potem z ofiarnym wsparciem pospieszył jej eks małżonek z Drohobycza, Beniamin.

 

Judyta wraca do jedynego syna i byłego męża w Drohobyczu. W lipcu 1941 roku wojska niemieckie wkraczają do Drohobycza i kilka miesięcy później, jesienią hitlerowcy tworzą w mieście getto żydowskie. Tak jak rodzina Brunona Schulza, tak też rodzina Jeanette Suchestow zmuszona jest zamieszkać w getcie. Mieszkają na ulicy Garncarskiej 6a w głównej części getta. Według źródła wspomnień Pani Ciechanowskiej Judyta ze świetnym językiem niemieckim pracuje dla Niemców jako sekretarka i tłumaczka wraz z Dr Hagerem w Drohobyczu i we Lwowie. Beniamin i Edzio chorują, Judyta jest jedyną pracującą osoba i utrzymuje rodzinę.

On umierał na raka gardła, ona przy nim wieczorami siedziała. Suchestow nie mógł mówić, ale napisał pożegnalny list do niej i do Edzia, i tej samej nocy mu podała cyjankali. Dostała pozwolenie zawiezienia go na cmentarz drabiniastą furą. "Poszedłem z nimi, żeby go zakopać. Woźnica mi pomagał, Edzio miał gruźlicę i niewiele mógł. (...). Suchestowa pochowaliśmy w głównej alei, koło rodziny". Wspomina Leopold Lustig. (źródło: "Kobiety i Schulz" wydanej w 2016 roku, autor: Anna Kaszuba-Dębska).

Doskonała znajomość języka niemieckiego nadal ratowała jej życie. Z grupą osób „przydatnych do pracy” trafiła z likwidowanego getta do obozu koncentracyjnego w Płaszowie, tam znowu była tłumaczką. Jesienią 1944  r. po likwidacji Płaszowa kolejnym jej obozem był Auschwitz . Przeżyła zimą 1945 r. „marsz śmierci”, przedostała się do zachodniej strefy okupacyjnej, stamtąd do Stanów Zjednoczonych. W 1949 r. mieszkała w Nowym Jorku, data jej śmierci nie jest znana.

Książę Radziwiłł z piękną z narzeczoną pochodzenia żydowskiego Judytą Suchestow na tarasie hotelu "Ritz" w Monte Carlo - 1938 r.

Radziwiłłowie chcieli ratować rodowy majątek, ubezwłasnowolniając Michała. Lecz ten ubiegł rodzinę: zdobył orzeczenie, że jest w pełni władz umysłowych. Gdy nikt nie chciał dać mu ślubu, parze pobłogosławił kapłan sekty wywodzącej się z prawosławia.

Po ślubie obrażony na rodzinę Michał zamknął na klucz kaplicę pałacową w Antoninie, a zwłoki swoich wielkich przodków przeniósł na zwykły cmentarz.  Zresztą, z biegiem czasu wyrzucił też z serca czarnowłosą Żydówkę i ulokował uczucia w starszej od siebie, ale za to bajecznie bogatej Angielce Harriet Stewart Dawson. Wdowa po handlarzu brylantów dysponowała majątkiem oszacowanym na 75 mln ówczesnych złotych i marzyła o tytule księżnej. To, że Radziwiłł ciągle nie ma rozwodu, za bardzo jej nie przeszkadzało.

Tym razem książę nie chciał ryzykować i utrzymywał w tajemnicy swoje plany matrymonialne – tym bardziej że Judyta żądała odszkodowania za niedotrzymanie obietnicy małżeństwa. Kolejny, nie do końca legalny, ślub odbył się 23 maja 1938 r. w  Londynie i wzbudził ogromną sensację. Ordynatowi groziło 5 lat więzienia za bigamię. W świetle prawa sprawcą była również małżonka Harriet Dawson.

Książę Radziwiłł Micha Radziwiłł na ślubie z Harriet Dawson w urzędzie stanu cywilnego Caxton Hall - 23 maja 1938 r.

Urodzona w 1881 r. Brytyjka, Harriet Steward Dawson, była córką nieżyjącego już kupca giełdowego Colina Gilliesa McNab. Dla znajdującego się w desperackiej sytuacji zbankrutowanego księcia stała się prawdziwą ręką opatrzności. Miała dwie zasadnicze dla Michała zalety: była wdową co upraszczało kwestię ożenku i najważniejsze była zamożna, jej majątek, "nowoupieczonej księżnej” (na tym tytule jej najwięcej zależało), obliczają w Londynie na sumę 75 milionów zł.

 

Długi księcia w Polsce, jak twierdzą wtajemniczeni wynosiły 6 milionów zł. Wobec tego 69-letni amant zakochał się w niej od pierwszego wejrzenia i nie namyślając się zaraz poprosił ją o rękę. Równie szybko podjęli też decyzję o ślubie w Londynie z datą wyznaczoną na 23 maja 1938 roku. Ożenek polskiego arystokraty z panią Harriet Steward Dawson wzbudził w Londynie nie lada sensację. Przed urzędem stanu cywilnego zebrał się tłum, aby zobaczyć sędziwego pana młodego i jego narzeczoną.

 

Wydarzenie obszernie relacjonowała prasa:  „Mrs. Dawson przybyła do urzędu na pół godziny przed ks. Michałem. Przyszła księżna ubrana była w pelerynę z gronostajów i soboli. Wkrótce przybył w towarzystwie swego przyszłego pasierba i sekretarza mjr Stewarda Dawsona ks. Radziwiłł. Ceremonia trwała krótko. Po opuszczeniu urzędu ks. Michał oświadczył oblegającym go dziennikarzom: Jestem, naturalnie, bardzo szczęśliwy. Gościnność angielska jest doprawdy wspaniała. Mamy zamiar pozostać tu dłuższy czas. Planów na przyszłość jeszcze nie ustaliliśmy. Weźmiemy wkrótce ślub kościelny, jako potwierdzenie ceremonii cywilnej. Na wzmiankę o p. Suchestow książę wzruszył tylko ramionami i pośpiesznie wsiadł do oczekującego samochodu”.

 

Nowa Księżna Radziwiłłowa oświadczyła krótko: „Miodowy miesiąc spędzimy, podróżując samochodem po Anglii. Potem powrócimy do Londynu, gdzie osiądziemy na stałe”.

 

Wypadki potoczyły się tak szybko, że wieści o małżeństwie zawartym w świetle ciągle nieprawomocnego rozwodu z Hiszpanką zaskoczyły Konsulat Generalny RP w Londynie do tego stopnia, iż ten dwa dni po ślubie wydał nowej pani Harriet Radziwiłłowej polski paszport z ważnością na pół roku. Jednak splot kilku kolejnych problemów paszportowych Michała i Harriet nieco pokrzyżował lany „miodowych” wojaży młodej pary. W lecie paszport księcia stracił ważność i polskie władze konsularne na polecenie Ministerstwa Spraw Zagranicznych zatrzymały dokument odmawiając przedłużenia jego ważności do czasu wyjaśnienia legalności ślubu z Angielką. Rozpoczęła się swoista gra w szachy między Michałem Radziwiłłem a władzami polskimi. Chcąc dostać się na południe Europy, książę przedstawił zaświadczenie lekarskie mówiące, że pobyt na francuskiej Riwierze jest konieczny ze względu na zły stan jego zdrowia. Tymczasem w pierwszych dniach sierpnia Ministerstwo Sprawiedliwości z kolei cofnęło swą prośbę do MSZ o wstrzymywanie wydania paszportu, co miało być przecież li tylko środkiem zapobiegawczym przed ewentualnym zawarciem małżeństwa. A skoro książę się ożenił, to trwanie przy takim stanowisku nie miało już większego znaczenia. Zwracano jedynie uwagę na fakt, że sytuacja prawna Michała Radziwiłła wobec zawarcia małżeństwa pogorszyła się jeszcze bardziej. MSZ jednak podtrzymało swoją decyzję i chcąc ostatecznie zakończyć sprawę księcia w październiku 1938 roku zwróciło się do Ministerstwa Sprawiedliwości o wydanie opinii, czy sprawa o bigamię jest nadal aktualna. Nie bez znaczenia była przecież wydana zaledwie rok wcześniej (przy okazji zdarzeń związanych z Judytą Suchestow) opinia znanego polskiego karnisty, współtwórcy polskiego kodeksu karnego z 1932 roku, prof. Juliusza Makarewicza, który jednoznacznie sprecyzował zasadność pociągnięcia księcia do odpowiedzialności karnej z tytułu popełnienia przez niego przestępstwa dwużeństwa. Profesor Makarewicz wyjaśniał przy tym, że w myśl artykułu 197 kodeksu karnego nie tylko zawarcie takiego związku małżeńskiego, ale nawet jego usiłowanie polegające na „przedsięwzięciu działania skierowanego bezpośrednio do urzeczywistnienia zamiaru zawarcia drugiego małżeństwa, należą tu kroki wstępne jak zaręczyny lub spowodowanie zapowiedzi” podlega karze 5 lat więzienia. Przy czym sprawcą jest nie tylko „nupturient” pozostający w związku małżeńskim, ale także jego partner mający świadomość prawnej sytuacji.

 

Natomiast kwestię ważności małżeństwa zawartego za granicą, wyjaśniał prof. J. Markiewicz, rozstrzygają przepisy prawa prywatnego międzynarodowego. Wobec braku porozumienia w tej kwestii z Francją, problem unieważnienia małżeństwa z markizą de Santa Sussana ciągle nie był rozstrzygnięty. A że trudno posądzać Harriet Dawson o brak wiedzy na temat „sytuacji prawnej” nowo upieczonego męża, sprawa stała się więc bardzo poważna dla obojga małżonków i również Angielka znalazła się tarapatach. Bowiem ustawa o paszportach zabraniała wydania dokumentu w przypadku prowadzenia postępowania karnego, a właściwa władza sądowa nie wyrazi przy tym zgody na jego wydanie.

 

Harriet przekonała się o tym w końcu listopada, zaraz po utracie ważności jej polskiego paszportu (angielski straciła z chwilą zawarcia małżeństwa z Michałem i przyjęciem polskiego obywatelstwa), bez którego pani Radziwiłłowa nie mogła udać się na południe kontynentu, gdzie, jak co roku, zamierzała spędzić zimę.

 

W styczniu 1939 roku Wydział Konsularny Opieki Prawnej MSZ wysłał pismo do Konsulatu Generalnego RP w Londynie o następującej treści: „Nawiązując do korespondencji w sprawie paszportu Michała ks. Radziwiłła, Ministerstwo Spraw Zagranicznych zawiadamia, że wobec cofnięcia przez Ministerstwo Sprawiedliwości zarządzenia o nie wydawaniu paszportu wyżej wymienionemu wyraża zgodę na wystawienie paszportu Michałowi ks. Radziwiłłowi z ważnością na pół roku. Nie należy natomiast wystawiać paszportu p. Harriet Dawson-Radziwiłłowej, ponieważ kwestia ważności w Polsce rozwodu ks. Michała Radziwiłła z poprzednią małżonką Joachimą Henryką Martinez di Medinilla markizą de Santa Sussana nie jest do tej pory wyjaśniona i odnośne badania są w toku. Zachodzi przeto możliwość, że nowe małżeństwo nie byłoby ważne i nie dawałoby p. Dawson tytułu prawnego do obywatelstwa polskiego”.

 

Jednak już dwa miesiące później prasa donosiła, że „Pani Dawson jest obecnie w posiadaniu polskich papierów na nazwisko księżnej Radziwiłłowej, tak, że nic już nie stoi na przeszkodzie jej przybycia do Antonina”.

 

Z tym jednak księstwo nie spieszyli się zbytnio i dopiero pod koniec lata ordynat przybył do Antonina prosto z Włoch, by jak co roku na jesieni zrobić rachunki ze swoim zarządcą majątku. Tu zastał go też wybuch II Wojny Światowej, który niespodziewanie okazał się kolejnym burzliwym zwrotem w życiu „antonińskiego maharadży” i nagłą katastrofą dla jego trzeciego małżeństwa. Witając radośnie Niemieców „wyzwalających, jak twierdził te ziemie spod polskiej okupacji”, zdobył się na gest wręcz nieprawdopodobny. Na wiecu zorganizowanym w pobliskim Czarnymlesie miał ogłosić, że przekazuje swój antoniński pałac w darze Hitlerowi ubiegając się jednocześnie o uznanie go za Volksdeutscha. Postępek ekscentrycznego męża tak miał wzburzyć Angielkę, iż ta nazywając go „niemiecką świnią” postanowiła go porzucić. Do ich rozwodu miało dojść w 1940 roku. Późniejsze losy Harriet Dawson-Radziwiłłowej nie są znane. (Źródło; Dariusz J. Peśla Książę Michał Radziwiłł „Rudy” 1870-1955Kobiety „antonińskiego maharadży”).

Michał Radziwiłł i Harriet Dawson

Ostatecznie małżeństwo zostało uznane za nieważne. Książę Michał Radziwiłł po opuszczeniu Antonina wojnę spędził u swoich niemieckich krewnych pod Berlinem. Po wojnie udał się do Francji, a następnie osiadł w Santa Cruz na Teneryfie w majątku swojej drugiej żony Joaquiny Martinez de Medinilla markizy de Santa Sussana, która litościwie go przygarnęła. Zmarł 6 października 1955 r. bez grosza przy duszy, pozostając na jej utrzymaniu. Zmarł w wieku 85 lat.

Działania Radziwiłła nie uratowały majątku w Antoninie. Po wybuchu II Wojny Światowej niemiecki namiestnik Wielkopolski Artur Greiser zamierzał skonfiskować dobra Radziwiłła. Kłopot sprawiały jednak związki ordynata z Hohenzollernami, jego proniemieckie sympatie oraz podwójne (polskie i niemieckie) obywatelstwo.  To niemieckie zostało zakwestionowane w 1941 r. Michał, licząc chociaż na rentę, ogłosił na wiecu, że zamierza podarować Antonin Adolfowi Hitlerowi.  Führer… nie przyjął jednak prezentu! Sława darczyńcy kroczyła przed nim, styl życia Radziwiłła był zbyt kompromitujący.

Ordynatowi nie udało się również – o co zabiegał – znaleźć się na volksliście. Pałac i tak został skonfiskowany przez Rzeszę i przekazany Państwowej Fundacji dla Niemieckich Badań Wschodnich.

 

Michał Radziwiłł „Rudy” roztrwoniwszy majątek i będąc obciążony długami, w iście magnackim geście podarował pałac w Antoninie wodzowi III Rzeszy Hitlerowi, do podarunku dołączając skromną prośbę o przyznanie mu obywatelstwa Rzeszy. Hitler przekazał podarunek utworzonej w Poznaniu Fundacji dla Niemieckich Badań Wschodnich i nakazał aresztować księcia, oskarżając go o kontakty z Żydami. Zwolniony po kilku tygodniach Michał Radziwiłł „Rudy”, ulokował się najpierw w berlińskim szpitalu św. Jadwigi – niegdysiejszej fundacji radziwiłłowskiej, skąd przeniósł się do niemieckich krewnych pod Berlinem i tam spędził całą wojnę. Uciekając z Berlina przed nadciągającym frontem, przez Szwajcarię przedostał się do francuskiej strefy okupacyjnej, gdzie – jak donosiła prasa zainteresowana losem polskiego arystokraty – przebywał w obozie Polaków i żywił się z przydziałów UNRA. Jeszcze wiele lat po wojnie, tęskniąc za utraconym Antoninem, czynił usilne starania o powrót do kraju. Pisał do angielskich przyjaciół, w tym do ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Anthony Edena, by ten zwrócił się do Stalina o zwrot jego dziedzicznych posiadłości w Wielkopolsce. Uważał bowiem, że skoro Niemcy je skonfiskowali, to Polacy powinni je zwrócić. Jego prośby nie przyniosły jednak upragnionego efektu.

Trudno się dziwić, że istniejący do dziś Antonin woli promować się osobą Chopina niż ostatniego właściciela. Pałac otacza ogromny park pełen pomnikowych drzew. Przed wyjazdem Michał Radziwiłł kazał ukryć wśród nich trzy depozyty, z których jeden został odnaleziony kilkanaście lat temu. Pomógł w tym wnuk ostatniego leśniczego ordynata. Dziadek pracujący w pałacu dostał zadanie ukrycia „skarbów” i oznaczył je na mapie. W odnalezionym metalowym korytku znajdował się… mosiężny świecznik. Po co książę Michał kazał go ukryć? To już pozostanie tajemnicą, podobnie jak inne jego wybryki.

 

Na udokumentowanie wystawnego i hulaszczego trybu życia księcia Michała Radziwiłła niech posłuży jeszcze jeden tekst, który znalazłem w Internecie:

 

"Śniadanie wielkanocne ma dzisiaj wymiar bardzo symboliczny. Bywały jednak czasy, gdy potrawy na święconkę przywożono furmankami zaprzężonymi we dwa konie. Inaczej święconkę obchodzili chociażby ostrowianie, inaczej wyglądała w podostrowskich wsiach i we dworach. Bardzo uroczystą oprawę miała również święconka z suto zastawionymi stołami u księcia Michała Radziwiłła w Antoninie.

Co prawda ostatni właściciel Antonina, Michał Radziwiłł, oddany bardziej ziemskim niż duchowym uciechom, nie zaliczał się do najgorliwszych wyznawców Zmartwychwstałego Chrystusa, jednak święta również księcia nastrajały do religijnych uniesień. Toteż urządzona przez niego w antonińskim pałacu święconka wiosną 1930 roku miała szczególny wyraz.

Oczywiście, ordynat nie byłby sobą, gdyby nie połączył takiej uroczystości ze swoim wielkopańskim gestem. Zwłaszcza że pierwszy raz na Wielkanoc przybył do Antonina, który dopiero teraz został odpowiednio urządzony i tak przebudowany, żeby można było w nim zamieszkać na stałe. Zwykle czas wiosennego przesilenia spędzał w cieplejszym i bardziej łagodnym klimacie francuskiej Riviery. Jego powrót z zagranicy, gdzie przebywał celem ratowania nadwątlonego zdrowia, zbiegł się z Wielkanocą przypadającą na drugą dekadę kwietnia. Wiosenna atmosfera z bujną zielenią i baziami palemek wierzbowych w parku wokół pałacu dodawały siły księciu osłabionemu długą chorobą.

Radosny Antonin mocno kontrastował z ponurym i deszczowym Londynem, skąd po krótkim pobycie w Biarritz na Rivierze przywiózł osobistą pielęgniarkę, miss Mary Atkinson. Zrobiło się wówczas głośno o romansie Radziwiłła z Angielką, jednak plotki dementowała obecna w Antoninie małżonka Michała, hiszpańska markiza Joaqina de Medinilla. Romans wkrótce okazał się prawdą i rozwścieczona markiza zażądała od niewiernego męża rozwodu. Ucieszona obrotem sprawy miss Atkinson nie dość, że zajęła jej miejsce, to na dodatek stała się najpierw powiernicą, a następnie książęcym plenipotentem. Wkrótce jej rządy okazały się katastrofą dla ordynacji i powodem do zerwania z Radziwiłłem. Teraz uroczysta oprawa wielkanocnego śniadania miała przy okazji przykryć plotki związane z obecnością angielskiej pielęgniarki. Na święconkę do Antonina przybyli licznie dostojni goście z Ostrowa i okolicy. Wśród nich proboszcz ostrowskiej fary, ks. Tadeusz Zamysłowski, marszałek Sejmiku Wojewódzkiego, senator i adwokat Antoni Banaszak, syndyk ordynacki mecenas Wacław Jankowski i inni.

 

Uroczyste śniadanie wielkanocne odbyło się w południe, 20 kwietnia 1930 roku. Wcześniejsza godzina nie wchodziła w grę, gdyż książę swoim zwyczajem całe przedpołudnie wylegiwał się w łóżku. Wstawał dopiero około południa i po porannej toalecie zasiadał o wpół do drugiej do śniadania. Nawet w co dzień musiało być godne książęcego stołu i apetytu. Podniosłego aktu poświęcenia potraw dokonał wieloletni kapelan radziwiłłowski, ksiądz Wojciech Liberski. Następnie proboszcz Zamysłowski zwrócił się do dostojnego gospodarza i jednocześnie patrona kościoła ostrowskiego, którego Radziwiłłowie byli kolatorami (opiekunami), wspierając go swoimi funduszami, wyrażając radość, że książę tak uroczysty dzień Zmartwychwstania może święcić w Polsce w gronie serdecznych przyjaciół i znajomych. Zatroskany życzył mu dużo zdrowia i pomocy Bożej.

Po proboszczu głos zabrał Michał Radziwiłł. Znany z niezbyt przykładnego życia, a teraz nieco skruszony niedawną chorobą, serdecznie podziękował za zwrócone do niego szczere słowa. Z wielkim wzruszeniem mówił o Święcie Zmartwychwstania, jako pokonaniu przez Chrystusa wszelkiej złości i ciemności, wzywał społeczeństwo do wytrwania przy niezłomnych zasadach wiary i łączeniu się w ofiarnym wysiłku do dobra Kościoła i Państwa. Wreszcie podkreślił swe zadowolenie, że przyszedłszy z Bożą pomocą do zdrowia, znów może w kraju pracować ze  swoimi najbliższymi. A że gorliwość księcia na co dzień nie była już tak wzniosła, jak jego odświętna mowa, to też nie nadwyrężając cierpliwości zebranych, zaprosił ich do suto zastawionych stołów rozstawionych wokół pałacowego komina.

 

Aby tradycji stało się zadość, kto, jak kto, ale antoniński maharadża – jak nazywano Michała Radziwiłła – musiał zrobić na zaproszonych gościach odpowiednie wrażenie. Na stołach pyszniły się zatem kopy jaj barwionych w cebuli, soku z buraczków i korze dębu, faszerowanych i „pod pierzynką” z majonezu posypanego rzeżuchą. Róg obfitości otwierał „zimny” stół z przystawkami i mięsami. Na talerzach kusiły peklowane szynki, wędzone boczki i kiełbasy, paszteciki z antonińskich zajęcy i grzanki z cielęcym móżdżkiem opiekane w sprowadzonym niedawno do pałacowej kuchni tosterze i przypalonych tak, żeby – jak mówił książę –„chruszczały”. Na srebrnych półmiskach ozdobionych herbem Radziwiłłów ułożono upieczone w całości mleczne prosię obłożone owocami i jarzynami i głowę wieprzową ze sterczącymi uszami i jabłkiem w otwartym pysku. Mięso głowizny z móżdżkiem i ozorkiem gotowane z dodatkiem octu i wina włożone do skóry ze świńskiej głowy po przekrojeniu przypominało salceson.

 

Dopełnieniem były półmiski pełne tymbali (galantyn) drobiowych i wieprzowych zimnych nóżek w Wielkopolsce nazywanych „galartem”. Studzone w ozdobnych foremkach z marchewką i cząstkami jaj podawano skrapiane obficie octem i posypane świeżo zmielonym czarnym pieprzem. Do wyboru goście mieli różne gatunki drobiu i – jak przystało na myśliwski pałac – dzikiego ptactwa z nadbaryckich łąk. Z tych najbardziej pyszniły się ubrane w pióra z długim ogonem faszerowane podrobami bażanty z dołączonym słodkawym sosem z czerwonego wina, miodu i cynamonu. Absolutnie nie mogło zabraknąć lubianego przez księcia pięknie przybranego szczupaka z przygodzickich stawów ułożonego w kształcie ryby i posypanego siekanymi jajami polanymi topionym masłem z pietruszką.

Na główne danie podane zostały: pieczeń z dzika i jelenia oraz naszpikowany słoniną i pokrojony w plastry comber sarni z pistacjami i soczewicą na sosie z masła i białego wina. W ogromnej wazie pachniał kwaśny i pieprzny żur ugotowany na wędzonce i kiełbasie podany z ćwiartkami jaj i tartym chrzanem. Dla spłukania ostrych smaków goście raczyli się doskonałym białym i czerwonym winem reńskim, którego co roku ordynat sprowadzał do Antonina z Francji aż dwa wagony.

 

Ordynat niespecjalnie gustował w ciastach, dlatego serwowane były w pałacu zwykle tylko wtedy, gdy bawili w nim goście, lub – jak teraz – w czasie świąt. Na co dzień w antonińskim menu gościły podawane na gorąco omlety, suflety, keksy i przywiezione przez Michała z Londynu gotowane na parze angielskie budynie. Na wielkanocnych paterach piętrzyły się teraz kruche ciasteczka, rolady makowe, serniki z bakaliami, placki drożdżowe z kruszonkami i mazurki z najróżniejszymi masami z kandyzowanych owoców. Niżej kusiły biszkopty z maślanym kremem z czekoladą i orzechami. Zgodnie z modą do ciast podano słodkie sosy i dziś nieco zapomniane leguminy z bitej śmietany przypominające ptasie mleczko. Piankowe kopułki ułożone na półmisku z ryżowym brzegiem udekorowane były konfiturami i owocami z kompotów i posypane tartymi kasztanami. Najważniejsze w tym dniu były jednak barwione szafranem wielkanocne baby i budzące ogromne zdziwienie gości okazałe sękacze pieczone na obracającym się grubym wałku nad ogniem. Ściekające z wałka ciasto tworzyło fantazyjne sople na kształt sękatego pnia drzewa. Goście, zdumieni kształtem sękacza, dopytywali książęcego kucharza o niezwykłą formę do jego pieczenia. Na deser raczono się mocną kawą, do której podano ulubione przez gospodarza kruche bezy i obłożone wafelkami lody napoleonki posypane wiórkami migdałowymi". (źródlo: Dariusz J. Peśla).

Kaplica w Antoninie - 1918 r.

Tuż przy trasie nr 11 z Katowic do Poznania w Antoninie stoi kościół. Wzniesiony przez księżną Ludwikę w latach 1835 – 1838 w stylu neoromańskim. Projektował go uczeń Schinkla Johan Heinrich Haberlin. Obecnie jest to kościół pw. M.B. Ostrobramskiej jednak pierwotnie pełnił funkcję kaplicy grobowej Radziwiłłów, która oprócz funkcji grobowej miała od samego początku spełniać również funkcje religijne. Była przeznaczona, jako kaplica dla miejscowej ludności. W niej to spoczęły doczesne szczątki zmarłego w 1833 roku Antoniego Henryka Radziwiłła, pozornie wieczny spoczynek znaleźli w niej też inni członkowie jego rodziny z tej linii Radziwiłłów. Mauzoleum rozbudował w początku XX wieku książę Ferdynand Radziwiłł, wnuk Antoniego, dodając dwie wieże i arkadowe obejście od wschodu.

Kaplica pod wezwaniem Matki Boskiej Ostrobramskiej z fundacji Radziwiłłów w Antoninie, zbudowana w 1835-38 roku, według projektu Jana Henryka Häberlina, budowle prowadzili synowie księcia Antoniego – Bogusław (1809-1873) i Ferdynand (1797-1870). Wcześniej stała tu kaplica drewniana przynależąca do parafii Kotłowskiej, wystawiona przez księcia Antoniego Radziwiłła w 1820 roku. W 1833 r. rozebrana z polecenia wdowy księcia, Luizy i na jej miejscu rozpoczęto budowę nowej, murowanej kaplicy, ukończonej 27 sierpnia 1838 roku, przy uroczystym poświęceniu przez ks. dziekana Jana Kompałły w asyście proboszcza Kotłowskiego, Ostrzeszowskiego i Wysockiego.

Neoromańska konstrukcja grobowa murowana z cegły, rozbudowana pod koniec XIX wieku, przez księcia Ferdynanda (wnuk Antoniego) o boczne wieże, boczny chór, zakrystię i część krypty. Wewnątrz w przejściu z nawy do prezbiterium trzy łuki z białego marmuru wsparte na czterech kolumnach; całość z bogatą rzeźbiarską dekoracją figuralną i roślinną w stylu bizantyńskim - arcydzieło wykonane we Włoszech, sprowadzone przez księcia Ferdynanda i zmontowane na miejscu przez włoskich artystów.
W głębi ołtarz z marmuru włoskiego i piękny witraż wzorowany na obrazie Matki Bożej Ostrobramskiej z kaplicy ostrobramskiej w Wilnie. (podkreśla związek Radziwiłłów z Litwą).
 
W krypcie grobowej znajdują się trumny ze szczątkami Radziwiłłów, jednego z najstarszych i najpotężniejszych rodów magnackich Europy, m.in.: 58-letni książę Antoni HenrykRadziwiłł, (namiestnik pruski Wielkiego Księstwa Poznańskiego), który zmarł 1833 roku w Berlinie, był pierwszym członkiem rodu pochowanym w kościelnej kaplicy, tutaj pochowano jego żonę Luizę (bratanica cesarza Ferdynanda II), zmarłą w 1836 r. oraz ich dzieci: Elizę, Ferdynanda, Władysława, Wandę, Wilhelma i Bogusława.

W sumie spoczywa w podziemiach 17 książąt i księżniczek oraz zaprzyjaźniony angielski generał Peter Frannk. Część członków rodziny spoczywa na zewnątrz kaplicy, z polecenia księcia Michała Radziwiłła, który zatracił dobre tradycję swych przodków, i w 1929 roku, po śmierci matki Pelagii, kazał wyrzucić prochy członków rodziny, bowiem zamierzał urządzić w kaplicy kino. Gdy rodzina Radziwiłła dowiedziała się o postępach Księcia, nakazała zaprzestania dalszych działań likwidacji krypty.

Z tyłu kaplicy znajdują się groby służby Radziwiłłów. W pobliżu znajdowała się plebania w budynku ptaszarni. W 1930 roku książę Michał nakazał eksmisję księdza Wojciecha Liberskiego z plebanii, za to że zwrócił uwagę Księciu na niewłaściwe zachowanie w miejscu świętym, (pewnego razu Książę przybył do kaplicy na mszę św. ze sforą psów i cygarem w ustach). Eksmisja kapelana sprawiła że do 1945 roku, nie odprawiano nabożeństw w Kaplicy, z wyjątkiem kiedy Książę wyjeżdżał na dłużej za granicę.

Groby służby książęcej w Antoninie

Odwiedzając to miejsce dostrzeżemy rząd grobów, proste niczym nieróżniące się skromne mogiły. Na każdej wiekowy prosty krzyż i tabliczka z odręcznie napisanym imieniem zmarłego i nazwiskiem Radziwiłł. Nie ma tam dat jak na tradycyjnych grobach a jedynie informacje, kto spoczywa w grobie, a także czyim był mężem czy żoną. Wszystko to za sprawą prawnuka Antoniego Michała Radziwiłła, który był postacią kontrowersyjną i barwną.

Groby członków rodu wyrzucone przez Michała Radziwiłła Rudego z kaplicy grobowej

Po wojnie kaplicę przejęła parafia w Czarnym Lesie, obecnie jest to kościół filialny pw. Matki Boskiej Ostrobramskiej. W latach 90-tych szabrownicy wtargnęli do podziemia i splądrowali trumny z kosztowności, po tym włamaniu zamurowano okna kaplicy i częściowo zamknięto obiekt dla zwiedzających.

 

Starsi ludzie powiadają że za czasów ordynacji Radziwiłłów w Antoninie pracował pewien leśnik o nazwisku ,,Marczak”, który gorliwie wykonywał swoje obowiązki, nadzorując pracowników leśnych. Pewnego razu robotnicy leśny w "dowód wdzięczności" za trud pracy i złe traktowanie podwładnych, umieścili delikwenta w mrowisku by wyzionął ducha a w pobliżu stawu Wydymacz postawiono krzyż drewniany, podobno ustawiony na pamiątkę nieszczęśliwego wypadku, jaki zdarzył się w czasie polowania, kiedy to postrzelony dzik rozszarpał jednego z myśliwych.

 

Skoro już jesteśmy przy Radziwiłłach przedstawmy najiększych oryginałów w historii rodu.

KarolStanisław Radziwiłł

Karol Stanisław Radziwiłł zwany Panie Kochanku h. Trąby (1734–1790), wojewoda wileński, marszałek generalny konfederacji radomskiej, ordynat nieświeski. Ur. 27 II w Nieświeżu i tegoż dnia ochrzczony z wody, był synem Michała Kazimierza i Franciszki Urszuli z Wiśniowieckich, bratem przyrodnim Hieronima.

Był to nie tylko najpopularniejszy magnat swoich czasów, ale najpopularniejszy polski magnat w całej naszej historii – mówił Bogdan Królikowski, badacz pamiętników epoki w audycji z cyklu "Staropolskie niedyskrecje".

Najzamożniejszy arystokrata swoich czasów

Za jego życia Rzeczpospolita nie była już właściwie państwem, a morzem anarchii, w którym jedynymi ostojami porządku były praktycznie samodzielne olbrzymie latyfundia magnackie.

Skąd sentyment do postaci Karola Stanisława Radziwiłła? Ów magnat, który od podnoszenia szabli w obronie kraju wolał podnosić kielich do ust, wsławił się głównie swoim wystawnym życiem. Z jego gościnności korzystały zubożałe masy szlacheckie. One też stał się źródłem niezliczonych dykteryjek i anegdot opisujących zmyślność szlachcica – nawet podczas polowania. Niektóre z nich graniczyły z fantastyką. Przydomek nadano mu od jego ulubionego powiedzenia, używanego nieomal jak przecinek. „Panie Kochanku” był bajecznie bogaty. Miał kilkanaście miast i prawie 700 wsi, co czyniło go jednym z najzamożniejszych arystokratów swoich czasów. Rodzinne więzi łączyły go m.in. z Wiśniowieckimi, Lubomirskimi, Rzewuskimi czy Sanguszkami. Swój majątek pomnażał udanymi inwestycjami. W Słucku miał fabrykę dywanów i słynnych szlacheckich pasów. W Nalibokach rozwijał hutę szkła, w ich okolicy wydobywał też rudę żelaza. A osobliwych pomysłów miał co nie miara.

Na dziedziniec zamku królewskiego w Warszawie zajechał kiedyś kolasą zaprzężoną w niedźwiedzie. Darzył zresztą te zwierzęta i ich treserów szczególnym zainteresowaniem. W Smorgoniach Radziwiłłowie założyli specjalny ośrodek, w którym niedźwiednicy uczyli swoich czworonożnych podopiecznych cyrkowych sztuczek. Tresowano je niczym psy Pawłowa. Najpierw przywiązywano do słupa w specjalnej izbie, która miała zamiast podłogi piec kaflowy. Tylne łapy niedźwiedzia zawijano wtedy w onuce, a przednie pozostawiano odkryte. Następnie rozgrzewano piec. Gdy zaczynał parzyć przednie łapy zwierzęcia, mimowolnie stawało ono na tylnych. Wtedy nauczyciel („Panie Kochanku” preferował Cyganów i to ich zrobił kierownikami „akademii smorgońskiej”) zaczynał grać. W ten sposób niedźwiedź odruchowo zaczynał kojarzyć dźwięki muzyki z koniecznością stawania na tylnych łapach. Kolejnych „tanecznych” ruchów uczono go za pomocą kija…

Marynarka lądowa

Mniej drastycznym – z dzisiejszego punktu widzenia – choć równie ekstrawaganckim pomysłem było założenie przez Radziwiłła Szkoły Majtków w Nieświeżu. Była to zarazem pierwsza w historii Polski szkoła morska! Nic to, że zbudowana nie nad Bałtykiem, lecz w głębi lądu. Cieszyła się dużym powodzeniem: kilkuset szlacheckich synów odbywało w niej naukę pod okiem czterech szwedzkich i duńskich oficerów. Kształcili się w Nieświeżu nie tylko w nawigacji, lecz także w fachu artyleryjskim. W ten sposób Panie Kochanku zapewnił sobie niezły własny korpus podoficerski. W 1784 r. Radziwiłł przygotował nawet w swoim majątku inscenizację ataku statków na… twierdzę na Gibraltarze.W tymże samym Nieświeżu „Panie Kochanku” miał też podręczny zwierzyniec: żubry, renifery, łosie, jelenie, bażantarnię, królikarnię i łabędziarnię. Ozdobą rezydencji były jednak bogate zbiory sztuki, klejnoty i licząca 20 tys. tomów biblioteka. To wszystko jednak nieomal przepadło, gdy „Panie Kochanku” zaangażował się politycznie.

Poślubiony syrenie

Choć miał opinię hulaki, utracjusza i trochę prostaka, nie uciekał od spraw państwowych. Wielokrotnie był posłem i sprawował państwowe urzędy (wojewody, miecznika itp.). A widząc, że Rosja coraz bardziej ingeruje w sprawy polskie, „Panie Kochanku” postanowił się sprzeciwić. I tak ze swoją prywatną armią wystąpił przeciw carskim wojskom w 1764 r. Przegrał, a po bitwie pod Słonimem musiał uciekać z kraju. Wrócił, po załagodzeniu sytuacji, trzy lata później. Nie na długo, ponieważ opowiedział się za konfederacją barską (1768 r.) i znów musiał wziąć nogi za pas. Po pierwszym rozbiorze Polski stracił niektóre posiadłości. Dlatego kiedy wrócił do kraju w 1777 r., zajął się już tylko interesami i wygodnym, ekstrawaganckim życiem. Nie występował już bezpośrednio przeciw Królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu – którego przecież uważał za rosyjską marionetkę – a nawet zaprosił go do szkoły morskiej w Nieświeżu i to z okazji jego przybycia zainscenizował atak na Gibraltar. Nie poparł jednak Konstytucji 3 maja. Zmarł w listopadzie 1790 r., mając 56 lat.

Ród Radziwiłłów wydał jeszcze mnóstwo ciekawych postaci. Żadna jednak nie była tak ekstrawagancka i osobliwa jak „Panie Kochanku”. Nic dziwnego, że to ponoć właśnie on stał się pierwowzorem postaci stolnika Horeszki z Pana Tadeusza. Wiele ma też z niego sienkiewiczowski pan Zagłoba: opój, sarmata, patriota i straszliwy bajarz. Do legendy przeszły opowieści Radziwiłła, którym przytakiwał dworzanin, szlachcic nazwiskiem Borowski. Jak przypominał znawca polskiego sarmatyzmu dr Radosław Sikora, razu pewnego Radziwiłł opowiedział historię następującą: „Jeżdżąc po morzach, spotkałem raz, panie kochanku, na Adriatyku pływającą prześliczną syrenę, pół kobietę, a pół rybę. Otóż kazałem ją swoim ludziom, panie kochanku, pochwycić i potajemnie ślub z nią wziąłem na okręcie. Potem, panie kochanku, jakie miałem z syreny potomstwo, złożone ze sto tysięcy śledzi, darowałem Borowskiemu, za co niemało pieniędzy zgarnął”. Szlachcic oczywiście wszystkiemu przytakiwał. Radziwiłł więc kontynuował: „Raz prowadząc szwadron husarzów do ataku, zostałem ugodzony kulą armatnią tak nieszczęśliwie, że ta na dwie połowy mię rozdarła. Wszak to pamiętasz, Borosiu?”. Tym razem Borowski zaprzeczył: „Nie, tego nie pamiętam, mości książę, bo właśnie wtedy byłem już zabity”.

 

Pewnego razu, by olśnić Króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, którego zresztą serdecznie nie lubił, a także żeby zaświecić mu w oczy swoją zamożnością (Król notorycznie cierpiał na brak gotówki), książę wydał dla niego iście królewską ucztę. Były fajerwerki, srebrna i złota zastawa, stoły ozdobione klejnotami, beczki ostryg (sprowadzono je brykami z Hamburga) i piramidy mięs. Podano barszcz i rosół, wołowinę z chrzanem, kaczki z kaparami, indyki z sosem migdałowym, kapłony z sardelami, cietrzewie z buraczkami, szczupaki w szafranie, karpie na miodzie, sielawy z goździkami, niedźwiedzie łapy w soku wiśniowym, pieczone jeże i sarnie podroby z pistacjami. Trudno było zliczyć wypitych setek butelek szampanów roznoszonych na tacach win starych i czegóż tam nie było jeszcze. Powiadano, że ta uczta kosztowała Radziwiłła, przeszło dwa miliony złotych. A była to ponoć już ostatnia uczta księcia Radziwiłła.

Inną okazją pochwalenia się swoim bogactwem przed Królem, szczególnie wystawnie fetowaną, była wizyta w Nieświeżu w dniach 16-22 września 1784 roku Króla Stanisława Augusta, który - mocno okrężną trasą - podróżował na sejm w Grodnie.

Tu już mamy bezpośrednie relacje świadków, i to nie byle jakich. Jeden z nich - to bp Adam Naruszewicz (1733-1796), współpracownik Stanisława Augusta, nadworny historyk, poeta i pisarz. Druga relacja jest anonimowa; obie są jednak ze sobą zbieżne. Bp Naruszewicz pisze: "Do zbliżającego się Najjaśniejszego Pana w porządku tysięcznej assystencyi podjechał książę wojewoda wileński na bardzo pięknym koniu tureckim, pod dywdykiem, na tle srebrnym, na którem zamiast haftu były grube złote sztuki kameryzowane [wysadzane kamieniami szlachetnymi] przyszywane. Złoty rząd był rubinami sadzony". Według spisanych później opowieści, koń Radziwiłła miał podkowy ze złota. Pominiemy tu  opisy wyposażenia apartamentów Króla, robiąc jednak wyjątek dla ... łóżka, które było: "paradne z bogatej materji, na dnie sutym z srebrem i złotem grubym, gęstym i szerokim haftem robione bardzo kosztownie, wyszłe niegdyś w prezencie od Króla francuskiego dla Króla Jana".

No i dochodzimy do sedna. Jak podaje bp. Naruszewicz, 17 września 1784 r. "Pan Miłościwy /.../ o godzinie dziesiątej udał się do skarbca ks. Radziwiłłów. Jest ten skarbiec złożony z trzech podłużnych pokojów, jeden z drugiego idący, na kształt kurytarza. Widzieć w nim zbiory w rzędach, kredensach, rzeczach fizycznych, metalach, portretach, kamieniach drogich, insygniach urzędowych Domu Radziwiłłowskiego, różnych darowiznach od monarchów; zbiory - mówią - kilku domów, które się przez sukcesyją zlały w Dom Radziwiłłów. Bawił się Najjaśniejszy Pan blisko trzech godzin w pomienionym skarbcu w kompanii niektórych osób dworu swego...".
 
W Pamiątkach Seweryna Soplicy, znajdziemy też wspaniały opis księcia wojewody podczas sejmiku w Nowogródku. "Panie Kochanku" napotkawszy jakiegoś szlachcica w obdartej czapce na głowie, zdjął mu ją , na swoją głowę włożył – a dał mu swoją aksamitną. Potem książę  dobrze pijany, zaczął się rozbierać, besztając szlachtę z dobrego serca. I tak jednemu dał pas złoty, mówiąc; „Darujec durniu”, drugiemu kontusz; „Na świnio”, a następnemu szpinkę brylantową; „Trzymaj ośle”, a innemu żupan; „Weź pacanie”.

 

I tak zostawszy w hajdawerach amarantowych i koszuli, siadł na wozie, na którym była ogromna beczka napełniona winem, on siadł na beczce, a wóz szlachta ciągnęła po ulicach Nowogródka. Wóz co chwila zatrzymywał się, a kto chciał, nastawiał kielich lub garniec i książę odtykał czop od beczki, dzieląc zawartością jej. W ten sposób książę był odprowadzon, aż do klasztoru, gdzie jeszcze na dziedzińcu dokazywał. Na koniec zrzuciwszy hajdawery i koszulę, kazał zlać się wodą. Czym się wytrzeźwiał od razu i poszedł do celi, gdzie podkurek zjadłszy i z ojcem Idzim pacierze
odmówiwszy, spać się położył.

Gdy w 1787 roku zmarł Hieronim Radziwiłł, młodszy brat Karola, wyprawił mu wspaniały pogrzeb wraz z pogrzebem macochy swej. Świątynię pojezuicką w Nieświeżu obleczono karmazynowym aksamitem, którego użyto około 2000 łokci (… ). Po raz ostatni wystąpiły dawne Radziwiłłowskie zbroje, którymi okryta była warta przy wejściu do kościoła i w podziemiu z trumnami.

 

Gdy książę odbywał w Nieświeżu żałobne nabożeństwa za dusze swoich rodziców i krewnych, przez cały tydzień odprawiano kilkaset mszy świętych – każdy ksiądz oprócz stołu i wszelkich wygód dostawał za msze, czytanie dukata, a za śpiewanie po 5 czerwonych złotych.
 
Reasumując, pomimo, że postać księcia była różnie oceniana przez historyków –  czuję pewną dozę sympatii do tej postaci. Uważam ją za bardzo barwną postać. Był on typowym sarmatą, może nie był skarbnicą cnót, ale posiadał niemalże diabelską fantazję.

Już za życia uchodził za jedną z najbardziej barwnych, ale i kontrowersyjnych postaci. Towarzyszyła mu w pełni zasłużona opinia hulaki, awanturnika i pijaka. W literaturze podmiotu przylgnęła do niego niechlubna sława "pierwszego warchoła Rzeczypospolitej". Urodził się w Nieświeżu 27 lutego 1734 r. z ciąży bliźniaczej. Jego brat bliźniak, Janusz Tadeusz, zmarł jednak 10 października 1750 r. w wieku zaledwie szesnastu lat. Odtąd Karol Stanisław stał się "oczkiem" w głowie rodziców, gdyż tylko on pozostał w rodzinie jako jedyny potomek męski.

Trwonił olbrzymie sumy z nieświeskiego skarbca na płoche rozrywki. Jeden ze sług wspominał, że młody panicz, jak chciał, to się uczył, jak nie chciał, to się nie uczył. Również sam Karol z rozbrajającą szczerością wspominał po latach swoją edukację: „To ja, panie kochanku, jeszcze syllabizować nie umiałem, kiedy mnie Wojciech Strawiński uczył nożem do celu trafiać. On z czasem został poważnym prawnikiem, a ja sobie, panie kochanku, błazenek”.

 

Od lat młodzieńczych Karola pociągały wielodniowe polowania oraz uczty połączone z pijaństwem. Ten Radziwiłł przeszedł do tradycji jako polski baron Münchausen, też bowiem zwykł opowiadać niesamowite historie – rzekomo z własnego życia. W opowieściach Henryka Rzewuskiego czy Józefa Ignacego Kraszewskiego książę awansował z głupiego pijaka (jak pisał o nim Król Stanisław August Poniatowski) do symbolu kresowej magnaterii schyłku Rzeczypospolitej – może i pełnej wad, ale jakże polskiej.

 
Miał też wśród potomnych „złą sławę” zapewne po części z zazdrości. Jeden z członków rodziny Sułkowskich nazwał tego litewskiego magnata „półzwierzem” i „opojem”. Z kolei francuz Dumouriez pisał o nim w następujący sposób: „Najbogatszy pan w Polsce, ale głupie bydlę". Było w tym wiele prawdy. Dał się poznać jako człowiek podejmujący decyzje pochopnie w niemal każdej sytuacji. Być może taki stan rzeczy był spowodowany, tak jak u innych magnatów, beztroskim wychowaniem. Wielokrotnie zdarzało mu się strzelać do ludzi podczas zabaw. Przykładowo, Karol Stanisław, dowiedziawszy się że żona go zdradziła z niejakim Bohuszem, strzelił do kochanka. Bohusz miał dużo szczęścia, ponieważ „Panie Kochanku” nie trafił przez nadmiar alkoholu we krwi. Był to punkt zwrotny w życiu litewskiego magnata. Jak sam stwierdził nieudane małżeństwo popchnęło go do pijaństwa. Mało jest w tym prawdy, bowiem od dawien dawna lubił spożywać alkohol, przede wszystkim wino. Pierwszy raz wypił butelkę wina w wieku 5 lat.

 

Jego pijackie zabawy upamiętnił nieoceniony Jędrzej Kitowicz w „Opisie obyczajów za panowania Augusta III”, w którym zanotował: „Skropić kijem z tyłu nieznacznie, piącemu przybić kielich do gęby aż do zachłystnienia, nalać z tyłu za kołnierza wina leniwo pijącemu, dwom rozmawiającym z sobą z bliska zetchnąć głowy silnie.” Wraz z innymi awanturnikami bardzo często oddawał się hulankom. Matuszewicz w swoim pamiętniku z przerażeniem pisze: „Trudno wszystkiego opisywać, jakie czasem dziwactwa książę pijany robił; słowem, jak się książę i drudzy z nim popiją, tedy tam jak w piekle było". We znaki dał się również Annie Tyszkiewiczowej i biskupowi Ignacemu Massalskiemu, którym to włamał się do domu i wszczął awanturę.

Jednak najbardziej w swoich ponurych żartach dał chyba „popalić” Pacowi, pisarzowi litewskiemu, który wyzwał „Pana Kochanku” na pojedynek. Ten, nie chcąc walki kazał porwać go i zainscenizować jego egzekucję przy obecności kata. Pac płacząc, błagał o litość, a wtedy ten przyznał się, że był to żart. Jednak Radziwiłł nie zawsze był skory do żartów. Zdarzało mu się, że kazał swoim ludziom zabić osobę, która zaszła mu za skórę. Przykładem służy nam niejaki Wołodkowicz, rozstrzelany przez swojego przyjaciela Krajewskiego na rozkaz „Panie Kochanku”. Nie będzie błędem stwierdzenie, że historiografia pamięta go jako wzorzec ciemnoty, awanturnictwa, opilstwa, chamstwa i anarchii. Kilku autorów podejrzewało tego magnata o ekshibicjonizm lub nazywało  „opętanym Radziwiłłem”. Warto jednak podkreślić, że był aktywny na polu polityki i zyskał popularność wśród biedniejszej szlachty, a jego osoba wymaga szerszego opracowania, które pozwoli zweryfikować pewne poglądy na temat jego życiorysu.

Karol Stanisław Radziwiłi „Panie Kochanku". Ten kresowy magnat był niewątpliwym ekscentrykiem i zgodnie z definicją oryginała, jaką sformułował Pawlikowski, był, a raczej bywał „do rany przyłóż". Zasłynął swymi fantastycznymi opowieściami, jak choćby tymi przytaczanymi przez Cata-Mackiewicza w „Domu Radziwiłłów". Polował na niedźwiedzie w ten sposób, że smarował miodem dyszel od wozu. Misiek, aby zlizać miód wkładał sobie dyszel coraz głębiej w przełyk, aż w końcu cały się nań nadział. Książę opowiadał również, że gdy podczas polowania zabrakło mu kul, nabił strzelbę pestkami wiśni i strzelił do jelenia. Następnego roku spotkał go z gałęziami wiśni wystającymi z głowy. Rycerską przygodę przeżył, atakując fortecę na Gibraltarze. Kula armatnia urwała koniowi obie tylne nogi, ale Radziwiłł użył z całej siły ostróg i koń wskoczył na wał fortecy, gdzie – oczywiście – „książę wszystkich wyrąbał". Komentując takie fantazje, Cat pisał, że „Panie Kochanku" wcale nie żądał, by w nie wierzyć.

Pewnego razu domagał się, by opowiedziano mu rzecz nieprawdopodobną. Jeden z jego dworzan opowiedział o śnie, jaki miał. Znalazł się w niebie i zobaczył, jak Radziwiłł pasie świnie u świętego Piotra. „Panie Kochanku" oświadczył, że w istocie jest to nieprawdopodobne.

Pewnego razu, polując w swych dobrach, książę Karol Radziwiłł 'Panie Kochanku' spotkał niedaleko smolarni Żyda. Kazał mu się rozebrać, wytarzać w smole i pierzu, wejść na drzewo i kukać. Po czym zastrzelił go jako ptaka. Król Stanisław August Poniatowski w swych pamiętnikach pisał: „Od kilku pokoleń Radziwiłłowie coraz gorszą edukacją mogli się poszczycić”.

Książę Karol Stanisław Radziwiłł „Panie kochanku”, jeden z najbogatszych magnatów w Rzeczypospolitej, znany z upodobania do przepychu i bogactwa zasłynął również z wyprawiania balów. Radziwiłł opisywany był jako człowiek niewykształcony, niemówiący po francusku i w sposobie bycia przypominający raczej swych poddanych. Jego zamiłowanie do trunków było tak duże, że zdobył sławę wielkiego pijaka. Podwoje jego domu były zawsze otwarte dla biesiadników, a było ich tak wielu, że dwudziestu pięciu kucharzy nie było często w stanie wyżywić tych, którzy odwiedzali rezydencję księcia.

Bale, które wydawał na cześć cesarzowej rosyjskiej, słynęły z rozmachu. Na jednej z redut wydanej w dniu urodzin Katarzyny II zjawiło się blisko trzy tysiące osób. Wypito tam prawie tysiąc butelek niezwykle drogiego szampana, nie licząc innych trunków.

Wyprawiane przez księcia bale odbywały się w pałacu Radziwiłłów na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie. Według opisów był to jeden z najwspanialszych gmachów w stolicy. W 1789 r. z okazji imienin cesarzowej rosyjskiej pałac rozbłysł ponownie i przywitał w swoich progach tym razem cztery tysiące biesiadników, w tym samego Króla (Król był kochankiem Katarzyny II), który otwierał bal. Na gości czekały złota i srebrna zastawa, niezliczona ilość butelek szampana, półmiski pełne ostryg z Hamburga, dziczyzna, ryby, szynki. Półmiski wypełnione smakołykami pojawiały się jeden po drugim. Książę Radziwiłł sam chciał dopilnować dobrej zabawy zgromadzonych gości. Przechadzał się zatem po salach, w których biesiadnicy zasiadali do stołów, i mawiał: „Panie kochanku, nie jecie, nie pijecie! Nie łaskawi!” W odpowiedzi na to zgromadzeni podnosili kielichy i pili zdrowie księcia.

Hieronim Florian Radziwiłł

Kilku magnatów tego rodu miało też skłonności sadystyczne jak  Hieronim Florian Radziwiłł. Co ciekawe, w przeciwieństwie do swojego krewnego wspomnianego „Panie kochanku” nie lubił alkoholu, a co więcej karał w dość okrutny sposób osoby, które spożywały go w nadmiernej ilości. Jednak tak, jak pozostali był okrutnym ekscentrykiem. Otaczał się cudzoziemcami, utworzył prywatną armię wzorowaną na wojsku pruskim, a także wierzył w przesądy. Do końca życia był przekonany, że zostanie królem, ponieważ tak mówiła mu przepowiednia. Hieronim Florian Radziwiłł przejawiał bardzo złe cechy charakteru, przez które ucierpiała jego rodzina oraz najbliższe otoczenie. Świadczyć o tym mogą chociażby dwa rozwody, które wziął z Teresą Sapiehą, a później z Magdaleną Czapską. Znany był ze srogości i okrucieństw, których dopuszczał się zarówno na chłopach, jak i na szlachcie. Oficerowie jego prywatnej armii również byli narażeni na gniew Radziwiłła, który często za brak dyscypliny kazał ich wieszać. Na zamkach w Białej i Słucku zbudował więzienia, do których wtrącał każdego, kto w jakikolwiek sposób mu się sprzeciwił. Wierząc przekazom, lochy przez cały czas były wypełnione aż po brzegi i to właśnie tam dopuszczał się tortur nad więźniami. Był osobą pyszną, lubiącą przepych oraz chwalenie się swoimi możliwościami. Organizował często parateatralne inscenizacje bitew czy oblężeń, w których to lała się gęsto krew. To daje nam pewne wyobrażenie o zachciankach tego magnata. Oczywiście błędem byłoby nie wspomnienie o Janie Wolskim, który wspierał Radziwiłła w popełnianiu wielu zbrodni.

Tępił nadgorliwość, przykładem służy nam pewien oficer, który: „wciąż kręcił się przy książęcych komnatach, spytał go więc Hieronim Florian, który nota bene się jąkał: „ a cze-cze-cze-czemu to wasze tak tu łazisz. – Chciałbym być zawsze na widoku jaśnie panie i zawsze do usług" – odrzekł tamten. Książę słysząc to kazał oficera powiesić w świetle bramy zamkowej, a do zgromadzonych przy kaźni rzekł – "te-te-te-teraz będę go miał zawsze na widoku”.

Marcin Mikołaj Radziwiłł

Ostatnim z rodu Radziwiłłów, którego można określić mianem wielkiego okrutnika był Marcin Mikołaj, krajczy litewski i ordynat ołycki. Od wczesnej młodości przejawiał duże zainteresowania nauką, czego dowodem były liczne znajomości zawierane z uczonymi. Wierząc osiemnastowiecznym relacjom miał dużą wiedzę z zakresu chemii i medycyny, ponadto posiadał zdolności muzyczne. Bardzo pociągała go alchemia i poszukiwania kamienia filozoficznego.

Z biegiem lat obserwowano u niego pogłębiającą się chorobę umysłową. Prawdopodobnie to ona spowodowała u niego nadmierną agresję wobec innych. W przeciwieństwie do innych okrutników lubił towarzystwo ludności żydowskiej, co więcej, przeszedł na judaizm i zaczął się uczyć hebrajskiego. Pomimo tego, że był jednym z najbardziej bogatych magnatów na Litwie, to w jego dobrach panował głód i ubóstwo. Cierpieli nie tylko jego poddani, ale również rodzina, która nota bene została uwięziona w jednej izbie w niewygodnych warunkach. Podobnie jak Mikołaj Bazylii Potocki posiadał liczny harem, składający się z porwanych lub kupionych dziewczyn.

Tak jak wielu innych uwielbiał wszczynać awantury i napadać na dobra sąsiadów. Posuwał się nawet do napaści i porwań na drogach, tylko po to by dla rozrywki uwięzić ludzi. Sam był odpowiedzialny za wiele zabójstw, których nie bał się dokonywać. Dzięki łapówkom udawało mu się skutecznie omijać wyroki sądowe. Mniej szczęścia miał jego sługa i towarzysz licznych bijatyk, niejaki Grabowski, który został stracony na rozkaz Trybunału w Piotrkowie.

Jego zła sława dotarła nawet na sejmiki, które chciały ukarać Radziwiłła. Marcin Mikołaj miał dużo szczęścia, ponieważ dzięki wsparciu Mikołaja Kazimierza Radziwiłła udało mu się uniknąć kary. Mimo to został zmuszony do poddania się kurateli, co osobiście zatwierdził król August III. Opiekę nad nim przejął jego bliski krewny, znany nam, Hieronim Florian Radziwiłł, który trzymał go w Białej w jednym ze swych lochów.

Przede wszystkim Hieronim Florian kazał uwolnić żonę księcia krajczego, Martę Trembicką, która wraz z trzema małoletnimi synami była zamknięta w osobnym pokoju. Pomieszczenia nie opuszczała już od lat, albowiem książę Marcin uważał, że ma ona wrodzone predyspozycje do zdrady małżeńskiej. Była więc wraz z dziećmi pilnowana przez cały czas. Warunki w jakich żyła księżna Marta były wprost upiorne – w pokojach nikt nie sprzątał, nie było żadnych urządzeń do podstawowej higieny, panował straszny smród, a młodzi Radziwiłłowie byli na granicy obłędu. Poza tym, byli wiecznie głodni i gryzieni przez wszy. Widok był straszliwy i wstrząsnął nawet księciem Hieronimem, który prowadząc również dziwaczne życie, przywykł do widoku okropności.

W tym samym czasie trwało dalsze przeszukiwanie dóbr Marcina Mikołaja. Książę Hieronim zaczął je od uwolnienia dziewcząt z haremu. Krajczy litewski posiadał bowiem harem prawdziwy, złożony z kupionych i porwanych dziewcząt, które służyły księciu krajczemu do rozrywek, a życie ich upływało w dostatku i spokoju w przeciwieństwie do poddanych oraz rodziny.

Marcin oddawał się różnym dziwnym eksperymentom, jak na przykład destylacja ciał zmarłych przy porodzie niemowląt, które to destylaty wysyłał potem do Amsterdamu, do tamtejszych żydowskich mędrców. Jednak najgorsze odkrycie ujrzało światło dzienne dopiero na końcu. Oto w najciemniejszych zakamarkach czarnawczyckiego dworu, gdzie nie było już ani krzty światła, siedziały pozamykane małe dziewczynki w nędznych koszulach lub wprost nagie. Dzieci te przebywały tam wiele dni bez jedzenia, bez wygód, śpiąc na gołej podłodze i gapiąc się bezmyślnie w ściany. Były to tak zwane „kadetki” czyli ładne dziewczynki, które książę Marcin zauważył gdzieś w czasie swoich licznych wojaży i kazał porywać lub kupować, a potem trzymać w zamknięciu póki nie dojrzeją i nie będą się nadawały do tego co dziś zwiemy eufemistycznie „czynami lubieżnymi”. Widok ten zasmucił księcia Hieronima, ale niestety nie wiemy, co jaśnie oświecony uczynił z owymi nieszczęśliwymi dziećmi.

Jak widać osoby te można z powodzeniem zaliczyć do największych dziwaków, okrutników czy ekscentryków osiemnastowiecznej Rzeczpospolitej. Jest to oczywiście kilka przykładów, które świadczyć mogą o tym jak wiele mógł magnat tamtych czasów. Do tych jednostek można zaliczyć szereg innych, jednak ze względu na ich mnogość pozwoliłem sobie wybrać te chyba najbardziej charakterystyczne. Nie warto również zapominać, że okrucieństwa przynosiły wojny lub np. spory pomiędzy skłóconymi szlachcicami. Tego typu przypadki opisywał m.in. Władysław Łoziński w swojej książce pt. „Prawem i Lewem”. Niewątpliwie takie tematy będą się cieszyły dużą popularnością wśród historyków i pasjonatów historii. Niemniej jednak potrzeba szerszych badań, by wiele z tych domniemań, informacji czy plotek zweryfikować. Nie wiem czy książę Michał Radziwiłl z Antonina wzorował się na swoich sławnych krewnych. Nie ten majątek i nie ten sarmacki gest. Ale na pewno nie miał „wszystkich klepek pod sufitem”.

 

Wyjaśniwszy historię Antonina powracemy do Anbtonin Potockich, które w przeciwieństwie do wielkopolskiego Antonina zostały po II Wojnie Światowej bezpowrotnie przez Polskę utracone.

 

Potoccy w Antoninach

 

Wracając do Potockich to na przełomie XIX/XX w. rezydencje Potockich, łańcucka i antonińska, przeżywały okres rozkwitu. Obaj bracia – Roman w Łańcucie i Józef Mikołaj w Antoninach – równolegle prowadzili podobne inwestycje modernizacyjne.

Położone na kresach wschodnich Rzeczypospolitej Antoniny w drugiej połowie XIX w. stały się własnością rodu Potockich. Odziedziczył je Józef Mikołaj, młodszy brat Romana Potockiego, trzeciego ordynata na Łańcucie. Wcześniej należały do ich matki, dla której były ulubionym miejscem. Maria z Sanguszków spędzała tu dzieciństwo w towarzystwie babki Klementyny z Czartoryskich. Dwór znany jest z trzech rycin. Jedna z nich, wykonaną w 1829 r. przez Józefa Richtera, nieco go chyba upiększa, podczas gdy dwa późniejsze rysunki Napoleona Ordy, pochodzące z lat sześćdziesiątych XIX w., są bliższe prawdy.

Antoniny - rycina wykonana w 1829 r. przez Józefa Richtera

Antoniny - rysunek Napoleona Ordy, pochodzące z lat sześćdziesiątych XIX w

Widok od ogrodu - rysunek Napoleona Ordy

Antoniny "pawilon chiński" - rysunek Napoleona Ordy

Hrabia Józef Mikołaj Potocki (1862-1922), właściciel, legendarnych, wołyńskich Antonin

Helena i Józef Potoccy. W zawartym w 1892 roku małżeństwie z Heleną z książąt Radziwiłłów (1874-1959) miał dwóch synów: Romana Antoniego (1893-1971) oraz Józefa Alfreda (1895-1968) dyplomatę.

Józef Potocki, syn ordynata łańcuckiego Alfreda Józefa i Marii z Sanguszków oraz młodszy brat Romana Potockiego z Łańcuta był jednym z największych polskich myśliwych – polującym w kraju, ale i w Indiach, na Cejlonie i trzykrotnie w Afryce. Poza tym, jako jedyny spisywał ze swoich kolejnych słynnych egzotycznych myśliwskich wypraw wspomnienia, które wydawał w bogato ilustrowanych, luksusowych książkach. U siebie w Antoninach urządzał zresztą z wielkim rozmachem i stylowością nie mniej głośne, sezony polowań jesiennych, na które składały się polowania ze strzelbą oraz par force. Te konne polowania na jelenie, daniele i zające organizowane od 1884 roku znane były w całej Europie ze swojej wystawności, rasowości i rozmachu. Nie mniej słynne były zimowe polowania na grubego zwierza urządzane przez hrabiego, co dwa lata w Szepetówce.

Antoniny - wyjazd na polowanie jubileuszowe par force. Na pierwszym planie w środku Józef Potocki

Myśliwi przed wyjazdem na polowanie par force w Antoninach w 1907 r. Pierwszy z lewej stoi Jerzy Potocki, na stopniu za nim siedzą Benedykt Tyszkiewicz i Stanisław Radziwiłł, pomiędzy nimi stoi Helena Potocka, pierwsza z prawej stoi Dolores Radziwiłłowa, obok siedzi Alfred Potocki, za nim Schaweł dostawca wierzchowców z Wiednia dla Łańcuta i Antonin, pośrodku pań stoi Elżbieta Romanowa Potocka.

 

Jubileuszowe polowanie par force u Józefa Potockiego w Antoninach

W Antoninach na Wołyniu istniała do 1919 roku, dzisiaj już legendarna, rezydencja Józefa Potockiego, młodszego syna Marii z Sanguszków i Alfreda Józefa Potockich z Łańcuta. Kresowe Antoniny Józefa Potockiego słynęły ze swojego bogactwa, tradycji hodowli koni, konnych polowań par force oraz wielkiej nowoczesności – określane były jako „kawał zachodu na południe Rusi przeniesiony”. W Antoninach, prowadził Józef Potocki, jako bezpośredni spadkobierca części sławuckiego stada – po swym dziadzie, księciu Romanie Sanguszce „Sybiraku” – hodowlę arabów, z których najsłynniejszym był urodzony tam w 1909 roku Skowronek, po Ibrahimie od Jaskółki.

Skowronek przed antonińską stajnią

Potomkowie rodzin, które zapisały piękne karty w historii polskiej hodowli koni czystej krwi, nadal pielęgnują pamięć o rodzinnej tradycji. Marek Potocki, wnuk hrabiego Józefa Potockiego z Antonin (niegdyś letniej rezydencji książęcego rodu Sanguszków, potem siedziby młodszego syna Marii z Sanguszków Alfredowej Potockiej), chętnie dzieli się swoimi wspomnieniami. „W mojej rodzinie historia hodowli sięga pierwszych lat XIX wieku, czasów emira Rzewuskiego – mówi. – Ja sam nie miałem nic do czynienia z końmi, ale wiele zapamiętałem z dzieciństwa. Żywa jest w mojej rodzinie opowieść o sprzedaży Skowronka, która miała miejsce po jednym z polowań w Antoninach. Mój dziad Józef Potocki dał ogłoszenie w gazetach międzynarodowych, że sprzeda „prawo do zabicia żubra” (stary żubr zabijał bowiem młode byki). Odpowiedział Amerykanin o nazwisku Winans. Personel antoniński zorganizował profesjonalnie wystawienie wielkiego byka dla niego. Winans strzelał z winchestera. Kurz leciał z żubra jak ze starego dywanu, ale że żubr był ogromny i mocny, to nie padał. Gdy w końcu padł, mój dziad przyjął Winansa i oprowadził po stajniach. Ten się go spytał, czy nie ma na sprzedaż może jakichś ogierów -  roczniaków. Dziad pokazał mu Skowronka. I on go kupił od ręki! Czy się targowali? Wątpię, myślę, że on od razu zaoferował bardzo dobrą cenę. 2 tysiące dolarów w złocie, które zapłacił, to wtedy była ogromna suma. I tak Skowronek wyjechał do Ameryki. Był tam stosunkowo krótko, do lat późnych dziesiątych, może do 1920 lub 21 roku. Później kupiła go znana hodowczyni arabów Lady Wentworth. Używała go jako reproduktora. Ojciec mój Roman Potocki powiedział, że brała 200 gwinei za udane pokrycie, co też było ogromną kwotą na owe czasy. Skowronek żył długo, do późnych lat 30. i zakończył życie jako dostojny "jubilat”. Gdyby nie owo pamiętne polowanie, być może Skowronek nie zostałby sprzedany i przepadłby jak wiele innych cennych koni w mającej nadejść pożodze.

Pilawin

Józef Potocki był także zawołanym i znanym w całej Europie myśliwym. Sławę przyniosły mu polowania w Afryce i Azji. Po każdej swej egzotycznej myśliwskiej wyprawie spisywał wspomnienia, które ukazywały się jako bibliofilskie wydania książkowe. Założył także od podstaw w swoich wołyńskich dobrach aklimatyzacyjny park Pilawin, w którym hodował w naturalnych warunkach liczne gatunki zwierząt sprowadzanych z innych szerokości geograficznych.

Pilawin - dworek myśliwski

Pilawin - budynek służby leśnej

Oficyna

Pierwszym gatunkiem były łosie a potem jelenie amerykańskie wapiti pozyskane w 1902 roku bezpośrednio z Kanady za pośrednictwem firmy Carla Hagenbecka z Hamburga. W 1903 roku nadleśniczy Romuald Sokalski sprowadził z Syberii jelenie marale i sarny syberyjskie. W tym samym roku kupiono w ogrodzie zoologicznym w Berlinie i u Hagenbecka jelenie mandżurskie. Potem doszły marale kaukaskie oraz marale syberyjskie. Pomnożono także pogłowie łosi poprzez darowizny: pięć sztuk z lasów rzepichowskich dostarczył Konstanty Potocki z Peczary, jedną klempę ofiarował książę Ferdynand Radziwiłł z Ołyki, a teść Józefa Potockiego, książę Antoni Radziwiłł z Nieświeża, przesłał kolejne sztuki złowione w Dawidgródku. W ogrodzie zoologicznym w Berlinie zakupiono jelenia perskiego. W końcu roku rozszerzono teren zwierzyńca do 3000 hektarów, zakładając też drogi dla pojazdów i tworząc pola karmowe, wzorowane na rewirach w Spale. w 1905 r. zakupiono parę bizonów amerykańskich. Kolejnego byka otrzymał Józef Potocki od księcia Bedford, a nastepnego zakupił w Berlinie. Bizony te jednak padły. W tym samym roku hrabia otrzymał w darze od Cara Mikołaja II żubry z Puszczy Białowieskiej - byka i dwie krowy. Hodowla żubrów powiodła się. "Wyglądają lepiej niż w Białowieży a nie gorzej niż w Pless" - pisał hrabia.

Bizony z Pilawin

Żubry

Jelenie wapiti

W 1910 roku poza łosiami, żubrami i sarnami krajowymi - zwierzyniec liczył 157 jeleni (syberyjskich, wapiti, Dybowskiego i perskich) oraz 58 saren uralskich. Żyły tutaj poza tym: lisy, borsuki, bobry, kuny, łasice, wiewiórki i sprowadzane zające bielaki. Pośród licznego ptactwa: głuszce, cietrzewie, jastrzębie, jarząbki, orły, żurawie, bociany czarne i inne.

Pomnik żubra w Pilawinie k. Antonin, liczącym około 6000 hektarów zwierzyńcu Potockich. Za prawo zastrzelenia żubra Amerykanin Walter Winans zapłacił Józefowi Potockiemu 15 tysięcy rubli w złocie

Ostatecznie teren Pilawina obejmował ponad 6000 hektarów. Był ogrodzony wysokim na 2 metry parkanem. Zwierzęta były dokarmiane na poletkach obsianych owsem, saradelą, ziemniakami, gryką, żytem i łubinem. Rozstawiono na całym terenie ponad 60 paśników. Józef Potocki był dumny ze swojego Pilawina a finalnym zamiarem hrabiego, po pomyślnej aklimatyzacji, było wypuszczenie zadomowionych zwierząt na obszarze całego Wołynia.

 

Na skraju zwierzyńca stała myśliwska rezydencja Potockich, obszerna piętrowa willa zwana pałacykiem o ścianach wyłożonych brzozowąc korą i ozdobionych porożami kozłów.

Przed pałacykiem w Pilawinie

Wyjazd na polowanie w Pilawinie

Oryginalny był potężne wieszadło na upolowaną zwierzynę. Było to uschnięte drzewo ustawione korzeniami do góry. Jego parasolowata korona z równo przyciętych korzeni, przy których metalowymi obejmami przymocowane były metalowe krążki z linami służyły do troczenia upolowanych zwierząt. Wokół usypano z ziemi dość wysokie, okrągłe podwyższenie, na które prowadziły dziwięciostopniowe, drewnane schody. Przy tym wieszadle robiono sobie zdjęcia.

Wieszadło

 

Amerykański myśliwy Walter Winans z upolowanym jeleniem wapiti

Antoni Potocki przy upolowanym wapiti

Roman Potocki z synem Alfredem z trofeami przy wieszadle w Pilawinie

                                                                                                                                       

Rokrocznie, w październiku odbywał się u Józefa Potockiego sezon polowań jesiennych, na które składały się polowania ze strzelbą, przede wszystkim na bażanty i kaczki oraz polowania par force, głównie na daniele i jelenie. Te ostatnie organizowano tutaj od 1884 roku. Antonińskie parforsy słynęły w całej Europie ze swojej wystawności, rasowości i rozmachu. Prowadzono tu specjalną myśliwską stajnię, hodując konie półkrwi oraz sprowadzając huntery z Irlandii. Trzymano sfory myśliwskich psów, jelenie do parforsów sprowadzono ze Spały. „Pamiętam tam – wspomina Maria Małgorzata Franciszkowa Potocka – w angielskim guście polowania na pysznych anglo-arabach z beaglami, w obowiązkowych czerwonych frakach. Les cors de chesse (rogi francuskie), dojeżdżacze francuscy, wykwint we wszystkim”.

 

W 1909 roku zorganizowano w Antoninach jubileuszowy sezon polowań – w tym roku przypadało bowiem dwudziestopięciolecie polowań par force. Wojciech Kossak – częsty bywalec antonińskich parforsów – namalował akwarelowe zaproszenia ze sceną wyjazdu na polowanie. Specjalnie na to jubileuszowe polowanie skomponowano również „jubileuszową fanfarę”. Ona także otrzymała tę samą co zaproszenie malarską winietkę, która wyszła spod pędzla Kossaka. Przedstawia ona scenę wyjazdu spod antonińskiego pałacu jeźdźców i pikierów wraz ze sforą. Ponad tą sceną Kossak umieścił banderolę z napisem „1884 / EQUIPAGE D´ANTONINY / 1909”, zaś powyżej niej liczbę „XXV”. Zaprojektowano również (być może także Kossak) „jubileuszowe” guziki przy antonińskich liberiach i spinki do krawatów, które ozdobione były emblematem z toczkiem, rogiem myśliwskim, skrzyżowanymi dwoma harapami i znaną już banderolą z napisem „EQUIPAGE D´ANTONINY” i liczbą „XXV”.

Zaproszenie na jubileuszowe polowanie autostwa Wojciecha Kossaka

Fanfara antoniśka na zaproszeniu

"Jubileuszowe” guziki przy antonińskich liberiach i spinki do krawatów, które ozdobione były emblematem z toczkiem, rogiem myśliwskim,

Plan polowań na jubileuszowy sezon ułożony został przez Józefa Potockiego. Rozpoczynał się 12. października polowaniem konnym, następnego dnia polowano na kaczki, 14. października znowu konno, 15. strzelano do kaczek i słonek, 16. w sobotę zaplanowany był, jak napisał Potocki, „Wielki Dzień Jubileuszowy.” Jubileuszowy sezon kończył się 18. października polowaniem na bażanty.

 

Najważniejszym dniem był ten „Wielki Dzień Jubileuszowy”. Odbyło się wówczas polowanie par force za specjalnie tresowanym jeleniem. Dzień rozpoczął się mszą w pałacowej kaplicy. Potem nastąpiło wręczenie Józefowi Potockiemu prezentów. Stali uczestnicy polowań – Zdzisław Tarnowski z Dzikowa, jego brat Juliusz Tarnowski z Końskich, Zdzisław Lubomirski z Małej Wsi, Tomasz Zamoyski z Jabłonia, August Zamoyski z Różanki, Jan Zamoyski z Podzamcza i Stanisław Siemieński z Chorostkowa zamówili odpowiednio wcześniej u Wojciecha Kossaka swój wspólny wraz z Józefem Potockim portret, jako scenę z polowania antonińskiego. Koordynatorem tego przedsięwzięcia był Zdzisław Tarnowski – znany hodowca koni pełnej krwi, doskonały jeździec, zamiłowany myśliwy i przyjaciel Józefa Potockiego. Wojciech Kossak całą scenę podarowania obrazu, opisał w gorącej relacji w liście do żony. „Wczorajszy dzień był dniem mojego triumfu. Podczas mszy w kaplicy ustawiłem obraz w hallu, gdzie inne dary również były złożone. Zdziś Tarnowski i reszta „starych” stanęli w czerwonych surdutach już gotowi do polowania i wobec zgromadzonych gości Zdziś piękną mowę wypowiedział, makata okrywająca obraz spadła i akt ofiarowania nastąpił. Sukces ogromny, rzeczywisty, niekłamany a moi mandatariusze ze mnie uszczęśliwieni”. Podarowany obraz ukazywał Józefa Potockiego jako mastra i pozostałych siedmiu jeźdźców oraz sforę z huntsmanem i whipem. Tłem obrazu była słynna Dębina antonińska, skąd rozpoczynano polowania. Innym prezentem, który otrzymał w tym dniu Józef Potocki od stałych i starych uczestników polowań, była rzeźba odlana w srebrze, przedstawiająca konny portret Józefa Potockiego w stroju mastra. Rzeźba autorstwa Biernackiego odlana była w firmie „Braci Łopieńskich”. Nie wiemy jakie były te „inne dary”, o których, w liście do żony, wspomina Kossak.

Wyjazd na jubileuszowe polowanie par force w Antoninach - Wojciech Kossak

Do śniadania w jadalni antonińskiej, podczas którego wygłoszono toasty, zasiadło kilkadziesiąt osób. Mowy wygłosili Zdzisław Zamoyski, Aleksander Wielopolski i Józef Potocki. Po śniadaniu ustawiono się do wspólnej fotografii. Było tradycją, że w Antoninach przed polowaniami fotografowano się przed głównym wejściem do pałacu, które ozdabiały ustawione po bokach naturalnej wielkości rzeźby huntsmanów z gończymi. Po odegraniu jubileuszowej fanfary wyruszono na polowanie.

Alfred Potocki i hrabia Kinsky z Dolores Stanisławową Radziwiłłową, z lewej Jan Pogorski, dalej Roman Potocki, po prawej Juliusz Szczucki na tle skrzydła stajni

Antoniny - z boków naturalnej wielkości rzeźby huntsmanów z psami

Początkowo planował Józef Potocki, że w „Wielki Dzień Jubileuszowy” odbędzie się Jagdritt. – Cross-country na dystansie ok. 6-7 kilometrów, z naturalnymi przeszkodami, prowadzony przez Józefa Potockiego jako mastra. Jednak, jak napisał do przyjaciela i najwierniejszego bywalca konnych polowań w Antoninach, hrabiego Zdzisława Tarnowskiego, z powodu „przeciążenia mej stajni myśliwskiej częstymi polowaniami i trudnością rozdziału koni względem wagi [...] między tak różnorodnych jeźdźców, od projektu oficjalnego Jagdrittu odstąpiłem”. W zamian za to Józef Potocki zaplanował „konne polowanie na jelenia dziesiątaka, specjalnie tresowanego”.

 

Na to polowanie, wbrew regułom, lecz – co podkreślał – świadomie, Józef, jako master, do czerwonego jeździeckiego fraka, jakich w Antoninach używano, założył nie cylinder, a toczek.

 

Wojciech Kossak pozostawił także relację z samego polowania. „Polowanie było straszne, jak żyję nic podobnego nie przeżyłem. O pierwszej siedliśmy na konie, trzy godziny galopowaliśmy za tym wściekłym jeleniem, przeszkody straszne [...] Dachowski się zwalił les quatre fers en l´air, zgniotło mu trąbę, cylinder. [...] jeden z najlepszych importowanych koni padł na ściernisku porażony atakiem serca. [...] Trzy konie reprezentujące 10.000 złotych reńskich  padły, bo i mój biedactwo już zdaje się w agonii. [...] Pan Józef ani wspomina o tym, très chic, il faut rendre cette justice. [...] Wróciliśmy późną nocą w przymrozek, na koniach ciężko chorych a dwóch piechotą. Dopiero na parę wiorst od Antonin (polowanie odleciało 30 wiorst [ok. 30 km] od Antonin) zaświeciły światła automobilów trzech, naładowanych stajennymi chłopcami i futrami. Chłopcy na nasze konie skoczyli, a my do futer i automobili. Dachowski, Lubomirski i Giżycki pognali dalej (ale mieli konie inne do zmiany, wrócili późno w nocy) i tak jelenia nie dostali. Dwa pozostałe konne polowania w jubileuszowym sezonie października odbyto z harriersami na zające i z beaglami na dziki.

Helena Potocka podczas powrotu z polowania jubileuszowego w 1909 roku - Wojciech KossaK

Piękny obraz Kossaka, który otrzymał Józef Potocki, powieszono w Antoninach w holu, gdzie wisiało olbrzymie płótno zamówione przez hrabiego u Brandta „Rewera pod Cudnowem”, jego akwarelowy portret pędzla Fałata oraz myśliwskie, głównie egzotyczne trofea. Rzeźba portretowa – niedużych rozmiarów – stanęła w Siodlarni Galowej w Stajniach, na etażerce, blisko kominka. Poza tym podarowanym obrazem, jubileuszowe polowanie stanowiło także tło kolejnych dwóch płócien, jakie wyszły spod pędzla Kossaka w tym samym 1909 roku. Były to: konny portret żony hrabiego, Heleny z Radziwiłłów Potockiej – umieszczony w Szorowni nad kominkiem oraz konny portret jednego ze stałych uczestników polowań par force w Antoninach – Tadeusza Dachowskiego, który został sportretowany na klaczy Mira.

Tadeusz Dachowski na klaczy Mira - Wojciech Kossak

Kiedy podczas śniadania w dniu jubileuszowego polowania wygłaszał toast Zdzisław Tarnowski, życzył gospodarzowi, by ofiarowany mu obraz Kossaka „na zawsze jako pamiątka, pozostał w pałacu w Antoninach, Antoninach położonych na tych kresach, których ziemie przed wielu laty, przodkowie zlewali krwią własną”. Niestety życzenie to nie miało się spełnić. Na mocy Traktatu Ryskiego ta część Wołynia pozostała poza Polską. Pałac antoniński spalono w 1919 roku. W 1920 roku starszemu synowi Józefa, Romanowi udało się wywieźć do Warszawy ruchomości, bibliotekę i archiwum. Obraz Kossaka trafił do majątku Romana Derażne nad Horyniem. Tam też przechowywano czerwony frak Romana Potockiego z jubileuszowego polowania. Nieznane są wojenne losy obrazu Kossaka – rodzina Potockich została wysiedlona z domu już w początkach września. Po II Wojnie Światowej odnalazł się w Krakowie i odkupiony znalazł się ponownie w rękach Rodziny. Nie wiemy, co stało się ze srebrną statuetką – portretem konnym hrabiego ani też portretem hrabiny pędzla Kossaka. Portret Tadeusza Dachowskiego znajduje się dzisiaj w Łucku na Ukrainie, w tamtejszym muzeum. (tekst: Aldona Cholewianka-Kruszyńska).

Pałac w Antoninach

Polowanie w Antoninach - kartka pocztowa

Pałac i garaże

Garaże

Pierwszy samochód antoniński. Obok szofera Józef Potocki, na tylnym siedzeniu Ewa i Eufemia Rzyszczewskie ze Sławuty, za samochodem hrabina Józefowa z synami Romanem i Józefem

Antoniny - powozownia

Stajnie

Antoniny stajnie - 1903 r.

Antoniny - pałac od frontu w 1903 r.

Myślistwo było wielką, czy nie największą, pasją Józefa Potockiego. Znalazło to także odzwierciedlenie w antonińskim pałacu przebudowanym przez hrabiego po 1903 roku na neobarokową rezydencję, który  przy całej swojej europejskiej elegancji i luksusie, ale i sarmackim przepychu był siedzibą myśliwego z portyku oraz parterowymi recepcyjnymi holem i salonem z trofeami – porożami, medalionami czy skórami dzikich zwierząt zaściełającymi podłogi czy rozwieszonymi na ścianach. Poza imponującym obrazem "Rewera pod Cudnowem" Brandta i portretem matki hrabiego pędzla Matejki ściany ozdabiały obrazy o tematyce myśliwskiej czy oprawne akwarele Stachiewicza ukazujących polowania egzotyczne.

Także aż na 9 ze 13 malarskich, rysunkowych i rzeźbiarskich wizerunkach przedstawiony został Józef Potocki  jako myśliwy. Był zresztą najczęściej portretowanym Polakiem w scenerii czy kontekście łowieckim. Jedynie Zdzisław Tarnowski z Dzikowa (daleki kuzyn i przyjaciel, z którym wspólnie w Antoninach i Dzikowie polował) może poszczycić się pięcioma wizerunkami myśliwskimi, których tłem są jednak tylko polowania krajowe i ze strzelbą.

W polowaniach konnych dzielnie towarzyszyła Józefowi Potockiemu jego żona Helena. Za to nie bardzo lubiła polowania ze strzelbą. Towarzyszyła jednak mężowi podczas jego zamorskich wypraw łowieckich.

Helena Potocka w obozie podczas polowania na Cejlonie

W pełni samodzielne rządy w Antoninach Józef Mikołaj rozpoczął po zawarciu małżeństwa z Heleną Radziwiłłówną. Okres od lat 80. XIX w. do pierwszej wojny światowej był czasem rozkwitu i przeobrażeń. Wprowadzony wówczas nowy układ urbanistyczny pozostaje czytelny do dziś. Był on pomyślany na miarę europejską, z dominantą spinającą wszystkie elementy założenia. Stara rezydencja została poprzedzona osiowo założonym skwerem, na obrzeżu którego wybudowano szereg willi, malowniczych domów i dworków dla zatrudnionych w dobrach antonińskich urzędników i specjalistów.

Willa koniuszego antonińskiego Kadischa zwana od jego nazwiska "Kadiszówką"

Przed rezydencją skwer kończył się obszernym placem przylegającym do ogrodzenia pałacu. Monumentalne bramy z rzeźbionymi w kamieniu herbami Potockich, Radziwiłłów i Sanguszków prowadziły na dziedziniec. Zaprojektował je zamieszkały w Warszawie francuski architekt Franciszek Arveuf. Za bramą główną po prawej stał pałac, po lewej stajnie, za nimi wozownia, a w głębi maneż.

Stajnie

Ujeżdżalnia w Antoninach

Antoniny - wozownia (widok współczesny)

Na obrzeżu poza ogrodzeniem wzniesiono budynki gospodarcze: garaż z warsztatami, elektrownię, budynek straży ogniowej. Na prawo za pałacem rozciągał się wzdłuż rzeki Ikopeti malowniczy park, a w nim oranżeria, szklarnie, pawilony. Rezydencja nabrała ostatecznego kształtu przed 1906 r. Po śmierci Arveufa, znany wiedeński architekt Ferdynand Fellner spiął skrzydła istniejącego pałacu neobarokowym pawilonem wejściowym, tworząc mocny, dominujący akcent architektoniczny. W podobnym stylu przeprojektował stojące naprzeciwko pałacu stajnie i głębiej położoną wozownię. W najbliższej Antoninom okolicy pobudowano psiarnie, gajówki, leśniczówki, a na folwarkach – budynki gospodarcze. Większość z nich już nie istnieje, przetrwały tylko niektóre, ale za to bardzo piękne. Pałac antoniński, broniony dzielnie przez administrację i służbę przed najrozmaitszymi napadami w czasie pierwszej wojny światowej, został w końcu spalony w sierpniu 1919 r. przez bolszewików. Pożar, który szalał przez kilka dni, zniszczył dokumentnie cały gmach. W czasie pożaru pracownicy i część mieszkańców osiedla przenieśli zbiory dzieł sztuki, meble, bibliotekę oraz archiwum do pobliskich stajen i wozowni, skąd przedmioty te w 1920 r. przewiezione zostały do Warszawy.

Helena Augusta Paulina Zofia Maria Radziwiłł (Potocka) ur. 14 luty 1874 r. zm. 12 grudzień 1958 r.

Ocalałe zbiory umieszczono w Warszawie w pałacu przy Krakowskim Przedmieściu, gdzie wraz z nim spłonęły w 1944 r. w czasie powstania warszawskiego. Uratowały się tylko niektóre obrazy, porcelana korecka, lustra z herbami Sanguszków z zamku Zasławskiego i popiersie króla Jana III. Rzeczy te ocalały bądź dlatego, że złożone zostały przez Niemców w Muzeum Narodowym, bądź też nawet przez nich wywiezione, ale następnie odnalezione i rewindykowane. Zarówno obrazy, jak porcelana przeszły na własność Muzeum drogą darowizny lub kupna. Popiersie Jana III oddane zostało na Wawel. Pastwą płomieni padła wszakże biblioteka, a także malowidła pędzla Matejki, Kossaków, Laszló i wiele innych. Obraz Brandta Rewera pod Beresteczkiem w ogóle nie trafił do Polski. Przepadła też ta część zbiorów antonińskich, które odziedziczył Roman Potocki i umieścił ją w swoim majątku Derażne na Wołyniu.

Myśl urządzenia parforsów w Antoninach wyszła od Marii Alfredowej Potockiej, a z listu Józefa do ojca wynika, że nie był to nagły impuls, lecz powzięty już wcześniej i ponawiany zamysł hrabiny, która chociaż miała nie lubić polowań, to jak widać miała sentyment do parforsów, które znać musiała przecież dobrze z Łańcuta. „Nie wiem czy Mama zawsze trwa w chęci urządzenia polowania za psami w Antoninach, teraz by był najwyższy czas o tym pomyśleć", pisał do ojca Józef w początkach 1884 roku. On sam, zamiłowany myśliwy i jeździec par force, i to z triumfami, polował wówczas u Branickich w Stawiszczach.

 

W przeciwieństwie do Łańcuta, a potem Białej Cerkwi i Stawiszcz, Józef Potocki w organizacji par forsów w znacznym stopniu czerpał wzorce nie tyle z Anglii, co z Francji. Tam właśnie zakupił ogary do polowań par force, z którymi odbył pierwsze polowanie w 1884 roku. Dopiero w 1886 roku dokupił od Branickich z Białej Cerkwi foxhoundy. Te dwie rasy dały lokalną odmianę, zwaną gończymi antonińskimi, i z tą wciąż odnawianą i liczącą 60 psów sforą polowano w Antoninach, chociaż od 1903 roku używano też oryginalnych angielskich foxhoundów, których „całą psiarnię" Józef Potocki zakupił w Anglii. W jubileuszowym XXV sezonie polowań w 1909 roku używano także harrierów i beagli. Poza nimi było w Antoninach kilka gryfonów francuskich oraz foksterier do wypłaszania lisów z nor. Także huntsmanami, których Józef Potocki nazywał z francuska piąuerami, byli w Antoninach Francuzi, początkowo Pillot, a potem Larerteur. Także Francuzem był pierwszy dojeżdżacz Duchatel. Z Francji brał się także krój czerwonych antonińskich rajtroków huntsmenów i dojeżdżaczy, z aksamitnymi kołnierzami i mankietami w herbowych kolorach - granatowych - lamowanymi srebrnym galonem. Ze srebrnego galonu był także otok toczka służby myśliwskiej. Piquer używał także klasycznego francuskiego myśliwskiego rogu, trompe de chasse. Polowano tutaj zarówno na lisy, jak i hodowane w zwierzyńcu w folwarku Józin zające, sarny i daniele, ale przede wszystkim w najbardziej hucznych polowaniach na hodowane lub specjalnie kupowane w tym celu jelenie (sprowadzano je do Antonin także ze Spały), tak typową zwierzynę dla parforsów francuskich.

Karawana ze Wschodu przed pałacem - 1907 r.

Ogród zimowy

Antonińska oranżeria

Antoniny nie były właściwie nigdy ani miasteczkiem, ani wsią, lecz wielkim osiedlem skoncentrowanym wokół rezydencji właściciela. Dokoła niej grupowały się bowiem stajnie, nie mające sobie równych w kraju, z głośnym stadem wschodnim, hodowanym od kilku pokoleń, oranżerie, psiarnia, baza, hotel dla interesantów, szpital dla pracowników dóbr, elektrownia, straż ogniowa, warsztaty samochodowe, zarząd dóbr oraz polskie gimnazjum czteroklasowe. Po obu brzegach wielkiego stawu wznosiły się schludne, większe i mniejsze dworki administracji i oficjalistów, tonące w zieleni i kwiatach.

Antoniny - od lewej brama wjazdowa, budynek bramny, stajnie i pałac

Helena z Radziwiłłów Potocka

Józef Mikołaj Potocki zmarł wskutek obrażeń odniesionych w wypadku samochodowym.

 

Oto pełny życiorys tego fascynującego człowieka:  

 

Potocki Józef  Mikołaj (1862–1922), ziemianin, polityk, podróżnik, myśliwy, kolekcjoner. Ur. 9 IX we Lwowie, był drugim synem Alfreda, ordynata łańcuckiego i namiestnika Galicji  i Marii z Sanguszków.

Wykształcenie średnie otrzymał Potocki w domu rodzinnym. Około 1882 roku ukończył Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu w  Lwowie (wg „Dzien. Kijowskiego” 1906 nr 63  - nauki pobierał we Lwowie, a w Wilnie ukończył fakultet prawny, również wg życiorysu w „Pamiętniku kijowskim” studia ukończył w Wiedniu).

Po śmierci dziadka Romana Sanguszki w 1881 roku Potocki był wyznaczony przez ojca do objęcia rozległych dóbr ziemskich na Wołyniu, stanowiących wiano matki, na które składały się cztery klucze: antoniński, piszczowski, szepietowski i smołdyrowski między Horyniem a Słuczą o łącznej powierzchni 63 000 ha w pow. Zasław i Zwiahel; były to częściowo zwarte kompleksy leśne, częściowo folwarki o wysokiej kulturze rolnej. Około 1885 r. Potocki uzyskał obywatelstwo rosyjskie i objął dobra w swoje posiadanie. Dokończył uwłaszczenia chłopów, udoskonalał już wtedy nowoczesną tutaj uprawę roli, meliorował folwarki, zakładał stawy rybne. Na szeroką skalę rozwinął uprawę buraków cukrowych, zbóż i roślin okopowych, opierając się o prowadzone w Antoninach i Piszczowie własne stacje hodowli roślin. Umożliwiło to dalszy rozwój przemysłu cukrowniczego i gorzelnianego. Staraniem Potockiego rozbudowano 4 duże cukrownie (Kłębówka, Krzemieńczugi i Szepietówka w pow. zasławskim oraz Korzec w pow. zwiahelskim), fabryki sukna, browary, olejarnie, młyny, gorzelnię i miodosytnię w Korcu; rozwinięto też hodowlę koni roboczych, wołów roboczych i opasowych. Nastąpił dalszy rozkwit stadniny założonej przez Sanguszków w majątku Chrestówka oraz stadniny w Antoninach i innych dobrach, gdzie wyhodowano kilka tysięcy koni rasy arabskiej, angielskiej i anglo-arabskiej.

Znane były szeroko ogiery-reproduktory Szumka I, Barbało i Skowronek, które przyczyniły się do wyhodowania znakomitych koni wierzchowych i do poprawy hodowli na całym Wołyniu; w szczególności konie stadniny Potockiego kupowano jako materiał zarodowy do najznakomitszych stadnin państwowych i prywatnych Węgier, Austrii, Rosji, Niemiec, Anglii. Konie brały też od 1897 r. zawsze czołowy udział w wyścigach w Warszawie. Przed pierwszą wojną światową hrabia powiększył obszar swoich majątków, gdyż za pieniądze uzyskane ze sprzedaży akcji kopalni złota w Afryce Płd. zakupił dobra Nowosielica, Żerebsk i Maniowce w pow. Stary Konstantynów. Planował także utworzenie ordynacji koreckiej (przeznaczonej dla młodszego syna) niezrealizowanej wskutek wybuchu pierwszej wojny światowej. Najważniejszym przedsięwzięciem gospodarczym Potockiego była, w latach 1895–1910, budowa lokalnej podolskiej linii kolei normalnotorowej prowadzącej z północy na południe od Korostenia przez Owrucz do Kamieńca Podolskiego. Projekt spotkał się z niechętnym przyjęciem władz oraz kół ziemiańskich i przemysłowych cesarstwa rosyjskiego. Dzięki staraniom Józefa Potockiego Car Mikołaj II udzielił ostatecznie koncesji na tę budowę przez Towarzystwo Akcyjne Kolei Podolskiej, którego znaczną część akcji posiadał inicjator całego przedsięwzięcia. Linia kolejowa połączyła część Polesia i Wołynia z zachodnim Podolem. W 1892 r. Potocki zlecił rozbudowę swojej rezydencji w Antoninach (4 mile od Zasławia), którą prowadził architekt wiedeński F. Fellner młodszy. Całość utrzymana w stylu angielskim obejmowała obszerny pałac, czterdziestohektarowy park, cieplarnie, oranżerie, palmiarnie i mały zwierzyniec.

Szczególnie słynny był tamtejszy ogród botaniczny, pozostający w kontakcie z wieloma ogrodami zachodniej Rosji i Europy. Utrzymanie rezydencji wraz z licznym dworem kosztowało 150 000 rubli rocznie. Potocki dbał o warunki pracy i bytu robotników zatrudnionych w jego majątkach i fabrykach, rozbudował posiadające źródła antyreumatyczne zdrojowisko w Szepietówce, ustanowił opiekę lekarską, z której korzystała również miejscowa ludność, utworzył fundusz emerytalny dla robotników i troszczył się o rozwój szkolnictwa podstawowego i zawodowego, m. in. budował szkoły (w tym rzemieślnicze w Krzemieńczugach i Piszczowie).

Działalność polityczną rozpoczął Potocki po wojnie rosyjsko-japońskiej (lata 1904–1905). Początkowo uzyskał z nominacji, później z wyboru, mandat radnego ziemskiego do władz powiatowych i gubernialnych. W  1906 r. jako reprezentant kurii szlacheckiej z guberni wołyńskiej był posłem do Pierwszej Dumy Państwowej w Petersburgu, gdzie w Kole Polaków z Litwy i Rusi należał do parlamentarnej grupy Zachodnich Kresów. Wystąpienia jego w Dumie w kwestii reformy agrarnej należały do najbardziej antychłopskich. Wykorzystując swoje znajomości ułatwiał polskim członkom Rady Państwa i Dumy kontakty. Hipolit Milewski pisał wprawdzie później: „Śp. Józef Potocki, członek pierwszej Dumy Państwowej, osiadłszy wówczas w Petersburgu pozostał w nim, zdaje się, aż do końca wojny wszechświatowej, lecz obcował prawie wyłącznie z rosyjską przydworną arystokracją”. Natomiast Edward Woyniłłowicz wspominał: „W gruncie jeden był tylko salon … polityczny polski, to hrabiostwa Józefostwa Potockich z Antonin … nieraz z ich gościnności korzystałem, bądź w ścisłym kółku domowym, bądź na obiadach wysoce oficjalnych, które wydawali. Dom prowadzili na stopie wielkopańskiej, w otoczeniu licznej służby i kozaków nadwornych, w ciągłych stosunkach z wielkimi książętami i korpusem dyplomatycznym”. Jako polityk konserwatywny Potocki reprezentował stanowisko ugodowe wobec caratu. Wyrazem tego była jego działalność w ramach grupy skupionej wokół petersburskiego tygodnika „Kraj”, złożonej z wielkich posiadaczy ziemskich i finansjery (od 1891 r. Potocki wchodził w skład spółki akcyjnej wydającej „Kraj”). W swoich wypowiedziach dawał wyraz przekonaniu, że Polacy w zaborze rosyjskim mogą uzyskać pewną autonomię jedynie przez wzmocnienie swojej pozycji ekonomicznej. Poglądy te spotykały się z opozycją nawet wśród członków wspomnianej grupy (np. polemizował z nimi Włodzimierz Grocholski w „Dzieniku Kijowskim”). W 1905 r. przeznaczył znaczne fundusze jako zasiłek dla „Kraju” i dla warszawskiego „Słowa”. Położył duże zasługi dla utworzonego w  1907 r. Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (TNW), które w 1910 r. wybrało go na kuratora. Dnia 25 XI 1911 r. ofiarował Towarzystwu nabyty przez siebie w tym celu gmach (wartości 209 000 rubli) przy ul. Kaliksta 8 (obecnie Śniadeckich), który stał się siedzibą Towarzystwa. Potocki został mianowany członkiem-protektorem TNW. Uczczono go też okolicznościową (zachowaną do dziś) tablicą pamiątkową. W 1912 r. wchodził w skład delegacji TNW, która pojechała do Paryża celem nakłonienia Marii Curie-Skłodowskiej, by przeniosła się do Warszawy i objęła kierownictwo projektowanego laboratorium radiologicznego.

 

Wielką pasją Józefa Potockiego było podróżowanie i myślistwo połączone z zainteresowaniami przyrodniczymi, geograficznymi i etnograficznymi. Po objęciu dóbr antonińskich organizował coroczne polowania, wśród których łowy na dziki w Szepietówce zdobyły sobie europejski rozgłos.

Szepietówka Józefa Potockiego - 1893 r. W środku z laską stoi hrabia Józef Potocki

O ich rozmiarach świadczyło, że np. w 1911 r. 14 myśliwych w ciągu trzech dni ubiło 140 dzików, 48 rogaczy i 10 danieli.

W latach latach 1890 i 1894 urządził  dwie wyprawy do Indii i na Cejlon, które opisał w swoich książkach (Notatki myśliwskie z Indii, a następnie w wersji poszerzonej pt. Notatki myśliwskie z Dalekiego Wschodu, Tom I: Indie, Tom II: Ceylon). Kolejną wyprawę odbył w latach 1896–1897 do Somali, którą również opisał w książce ilustrowanej przez P. Stachiewicza i Juliana Fałata Notatki myśliwskie z Afryki. Somali.  W  1901 r. zorganizował wielką wyprawę do Sudanu z udziałem znanego podróżnika Jana Sztolcmana, który opisał jej przebieg w książce „Nad Nilem Niebieskim”.

W lutym 1902 r. na polowaniu w Dawidgródku został ciężko postrzelony w nogę. W okresie rekonwalescencji znacznym nakładem środków założył w swoich dobrach Piszczów wielki zwierzyniec Pilawin (powierzchnia ok. 6 500 ha) fauny krajowej (żubry, bobry, dziki, jelenie), potem też egzotycznej, zarówno dla celów myśliwskich, jak i naukowych. Na zlecenie Potockiego znany myśliwy i przedsiębiorca zoologiczny Karl Hagenbeck dostarczył do Pilawina bizony amerykańskie, słonie, wielbłądy, jelenie azjatyckie, strusie i inną zwierzynę egzotyczną, w celu badań nad aklimatyzacją zwierząt. „Dla polskich miłośników przyrody – pisał Potocki – wrota Pilawina będą zawsze na oścież otwarte. Chciałbym, aby się stał on duchową własnością polskiego przyrodoznawstwa i łowiectwa”. Rezerwat zdobył sobie zasłużoną sławę i doczekał się opisu pióra kustosza British Museum R. Lydekkera („A trip to Pilawin. The deer-part of Count Joseph Potocki in Wolhynia ”, London 1908), lecz uległ zagładzie po pierwszej wojnie światowej. W 1907 r. odbył  zimową wyprawę myśliwską na niedźwiedzie nad rzekę Suchonę (gub. wołogodzka).

Potocki zgromadził w Antoninach kolekcję obrazów (Marceli Bacciarelli, Jan Chrzciciel Lampi, Jan Matejko – m. in. portret matki Potockiego, Józef Brandt – m. in. „Stanisław Rewera Potocki pod Beresteczkiem”, Józef Chełmoński, Juliusz Kossak, Julian Fałat, Kazimierz Pochwalski, Piotr Stachiewicz i in.), zbiór starych sztychów angielskich i włoskich.

Obraz "Stanisław Rewera Potocki pod Beresteczkiem" - Józef Brandt

Posiadał również kolekcję rzeźb (m. in. popiersia Jana III, Stanisława Augusta, prymasa Michała Poniatowskiego), zbiory starej porcelany saskiej, z Sevrès i koreckiej, własnej produkcji brązy z Zasławia oraz bogaty zbiór trofeów myśliwskich. Jego staraniem została w Antoninach utworzona zasobna biblioteka (ok. 20 000 vol.), do której włączono częściowo księgozbiory pozostałe po Romanie Sanguszce i Alfredzie Potockim. Biblioteka ta dzieliła się na główną (ok. 15 000 vol.), księgozbiory pałacowe Potockiego i jego żony (ok. 1 500 vol.), złożone z wydawnictw luksusowych i albumów, oraz księgozbiory w Szepietówce i Nowosielicy posiadające charakter użytkowy z zakresu gospodarstwa rolnego.

Pierwsza Wojna Światowa położyła kres aktywności gospodarczej hrabiego, gdyż doszło do zniszczenia jego majątków i fabryk podczas działań wojennych i po wybuchu rewolucji październikowej. W 1915 r. po zajęciu części Galicji przez wojska rosyjskie Potocki przeniósł się na krótko do Lwowa. Na początku 1916 r. wszedł do działającego w Szwajcarii Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce – jako reprezentant Polaków z zaboru rosyjskiego. Podczas rewolucji lutowej 1917 r. przebywał w Piotrogrodzie, potem w Antoninach, skąd z początkiem 1918 r. przez Szwecję przybył do Polski. Będąc jeszcze w swoich dobrach na Wołyniu przekazał 600 koni na potrzeby 2 pułku  ułanów, który sformował się w Antoninach i wszedł w skład I Korpusu Wschodniego gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego (1917–1918). W 1919 r. przebywał w Paryżu, gdzie przez krótki czas współpracował z Komitetem Narodowym Polskim. W maju tego roku jako jeden z sześciu przedstawicieli ziemiaństwa polskiego na Ukrainie podpisał pismo do Ignacego Paderewskiego zawierające postulaty w sprawie granicy południowo-wschodniej. W lipcu 1921 r.  ponownie był w Paryżu, gdzie załatwiał sprawy majątkowe związane ze śmiercią Mikołaja Potockiego, który zapisał całą swoją fortunę bratankowi Potockiego, Alfredowi, ostatniemu ordynatowi łańcuckiemu. W tym okresie mieszkał w Warszawie, nie biorąc udziału w życiu politycznym.

Po traktacie ryskim 1921 r. Potocki utracił przeważającą część swoich dóbr, które znalazły się w granicach państwa radzieckiego. Na terytorium Polski pozostały tylko 2 klucze (3 500 ha) oraz cukrownia i inne fabryki w Korcu. Ze zniszczonej po wybuchu rewolucji październikowej rezydencji w Antoninach wraz ze zbiorami sztuki ocalała jedynie biblioteka i część archiwum, które miejscowi chłopi przewieźli furmankami do stacji kolejowej w Czarnym Ostrowie; stąd następnie zostały przetransportowane w 1920 r. do Warszawy, gdzie Potocki zamierzał przy pomocy rodziny utworzyć archiwum rodowe i bibliotekę Potockich. Plan ten jednak nie został zrealizowany. W 1921 r. Jozef Potocki urządził wraz z synami ostatnią wielką wyprawę w dorzecze Nilu Niebieskiego, z której wrażenia utrwalił w książce Nad Setitem. Kartki z wyprawy myśliwskiej (wydanej w 1921 r.). Zgromadzone w czasie swoich podróży i polowań zbiory zoologiczne ofiarował częściowo do zbiorów Branickich w Warszawie (późniejsze Muzeum Zoologiczne PAN). Podróżując w 1922 r. po Francji samochodem Potocki uległ wypadkowi drogowemu, który stał się przyczyną jego śmierci. Zmarł 25 VIII 1922 r. w Montrésor i został pochowany na tamtejszym cmentarzu.

W małżeństwie (od  1892 r.) z Heleną, córką Antoniego Radziwiłła, generała pruskiego, miał dwóch  synów: Romana Antoniego (1893-1971) oraz Józefa Alfreda (1895-1968) dyplomatę.

Zbiory biblioteczne i archiwalne z Antonin, przechowywane do drugiej wojny światowej w pałacu Branickich przy Krakowskim Przedmieściu 15 (obecnie siedziba Min. Kultury i Sztuki), uległy zniszczeniu w 1944 r.

Alfred III Potocki

Ostatnim, czwartym ordynatem był Alfred Antoni Potocki (ur. 14.06.1886, Łańcut, zm. 30.04.1958, Genewa). Za jego panowania zamek wzbogacił się o piękny kort tenisowy zbudowany na miejscu palmiarni, liczne trofea myśliwskie przywiezione z safari w Afryce, a przede wszystkim bogatą kolekcję dzieł sztuki odziedziczoną po Mikołaju Potockim z Paryża. Były to m.in. portrety rodzinne malowane przez Fragonarda, Lampiego i Scheffera, dwa cenne gobeliny z manufaktury w Aubusson z herbem Potockich, część zbiorów z dawnej biblioteki z Tulczyna, kilka bezcennych powozów, rokokowe saneczki Marii Antoniny oraz akcesoria końskie.

Alfred III Potocki był jednym z najlepiej wykształconych ludzi w Polsce. Uczył się w domu i Wiedniu, potem studiował w Oxfordzie i Lwowie. W czasie studiów w Oxfordzie bywał na wyścigach konnych w Ascot, potrafił wydawać jednorazowo pieniądze na zakup pięćdziesięciu koszul w najdroższych londyńskich domach towarowych. Miał niebywałą pozycję towarzyską w świecie. Był przyjmowany na audiencjach przez papieża Piusa X i Cesarza Franciszka Józefa, tańczył na balach w pałacach książąt Schwarzenbergów i Fuerstenbergów w Wiedniu oraz w pałacu Buckingham w Londynie. Gościł w Łańcucie arcyksięcia Ferdynanda, grał w tenisa z Glorią Swanson, bywał na obiadach u króla Rumunii Karola, Douglasa Fairbanksa i Mary Pickford, odwiedzał prezydenta Roosevelta i gen. Pershinga, polował z Clemenceau i Pétainem, składał wizytę Dalaj Lamie.

Alfred III Antoni Potocki (z prawej) z matką Elżbietą Matyldą Radziwiłł i ministrem spraw zagranicznych Józefem Backiem

Należał do ścisłego establishmentu II Rzeczypospolitej i często świadczył na jej rzecz usługi recepcyjne. To w jego zamku w Łańcucie organizowano bale dla korpusu dyplomatycznego, tenisowe turnieje i polowania. Podejmował też gości zagranicznych, m.in. króla rumuńskiego Ferdynanda I i królową Marię, Jerzego, księcia Kentu, czy ministra propagandy III Rzeszy, Joachima Ribbentropa.

Hrabia Alfred Potocki, księżna Kentu Marina i towarzyszące im osoby w powozie w drodze na przejażdżkę

Zamek posiadał już w podziemiach luksusową łaźnię rzymską, saunę, wanny, urządzenia do elektroterapii, sale gimnastyczne. W łaźni znajdował się barek i była ona połączona z wyższymi kondygnacjami windą.

W dwudziestoleciu międzywojennym miasto znów popadło w zastój, wiodąc żywot prowincjonalnego miasteczka. Podczas dwóch wojen światowych Łańcut nie poniósł większych strat materialnych, natomiast duże straty w ludności, szczególnie żydowskiej.

W mieście stacjonował 10 Pułk Strzelców Konnych, który w 1937 r. wszedł w skład 10 Brygady Kawalerii pod dowództwem płk Stanisława Maczka. Jego obecność stabilizowała bezpieczeństwo właścicieli Łańcuta narażonych coraz częściej na ataki ze strony radykalizujących się organizacji chłopskich. W maju 1933 r. pułk i policja powstrzymały marsz na Łańcut, w którym wzięło udział ok. 10-12 tys. chłopów z okolicy.

Alfred Antoni Potocki przed pałacem w Łańcucie

Ekwipaż myśliwski przed pałacem

Karpaty Wschodnie zawsze przyciągały myśliwych, również Alfreda Potockiego. Polowania na niedźwiedzie oraz odbywające się tam rykowiska przyciągały najlepszych myśliwych Rzeczypospolitej. Niedźwiedzia, który na sumieniu miał trzech ludzi, ubił w tych rewirach hrabia Adam Zdzisław Zamoyski.

W styczniu 1931 r. łańcucki ordynat Alfred Potocki na zaproszenie właśnie hrabiego Adama Zamoyskiego polował w Sołotwinie Miziuńskiej, którą wraz z nadleśnictwem Polanica dzierżawił Adam Zdzisław hrabia Zamoyski (1872-1933) z gałęzi Zamoyskich na Wysocku, właściciel pałacu w Romanowie i następnie mieszkaniec Krakowa. Razem z braćmi Zygmuntem z Wysocka i Władysławem z Racewa tworzyli wzorową drużynę łowiecką, znakomicie strzelająca i pielęgnującą cnoty myśliwskie. Hrabia Alfred Potocki w takim towarzystwie polował na niedźwiedzie, z dobrym skutkiem, w nadleśnictwie Sołotwina.

Adam Zdzisław Zamoyski przed pawilonem myśliwskim

Alfred Potocki

Alfred Antoni Potocki na polowaniu w Sołotwinie

Hrabia Adam Zdzisław Zamoyski (drugi z prawej) i hrabia Alfred Potocki (trzeci z prawej) w rozmowie z kierownikiem Nadleśnictwa Mizuń - Kosterkiewiczem (pierwszy z prawej) przy saniach na drodze. Towarzyszy im redaktor Jan Lankau (pierwszy z lewej).Hrabia Adam Zdzisław Zamoyski (drugi z prawej) i hrabia Alfred Potocki (trzeci z prawej) w rozmowie z kierownikiem Nadleśnictwa Mizuń - Kosterkiewiczem (pierwszy z prawej) przy saniach na drodze. Towarzyszy im redaktor Jan Lankau (pierwszy z lewej).

Uczestnicy polowania podczas rozmowy przed pawilonem myśliwskim. Od lewej widoczni: hrabia Alfred Potocki, kierownik Nadleśnictwa Mizuń - Kosterkiewicz i hrabia Adam Zdzisław Zamoyski

Uczestnicy polowania przed pawilonem myśliwskim. Widoczni m.in.: hrabia Alfred Potocki (pierwszy z lewej) i hrabia Adam Zdzisław Zamoyski (drugi z lewej na schodach)

Od lewej: hrabia Adam Zdzisław Zamoyski, hrabia Alfred Potocki i kierownik Nadleśnictwa Mizuń - Kosterkiewicz

Uczestnicy polowania z psami przed pawilonem myśliwskim. Widoczny m.in. kierownik Nadleśnictwa Mizuń - Kosterkiewicz (trzeci z lewej).

Polowanie na niedźwiedzie w nadleśnictwie Sołotwina, w lasach należących do hrabiego Adama Zdzisława Zamoyskiego. Uczestnicy polowania na schodach przed pawilonem myśliwskim. Widoczni m.in.: hrabia Alfred Potocki (drugi z lewej) i kierownik Nadleśnictwa Mizuń - Kosterkiewicz (pierwszy z prawej)

Uczestnicy polowania na koniach, w drodze na miejsce polowania. Na pierwszym planie na koniu widoczny hrabia Adam Zdzisław Zamoyski, za nim hrabia Alfred Potocki i kierownik Nadleśnictwa Mizuń - Kosterkiewicz.

Uczestnicy łowów na niedźwiedzie w nadleśnictwie Sołotwina w lasach należących do hrabiego Adama Zdzisława Zamoyskiego, zsiedli z koni i dalej jadą kolejką wąskotorową na miejsce polowania. Fotografia ze stycznia 1931 r.

Alfred Potocki na stanowisku

Hrabia Adam Zdzisław Zamoyski na stanowisku podczas polowania

Hrabia Alfred Potocki przy upolowanym przez siebie niedźwiedziu

Hrabia Adam Zdzisław Zamoyski (z lewej) gratuluje strzału hrabiemu Alfredowi Potockiemu

Hrabia Adam Zdzisław Zamoyski (z lewej) i kierownik Nadleśnictwa Mizuń - Kosterkiewicz przy upolowanym niedźwiedziu

Alfred Potocki oprowadza Prezydenta Ignacego Mościckiego po łańcuckich ogrodach

Prezydent Ignacy Mościcki i Alfred Potocki

Po przyłączeniu do ordynacji kluczy dóbr leżajskich i łąckich liczyła ona 3 miasta, 56 wsi i 28 folwarków i w chwili likwidacji w lipcu 1939 roku sytuowała się na 5. miejscu w Polsce.

Hitlerowcy podczas okupacji nie prześladowali Alfreda III Potockiego. Nie dostarczał on im zresztą do tego powodów. Na zamku mieścił się sztab wojsk Wehrmachtu stacjonujących w okolicy. Zasługi byłego ordynata dla ruchu oporu nie były wielkie. Przyjął na służbę ok. 40 dodatkowych osób, prowadził także tzw. głodną kuchnię dla ok. 400 najbardziej potrzebujących osób.

Na 6 dni przed wkroczeniem Armii Czerwonej w 1944 roku, Potockiemu udało się uciec na Zachód. W 11 wagonach wywiózł około 600 skrzyń zabytkowych dóbr ruchomych. Niemcom najprawdopodobniej bardzo imponowały koneksje i rodzinne powiązania hrabiego (jego ojcem chrzestnym był Cesarz niemiecki, Wilhelm I, a dzięki matce, Elżbiecie z Radziwiłłów, był spokrewniony z dwunastoma domami panującymi w Europie przed I Wojną śŚwiatową), toteż bez większych problemów pozwolili mu wywieźć z Łańcuta do Wiednia najcenniejsze zbiory z zamkowych wnętrz.

 

Dnia 23 lipca 1944 roku opuszczał swą ukochaną rezydencję IV ordynat na Łańcucie Alfred hr Potocki udając się via Kraków do Wiednia - pisze Teresa Fabijańska - Żurawska. Nie myślał wtedy o rychłym powrocie do rodzinnego gniazda, ale był pełen ufności, że Zamek i tym razem ostatnie się zawierusze wojennej, będąc jak zawsze pod opieką „dobrego Anioła Stróża”, jak sam określił. Wszak wraz z matką swą Elżbietą z Radziwiłłów, jeździł do Leżajska, by przed cudownym obrazem jaśniejącej Matki Najświętszej powierzyć Zamek i siebie Jej opiece. Czy wierzyli na prawdę w tę siłę nadprzyrodzoną? Faktem jest, że Zamek ocalał, a właściciele dożyli swoich dni.

Ostatnie miesiące Łańcuckiej egzystencji wypełnione były pracą przy pakowaniu i wysyłaniu rzeczy do Wiednia. W swoim pamiętniku Alfred hr Potocki opisuje niemal dzień po dniu przygotowania, jakich dokonywano w Zamku do końca marca 1944 roku. Należy wspomnieć, że w czasie okupacji sztab wojska niemieckiego zajął część Zamku pozostawiając ograniczoną swobodę gospodarzom.

Pakowanie stało się faktem. Uprzątaliśmy komnatę jedną po drugiej z obrazów, mebli, porcelany, kryształów i całej reszty. Niektóre z nich moi służący opłakiwali łzami, niezdolni do powstrzymywania emocji. To wyglądało jak koniec świata (…) Pamiętam jak stanąłem w pustym pokoju patrząc jak pada śnieg, a oficerowie niemieccy wchodzili i wychodzili z Zamku (…) To już nie było moje ognisko. Przychodzili poinformować mnie, że cały zamek będzie zajęty.

Pracowaliśmy w nocy wśród pomruków bombowców latających tam i z powrotem nad Zamkiem. Niejednokrotnie byłem na nogach aż do świtu doglądając pakowania porcelany i kryształów.

Nasze zasoby wyczerpywały się. Każdego dnia wydawaliśmy 400 posiłków bez liczenia tych, dostarczanych do około 200 uciekinierów i dla naszych biednych na miejscu. Na początku maja 200 uciekinierów dodatkowo przybyło ze Lwowa. Wydałem rozporządzenie by ich karmili aż do momentu, gdy nie zostanie ani jedna kromka chleba.

Zdecydowałem się  wysłać do Wiednia zapakowane skrzynie i 10 maja załadowano 75 na dworcu w Łańcucie. Dwa dni później posłano 174 dodatkowo. Widziałem jak odjeżdżały i pytałem siebie czy je jeszcze zobaczę.

W połowie lipca Elżbieta Potocka wyjechała do Bad-Gastein, a następnie do Wiednia. Syn dołączył do niej 1 sierpnia 1944 r. Zamieszkali w hotelu „Bristol”, gdzie nie byli jedynymi uciekinierami z Polski. Rzeczy łańcuckie, w sumie około 640 skrzyń dojechały do Wiednia i zostały w pałacu Lichtensteinów. W czasie bombardowań niektóre uległy zniszczeniu. Później podzielono je na dwie części. Jedna pojechała do Waduz, druga do Feldkirch w Austrii przy granicy z Lichtensteinem na odpłatne przechowanie w firmie Gebruder Weiss. Naloty zmusiły Potockich do wyjazdu 15 marca 1945 do księstwa Lichtenstein, później do Lozanny w Szwajcarii.

Dziś w Łańcucie wielu ludzi wspomina hrabiego Alfreda z najwyższym szacunkiem, szczególnie gdy w latach okupacji zatrudniał ich w Zamku czy w ogrodach dając możność tym samym przeżycia całym rodzinom i uratowania ich od wywózki na przymusowe roboty do Niemiec. Kobiety znajdowały zatrudnienie w szkole hafciarstwa założonej przez hrabinę Romanową lub przygotowaniu obiadów dla uciekinierów i biednych. Zamek zawsze opiekował się nimi i czyniła to osobiście każdorazowo ordynatowa. Tak było i w ten czas niewoli.

 

Aleksander Świątoniowski – lokaj ostatniego ordynata tak go wspomina: - „Kiedy zjeżdżali  się ważni goście, to mieliśmy masę roboty i to prawie całą dobę. Potocki z matką przyjeżdżali do Łańcuta na Święta Bożego Narodzenia. Goście pojawiali się dopiero na Sylwestra i bawili do Trzech Króli. Potem Potocki jechał za granicę. Wracał w wakacje, lub jesienią w sezonie polowań. Później znów gdzieś wyjeżdżał. I tak co roku.

-  O, było tu i na co popatrzeć, było. Na przykład taka wizyta hinduskiego Maharadży. Co tu był wtedy za ruch, ile kolorowych wspaniałości. Błyszczące stroje, dziwne obyczaje. I ta egzotyka w naszym, galicyjskim Łańcucie.
-  Albo ta aktorka Laura. Ile było z nią zamieszania”.

Z urywanego potoku słów można wywnioskować, że przez pewien czas mieszkańcy zamku interesowali się plotkami o pięknej aktorce Laurze, Amerykance, grającej podobno w Hollywood. Hrabia Potocki przywiózł ją do Łańcuta ze swoich amerykańskich wojaży. Szczerze w niej zakochany chciał się nawet z nią ożenić i zrobić piękną Laurę panią na Łańcucie. No, ale przecież matka ordynata, spokrewniona z europejskimi rodzinami panującymi, nie mogła dopuścić do takiego skandalu. Jej synowa, żona łańcuckiego ordynata – aktorką. Nie, to byłoby straszne.

Na wielki opór w sprawie synowej, wpłynął pewnie też dawny obyczaj, że po ślubie syna – ordynata, matka – wdowa, powinna opuścić reprezentacyjny apartament na pierwszym piętrze i przenieść się do bardziej kameralnych pokoi na drugim piętrze. W związku z tym energiczna postawa Elżbiety Potockiej zmieniła tok wydarzeń. Piękna Laura musiała wyjechać.
– W saloniku, na fortepianie do dziś stoi jej fotografia. To ta urodziwa kobieta z koralami na szyi.
Pan Hrabia to był swój chłop – kończy swoje wspomnienia stary lokaj. – Gorsza była matka, bo wie pani, to Niemka. A on to i na wesele do nas przyszedł i na chrzciny. I zadbał o ludzi, jak było potrzeba.

Oczywiście wspominają i dobre czasy: polowania, przyjmowanie dostojnych gości, piękne powozy i widowiskowe zaprzęgi. Łańcut był salonem Rzeczpospolitej dla oficjalnych gości rządowych i salonem Europy dla gości Potockich.

Elżbieta Maria Matylda z Radziwiłłów Potocka, urodzona w Berlinie, córka Antoniego ks. Radziwiłła i Marii de Castellane, żona Romana hr Potockiego, matka Alfreda i Jerzego

W rodzinie nazywana była Betką, a przez służbę Excellencją. Jej to właściwie Zamek zawdzięcza dzisiejszy wygląd, modernizację (słynne łazienki, elektryczność, system ogrzewania etc.), założenie obecnych ogrodów w obrębie fortyfikacji i trzydziestohektarowego parku poza fosą.

Biała jadalnia

Także wzniesienie nowych, monumentalnych budynków stajni i powozowni. Wraz z mężem swym, poślubionym w Berlinie w 1885 roku z nadzwyczajną wytrwałością i świadomym programem pracowała nad wspaniałością Łańcuta nie niszcząc tego, co dawne, piękne, historyczne. Szczególnie zachowując wnętrza-komnaty zamkowe księżnej Marszałkowej Izabeli Lubomirskiej słynącej z umiłowania sztuk pięknych, dobrego smaku i zatrudniania najlepszych artystów epoki.

Kompleks hippiczny w Łańcucie widziany od zachodu

Powozownia zamkowa

Ekskluzywny powóz do polowań

O swoich pierwszych wrażeniach i przebudowie całego zamku pisze Elżbieta hr Potocka we „Wspomnieniach”, które zachowały się w rękopisie w bibliotece muzealnej. Są pisane barwnie, a przy tym z dokładnością dokumentu czasu. Świadczą o jej żywości umysłu, wyobraźni i poczuciu humoru. Pokazują też ogrom pracy włożonej przed z górą stu laty, widocznej dzisiaj.

 

Wszystko to, by Łańcut błyszczał i promieniował swą kulturą w następnych, nieraz bardzo trudnych ekonomicznie i politycznie latach. Można powiedzieć, że zawsze uczył i radował, inspirował i zachwycał.

Łańcut około 1920 roku

Pierwsze lata małżeństwa Elżbieta hr Potocka spędziła z mężem w Wiedniu, gdzie zasłynęła nie tyle urodą co urokiem, elegancją, pięknem toalet i ekwipaży. Później, po śmierci teścia w 1889 roku, gdy została ordynatową, czuła się i była z górą pół wieku panią na Łańcucie.

Portret z lat 30. dwudziestego wieku

W ostatnich latach życia dane jej było dzielić wraz z synem los emigrantów. Zmarła w sędziwym wieku 89 lat dnia 13 maja 1950 roku w Lozannie i tam została pochowana na pięknym cmentarzu patrzącym na jezioro Leman (Genewskie).

Jerzy (z lewej) i Alfred Potoccy

Jej starszy syn, Alfred Antoni ur. 14 czerwca 1886 roku w Łańcucie, został po śmierci ojca w 1915 roku czwartym ordynatem łańcuckim. Był dziedzicznym członkiem Izby Panów i prezesem krakowskiej „Resursy”. W ostatnich latach życia został kawalerem Krzyża Maltańskiego.

Młodszy syn Elżbiety – Jerzy Józef urodzony w Wiedniu 21 stycznia 1889 roku otrzymał dobra pomorzańskie położone na wschód od Lwowa. Malowniczy renesansowy zamek w Pomorzanach posiadał niegdyś czworoboczny dziedziniec z krużgankami, po którym zostały dwa okazałe skrzydła z narożnymi wieżami i oficyną z późniejszych czasów. Jeszcze dzisiaj podziwiać można szlachetne propozycje i detal architektoniczny wysokiej klasy. Do Pomorza wiedzie przepiękna, szeroka droga przez Złoczów. Wielowiekowy, historyczny zamek był niszczony najpierw najazdami Tatarów, później innymi wojnami, ale został pięknie odrestaurowany na początku lat trzydziestych przez Jerzego hr Potockiego i jego żonę Susanę Iturregui y Orbegoso, która, jak tradycyjnie każda z pań Potockich, inicjatywą i finansami wsparła to niełatwe i kosztowne przedsięwzięcie. Ta para urodziwych ludzi ślub zawarła w Paryżu w obecności obu matek – wdów, dnia 28 czerwca 1930 roku i na pierwsze lata osiedlili się we Francji nie zapominając o swym tak bardzo włoskim zamku w Pomorzanach. Zauroczona jego wspaniałą architekturą i historią nowa pani domu, szykowna i miła, gospodarna, dobra i zapobiegliwa, wzorowo zajmowała się wszystkim. Władając językiem polskim, którego nauczyła się chętnie, miała dobre kontakty z miejscową ludnością, wśród której prowadziła działalność charytatywną.

 

Susana Iturregui y Orbegoso - żona Jerzego hr Potockiego

Urodziła się w Limie 8 października 1898 roku. Ojcem jej był Juan Manuel Iturregui, matką Susana Obergoso de Iturregui. Rodzina Iturregui (Yturregui) przybyła z Hiszpanii do Peru w końcu XVIII w. Najbardziej znanym w historii był Juan Manuel Yturregui – dziadek Susany, wielki przyjaciel San Martina, z którym wywalczyli razem niepodległość Peru, w połowie XVIII w. Luis Jose Orbegoso – pradziadek Susany po kądzieli – był marszałkiem i prezydentem Peru.

Jerzy hr Potocki jako młody człowiek służył w wojsku austriackim, co uwiecznił pięknym portretem Wojciech Kossak. Za wolnej Polski, w 1919 roku Jerzy stał na czele polskiej misji wojskowej w Budapeszcie, a w latach 1919-1920 był adiutantem Marszałka Józefa Piłsudskiego, którego uwielbiał z wzajemnością. Następnie wybrany został senatorem z okręgu tarnopolskiego i tę funkcję musiał pozostawić po nominacji go na ambasadora Polski w Turcji. Jak powszechnie wiadomo, Turcja nie uznawała rozbiorów Polski i co roku padało pytanie: „Gdzie jest poseł z Lechistanu?”. Odpowiedź brzmiała: „Nie przybył”. Jerzy hr Potocki w 1933 roku jako pierwszy po wielu latach mógł ze wzruszeniem wstać i powiedzieć: „Oto jestem”.

Stworzenie nowej placówki dyplomatycznej w Ankarze nie było łatwe. Remont zakupionego obiektu był kosztowny, sfinansowali go małżonkowie Potoccy z własnych funduszy rodzinnych. W 1936 roku Jerzy został ambasadorem Polski w Waszyngtonie z równoczesną nominacją na posła przy rządzie Republiki Kubańskiej, co trwało do 14 grudnia. Oboje Susana i Jerzy dużo podróżowali zabierając ze sobą urodzonego w 1932 roku syna Stanisława. Łańcut, Pomorzany, Paryż, Ankara, Waszyngton, Lima. Około 1939 roku Pomorzany wynajął od Potockich ambasador USA w Polsce Anthony Biddl. Sowieci wkraczający do Polski 17 września 1939 roku otrzymali rozkaz ominięcia i uszanowania tej prywatnej rezydencji, na której wisiała flaga amerykańska. Status nietykalności zachowały Pomorzany także w 1941 roku gdy Niemcy uderzyły na Rosję. Wówczas jeszcze Stany Zjednoczone nie były w stanie wojny z Niemcami. W 1944 roku wraz z ofensywą sowiecką na zachód fala dzikiej nienawiści i tutaj sięgnęła. Pomorzany zostały splądrowane, czego nie udało się ukraść, zniszczono. Alfred hr Potocki zdawał sobie sprawę jakie zagrożenie nadchodzi dla Łańcuta.

W czasie wojny Susana hr Potocka organizowała pomoc finansową i żywnościową głównie dla jeńców za pośrednictwem Polskiego Czerwonego Krzyża. Na ten cel w miejscowości Pau we Francji organizowała koncerty charytatywne zapraszając takich muzyków jak Radwan, Małcużyński czy Szering.

Jerzy hr Potocki zaprzyjaźniony z prezydentem Roosveltem zaofiarował mu swoją pomoc w pertraktacjach ze Stalinem. Doskonała znajomość języków, w tym rosyjskiego, oraz Kresów i mentalności sowieckiej mogły być niezwykle przydatne. Niestety został zlekceważony, zrezygnowano z jego propozycji. Był niewątpliwie zdolnym dyplomatą i gdyby nie wojna, życiorys byłby jeszcze ciekawszy.

Po wojnie ofiarowało mu obywatelstwo kilka krajów: Stany Zjednoczone, Kuba, Austria, Peru. Nie zrzekając się polskiego, przyjął obywatelstwo maltańskie zostając ambasadorem Zakonu Kawalerów maltańskich w Limie, gdzie wraz z żoną i synem zamieszkali od 1941 roku.

W działaniach ambasadora Polski wspierał go zawsze brat Alfred chociażby przez wydawane uroczyste przyjęcia w łańcuckim zamku i organizowane ciekawe, pełne emocji polowania. Obaj byli przednimi myśliwymi trzech kontynentów. Dotąd zachowały się w Powozowni Zamkowej w Łańcucie liczne fotografie ze słynnych safari fundowanych przez ordynata łańcuckiego w 1924 i 1926 roku do Sudanu. Obaj również uprawiali sporty takie jak gra w polo czy golfa, z czego słynął Łańcut.

Obaj bracia pozostawili swoje wspomnienia. Fragmenty książki Alfreda, cytowane na początku, oddają atmosferę grozy przed nadchodzącym frontem sowieckim. Jerzy napisał książkę „Na wojnie i na łowach” – wspomnienia z lat wojny 1914-1916 i kontaktów z naturą podczas licznych polowań. Inne drobne artykuły w „Łowcy” zdradzają człowieka wrażliwego, miłośnika lasu i całej przyrody, znającego obyczaje zwierząt i ptaków, umiejącego wsłuchiwać się w życie, rozumieć je i szanować. Jerzy hr Potocki był niewątpliwie postacią interesującą, niezwykłą, godną biografii. Wielka szkoda, że nieznany jest los obecny jego pamiętników oraz ich tłumaczenia dokonanego przez Louise de Villemoran na język francuski.

Na krótko przed śmiercią Jerzy hr Potocki napisał list do Władysława Gomułki z prośbą o zezwolenie mu na przyjazd do Polski, by tu dokonać swego życia. Nie dano mu możliwości nawet krótkiego, „turystycznego” pobytu. Zmarł 20 września 1961 roku w Lozannie, a jego starszy brat, ordynat łańcucki zmarł 30 marca 1958 roku w La Roche-sur-Foron. Obaj mieli po 72 lata. Pochowani zostali u boku ukochanej matki. Susana żyła długo, zmarła w sędziwym wieku 92 lat 19 lutego 1989 roku w Lozannie i tam została pochowana.

Łańcucka fara, w podziemiach której znajduje się krypta grobowa - mauzoleum Potockich

Mauzoleum rodowe Potockich – wybudowane z fundacji Romana Potockiego, III ordynata łańcuckiego i jego żony Elżbiety. Mauzoleum poświęcił w dniu 5 listopada 1900 r. św. Józef Sebastian Pelczar - biskup ordynariusz przemyski. Do krypty znajdującej się pod transeptem kościoła prowadzą białe marmurowe schody. W ośmiobocznej kaplicy znajduje się ołtarz autorstwa znanego lwowskiego rzeźbiarza Antoniego Popiela, zwieńczony białą marmurową pietą. Do kaplicy przylegają dwie pięcioboczne krypty. W północnej złożono szczątki Lubomirskich, a w południowej Potockich. Dnia 20.09.2001 r. w krypcie odbył się uroczysty pogrzeb sprowadzonych do kraju ze Szwajcarii prochów Potockich, zmarłych na emigracji po II Wojnie Światowej. Pomieszczenia krypty nie są zwykle udostępnione do zwiedzania. W Wielkim Tygodniu kaplica służy jako ciemnica, mauzoleum można odwiedzać również w dzień Wszystkich Świętych.

 

Po wielu latach wrócili do Łańcuta, do należnego im miejsca – matka z synami i synową. Stało się to za sprawą syna Jerzego, Stanisława hr. Potockiego i jego żony Rosy z hr Larco de la Fuente, którzy postanowili dopełnić historii i pochować swoich bliskich w rodzinnym mauzoleum pod farą w  Łańcucie. Powtórny pogrzeb Potockich w Łańcucie odbył się 20 września 2001 roku.

Stanisław i Rosa Potoccy podczas uroczystości pogrzebowych 20 września 2001 roku

 Szczególną okazją zjazdu Potockich były uroczystości sprowadzenia z zagranicy prochów ostatniego ordynata łańcuckiego Alfreda hr. Potockiego, Elżbiety z Radziwiłłów Romanowej Potockiej, jego matki, Jerzego Potockiego, senatora i ambasadora, Susany de Ytureguei Potockiej, żony Jerzego. - Ich szczątki spoczywały dotąd na cmentarzu w Lozannie. Ustawiono je wówczas w ubranej kirem zamkowej kaplicy, po czym w uroczystym kondukcie, na wozie pogrzebowym ozdobionym "Pilawami" Potockich, odprowadzone zostały do łańcuckiej fary, a potem złożone w krypcie - wspomina kustosz Muzeum-Zamku. Trumny Potockich złożone zostały w rodowej krypcie w kościele farnym w Łańcucie. Stało się to dzięki wieloletnim staraniom hrabiego Stanisława Potockiego w 2001 r. To on wraz z żoną pełnili rolę gospodarzy uroczystości. Pogrzeb był godny magnatów. Towarzyszyła mu wojskowa kompania honorowa, bo Jerzemu Potockiemu, jako adiutantowi marszałka Piłsudskiego, przysługiwał ceremoniał wojskowy. Pożegnały go salwy honorowe. Mszę koncelebrował bp Józef Michalik

W tej samej rodowej krypcie Potockich spoczęły również w 2014 r. prochy Stanisława hrabiego Potockiego. Specjalna kareta przystrojona żałobnym kirem przywiozła trumienkę z prochami śp. hrabiego Stanisława Potockiego do łańcuckiej fary

Artefakty, które wyjechały, po latach częściowo pojawiły się na aukcjach: obrazy Belliniego, Bouchera, Carriery, Marii Cosway, Franciszka Franckena Starszego, Fragonarda, Lampiego, le Naina, Roberta, Sheffera, Fransa Snydersa, Stroyela, Elisabeth Vigée-Lebrun i Watteau oraz wiele bezcennych tkanin, w tym kobierce perskie i polskie, rzeźby Thorvaldsena i Teneraniego, cenne meble oraz zbiory porcelany, w tym serwis podarowany Janowi III Sobieskiemu przez Cesarza Chin oraz złoty niellowany serwis do kawy należący niegdyś do Kara Mustafy. Potocki wywiózł również najcenniejsze książki, dokumenty i listy, a wśród nich stare pergaminy ruskie o ogromnej wartości oraz korespondencję księżnej Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej. Ostatecznie Potocki osiadł w Szwajcarii.

Słynne rezydencje hrabiów Potockich w Łańcucie i w Antoninach do końca swego istnienia (w wypadku Antonin ich kresem był 1919 rok, a w wypadku Łańcuta 1944 rok) były tymi wśród polskich arystokratycznych posiadłości w wiekach XIX i XX, które nie tylko zaliczano do najbogatszych, ale także najperfekcyjniej ukształtowanych i funkcjonujących. W znacznym stopniu odnosiło się to do efektownie i z wielkim rozmachem urządzonego myślistwa, które odgrywało w obu tych posiadłościach jedną z podstawowych ról. Chodzi tu zarówno o polowania z palną bronią myśliwską, jak i o konne polowania par force. Te ostatnie, chociaż organizowane w majątkach tej samej rodziny, stanowiące wzajemnie dla siebie asumpt, realizowane były w oparciu o różne wzorce i zapożyczenia. Poza tym, w znacznym stopniu wpłynęły także na kulturowy aspekt funkcjonowania obu domów, stały się trwałym elementem określającym obie te rezydencje i miały znaczny wpływ, chociaż niejednaki w obu, na sposób ich urządzenia i aranżacji wnętrz zarówno stajennych, jak i pałacowych.

W historii polskiego łowiectwa w XIX i pierwszej połowie XX wieku (do II Wojny Światowej) polowania Potockich są przykładem magnackich łowów obejmujących całe bogactwo obyczaju i myśliwskiego rzemiosła osadzonego tak w tradycji polskiej, jak i europejskiej. W historii polowań Potockich z Łańcuta i ich filiacji, jaką były polowania w Antoninach w wielu aspektach jeszcze przewyższające bogactwem urządzenia, łańcuckie łowy, mamy do czynienia z tak różnorodnym myślistwem jak staropolskie polowania z gończymi i chartami, polowania z ptakami łowczymi, polowania z bronią na dziko żyjącą zwierzynę, z naganką leśne i polowe w kotły, polowania z podjazdu i z zasiadki, na głuszce na tokach, polowania na ptactwo wodne, ale i na pochodzące z zamkniętej hodowli przede wszystkim kaczki i bażanty a także konne polowania par force, które Potoccy zaczęli urządzać, jako pierwsi z Polaków. Poza tym to właśnie w lasach łańcuckich w drugiej połowie XIX wieku zaprowadzono po raz pierwszy w polskim majątku na terenie Galicji nowatorskie elementy szeroko pojętej organizacji polowań, które rozpowszechnione weszły potem do stałego kanonu łowów.

W najdawniejszych czasach chodziło przede wszystkim o zdobycie pożywienia, potem bardziej o kultywowanie tradycji. W Polsce nie bez znaczenia dla kultywowania tradycji polowań był fakt, że pod zaborami dawały one jedną z nielicznych możliwości obcowania z bronią, czyli w pewnym sensie przygotowywania się do oczekiwanego zrywu zbrojnego mającego oswobodzić kraj.

Polowania stały się też jednak znakomitą okazją do prowadzenia życia towarzyskiego. W sezonie polowań, na jesieni, do Potockich na polowania zjeżdżała nie tylko polska arystokracja, ale dobrze urodzeni z całej Europy.

Potoccy uczynili z organizowania polowań rodzaj sztuki, która naśladowana była przez wiele polskich dworów, nigdzie jednak nie osiągnęła takiego poziomu jak u nich. W dobrach łańcuckich uprawiano wszelkie rodzaje myślistwa: staropolskie polowania z gończymi i chartami, z ptakami łownymi. To Potoccy, jako pierwsi w Polsce, wprowadzili angielski zwyczaj polowania par force - całego skomplikowanego ceremoniału łowów na koniach, ze sforą wyuczonych psów. Od uczestników wymagany był specjalny strój, całość prowadzili wyedukowani w Anglii fachowcy. W takim polowaniu chodziło nie tyle o upolowanie zwierzyny, co o odprawienie towarzyskiego ceremoniału, w którym każdy uczestnik miał do odegrania swoją rolę, mógł pięknie się zaprezentować. Malarska rodzina Kossaków wybiła się właśnie na przedstawieniach polowań par force u Potockich.

Polowania par force zostały zainicjowane w Polsce w 1841 roku. Łańcut był wówczas własnością hrabiego Alfreda Potockiego (1785–1862), który sprowadził z Anglii specjalistów od organizowania takich łowów i stylowy ekwipunek. Uczestnicy polowań występowali w czerwonych rajtrokach, białych kamizelkach z mosiężnymi guzikami i białych spodniach. Konne polowania w Łańcucie odbywały się corocznie w październiku i w listopadzie. Już w 1844 roku mało znany wówczas malarz - Juliusz Kossak - namalował o nich cykl akwarel, tak rozpoczęła się wielka kariera rodu Kossaków jako malarzy scen myśliwskich.

Juliusz Kossak - Polowanie par force z udziałem chapmanna

System polowań par force bardzo się spodobał polskiej arystokracji. Szybko zaczęto go stosować w innych majątkach, na przykład u Branickich w Białej Cerkwi. Jednak, jak wynika z obrazów Kossaka, który malował także dla Branickich, nie trzymano się tam zasady jednolitego stroju uczestników polowania i nie wyglądało ono już tak nobliwie jak w Łańcucie. W ostatnich dwu dekadach XIX wieku polowania par force rozwinęły się także w drugiej siedzibie Potockich, w Antoninach na Wołyniu. W majątku wszystko podporządkowane było organizowaniu polowań. Hodowano konie anglo-arabskskie i psy gończe, na pagórkowatych terenach, ustawiono przeszkody urozmaicające konną gonitwę.

Juliusz Kossak - Polowanie w Łancucie

Jerzy Kossak. Polowanie par force

Jak wyglądały polowania u hrabiów Potockich w XIX i XX wieku? Były polem olbrzymiej fascynacji w rodzinie Potockich - co brało się zresztą z głębokiego historycznego, obyczajowego i kulturowego zakorzenienia myślistwa w życiu polskich ziemian, w tym i arystokracji, wręcz łowieckiego etosu. Łańcut był jednym z niezliczonych polskich domów, w którym polowania żywotnie wpływały na rytm i treść życia jego właścicieli. Żeby polować, trzeba było mieć las a w nim zwierzynę, a przede wszystkim dbać o jedno i drugie. Łańcuckie lasy obejmowały aż 13 tysięcy hektarów. Podzielone były na rewiry, czyli leśnictwa, doskonale administrowane przez zarządców. Ich niekończącą się pracą było dbanie, by rewiry były bogate w drzewostan i by mogły stanowić doskonały teren do bytowania dziko żyjącej zwierzyny. Ta była dokarmiana padliną, czy poprzez zasiewane poletka paszowe np. topinamburem. Zakładano też remizy. To powodowało, że zwierzostan był bardzo liczny. Nie strzelano do niego jednak bez opamiętania; myślistwo było bowiem racjonalne. Wyznaczano do odstrzału odpowiednią liczbę zwierzyny, w zależności od tego ile w danym rewirze jej bytowało. Bywało, że ciężka zima, albo jakaś choroba, powodowała jej spadek. Wówczas mocno ograniczano łowy. Ponadto, już w poł. XIX w. mieli Potoccy bażantarnię; w 80. i 90. latach było ich już pięć. Kupowane jaja bażantów były wysiadywane przez perliczki, kury. Były też dwie kaczkarnie.

Polowanie w Łańcucie

Oficerowie pułku na polowaniu u Potockich w 1931 roku

Polowanie konne w ordynacji hrabiego Alfreda Potockiego w Łańcucie

Łańcut zasłynął z polowań par force - Był pierwszym majątkiem w Polsce, gdzie zaczęto urządzać takie nowożytne, angielskie polowania par force, jeszcze w latach 40-tych XIX w. Były to konne polowania z psami. Polegały na gonitwie jeźdźców ubranych w czerwone rajtroki, czyli fraki lub żakiety ze złotymi guzikami, co dodawało olbrzymiej malowniczości. Jeźdźcy zakładali też białe bryczesy, wysokie, czarne buty z żółtymi wyłogami, białe kamizelki także ze złotymi guzikami. Do tego czarne cylindry, a później toczki. Gdyby podczas polowania zdarzył się wypadek, w gęstwinie czy na jakimś rozległym polu, czerwony kolor rzucał się w oczy. Par force to francuskie określenie, oznaczające „siłą”- galopowano po nieznanym terenie, najeżonym naturalnymi przeszkodami. Należało pokonywać rowy, parowy, ścieżki, przeskakiwać zwalone drzewa czy strumienie. Wymagało to olbrzymiej sprawności. Myśliwym-jeźdźcom towarzyszyła sfora psów, goniąca zwierzynę. Polowano na lisy, zające, daniele. Od końca XIX wieku urządzano parforsy za śladem - za jeźdźcem, który ciągnął za sobą np. worek z lisimi odchodami. Za tą wonią gnały ujadając psy, a za nimi jeźdźcy. To właściwie było pseudo polowanie, ale wpisało się w kulturę. W Antoninach na Wołyniu urządzano zaś parforsy francuskie - różniły się ekwipunkiem i charakterem - celem było dopadnięcie zwierzęcia za wszelką cenę. Polowano w nich na jelenia.

Jerzy Kossak. Polowanie

Wyjazd na polowanie z pałacyku w Potoku

Psiarnia Potockich w Potoku

Jeźdźcy przed stajniami Potockich w Antoninach

Psy specjalnie hodowano i tresowano do tego typu polowań. W obu majątkach Potoccy mieli psiarnie - specjalne budynki, w którym huntsmani chowali psy. Jedna sfora składała się z ponad 20 psów. W pole zawsze szło 14-16. Łańcucka psiarnia od 1897 roku istniała w Potoku, ze sforą importowanych angielskich foxhundów - w odpowiedni sposób tresowanych. Sfora była wciąż odnawiana.

Alfred III Potocki z anglo - arabami

Panie, podobnie jak panowie także polowały. Także par force, siedząc w damskim siodle. To daje wyobrażenie o ich olbrzymiej sprawności. Polowały obie hrabiny Potockie, córki księcia Antoniego Radziwiłła z Nieświeża, wydane za mąż za dwóch braci - Helenę do Antonin za Józefa, a Elżbietę za Romana do Łańcuta. Panie jeździły konno w czarnych amazonkach i cylindrach z woalkami, opuszczanymi, by twarze się nie opalały. Stroje do polowań ze strzelbą, tak pan jak i panów, zwyczajowo były zielone lub brązowe, często ozdabiane kościanymi guzikami. Nawiązywały do ubiorów tyrolskich, czy ogólnie zachodnioeuropejskich.

 

Na kilkudniowe polowania zapraszano gości w październiku i listopadzie. Jednorazowo kilku, najwyżej dziesięciu. Było to grono zaprzyjaźnionych myśliwych - rodzina, kuzyni, najwyżej uplasowana polska arystokracja - Zamoyscy, Braniccy, Tarnowscy, Tyszkiewiczowie, Lubomirscy. Słynny myśliwy, Zdzisław Tarnowski z Dzikowa, bywał stale. Gościli także Wodziccy z Tyczyna, książę Antoni Radziwiłł - teść Romana Potockiego, Rotschildowie, książęta Lichtenstein. Do Łańcuta przyjeżdżali również arcyksiążęta z Wiednia, co było prestiżowe, dodawało blichtru i sławy polowaniom. W ciągu jednego dnia polowano dwukrotnie. Najpierw w jednej bażantarni, a potem par force za żywym lisem, a następnego dnia przed południem na dziko żyjącą zwierzynę, a po potem w innej bażantarni albo kaczkarni. Lub konno za śladem. Do Julina zaś jeżdżono w sierpniu i we wrześniu. Tam polowano z podjazdu. Jak to wyglądało? Przez przecinkę leśną jechało kilku myśliwych, siedząc na wozie podjazdowym - bokiem do kierunku jazdy. Rogacze zatrzymywały się, widząc konie. Był to moment, kiedy myśliwy zsiadał z wozu i oddawał strzał.

Wóz podjazdowy

Najczęściej polowano w Łańcucie na bażanty, kaczki, lisy, sarny, daniele, borsuki, kuropatwy. Na dziki też, ale mniej. Na dziki i wilki wyjeżdżało się zimą do lasów tzw. „zalwowskich”, głównie starosielskich.

Rozkład polowania na "pióro"

Polowanie miało swój cały ceremoniał, kończyło się rozkładem zwierząt, czyli pokotem, według hierarchii, od najmniejszych do największych. Niejednokrotnie pokot miał również formę rozwieszania na specjalnej szubienicy, szczególnie wilków i dzików. Najlepsze trofea były preparowane - albo zostawały w Łańcucie, albo zabierane były przez myśliwych, które je strzelili. Część szła na stół. Udane łowy były triumfem nie tylko myśliwego, ale także gospodarza - właściciela polowania, bowiem na swoim łowisku wyhodował tak wspaniałe okazy.

Potoccy musieli znakomitą służbę leśną. Najczęściej była to szlachta po szkołach wiedeńskich i lwowskich, która swoimi pomysłami bardzo ubogacała myślistwo łańcuckie i antonińskie. W Antoninach słynnym organizatorem polowań był Artur Sliwiński, w Łańcucie Franciszek Rajchard de Raichardsperg - dyrektor lasów za III ordynata, a za ostatniego, Wiesław Krawczyński, autor słynnego podręcznika „Łowiectwo”, najbardziej znany w międzywojniu polski teoretyk - myśliwy.

Juliusz Kossak

W XIX, ale również na początku XX wieku konne polowania cieszyły się ogromną popularnością. Uważano je za sport pożyteczny, który rozwija w człowieku najcenniejsze zalety dobrego jeźdźca terenowego, zwłaszcza zmysł orientacji, ale także umacnia dosiad, zmusza do szukania najlepszych sposobów szybkiego przebycia trudnego terenu, usianego przeszkodami i zasadzkami, dbając jednocześnie o jak najmniejsze zmęczenie wierzchowca.

Wyjazd na polowanie par force u Potockich

Szczególnie wymagające były polowania par force, czyli konne polowania ze sforą psów, podczas których ścigano zwierzynę, aż padała z wyczerpania. Wymagały one doskonałych koni, bardzo wytrzymałych i zwrotnych, a jednocześnie odważnych, opanowanych i chętnych do pracy. Również myśliwi musieli wykazać się wytrwałością, energią, silną wolą, odwagą oraz orientacją w terenie i dużymi umiejętnościami jeździeckimi.

 

W Polsce najwspanialsze parforsy były urządzane w wielkich majątkach ziemskich przez arystokratów, którzy posiadali stajnie pełne wyśmienitych hunterów, psiarnie ze specjalnie ułożonymi psami gończymi oraz lasy pełne zwierzyny łownej. Na jednym z takich polowań, zorganizowanym na jesieni w 1844 roku przez Alfreda Potockiego w jego łańcuckich dobrach, w roli artysty debiutował młody Juliusz Kossak. Tam miał okazję poznać całe grono magnatów galicyjskich, m.in. Leona Rzewuskiego, Konstantego Branickiego oraz Adama, Alfreda i Maurycego Potockich, a co ważniejsze, namalować ich konne portrety, dzięki którym zyskał ich uznanie i przychylność i które otworzyły mu drzwi do dalszej kariery. Pamiętnikarz tamtych lat, Ksawery Prek, tak wspominał artystę: Kossak, młody człowiek z talentem, rodem z Tarnowskiego, zrobił bardzo doskonałą szkicę całego tego polowania. Profile myśliwych tak są podobne, że wszyscy spostrzegłszy ten talent wysoki, zrobili składkę na tego młodego, aby mógł za granicą wydoskonalić się w rysunku, którego dotąd mało się jeszcze uczył.

Juliusz Kossak

Pierwsze polowanie par force zorganizowano w 1841 r., a w 1844 r. Adam Potocki z Krzeszowic przywiózł do Łańcuta młodego, początkującego, nieznanego wówczas malarza Juliusza Kossaka. Wykonał on kilkanaście akwarel, które ilustrowały poszczególne epizody polowania. Tak bardzo się spodobały już wtedy obecnym w trakcie polowania panom (kuzyni: Alfred Józef - syn pierwszego ordynata, Adam Potocki z Krzeszowic, Leon Rzewuski z Podhorzec i Maurycy Potocki z Zatora), że zapłacili mu znaczniejszą kwotę i zaczęli go do siebie zapraszać. Od tego momentu zaczęła się kariera Juliusza Kossaka. Arystokracja polecała go sobie. Podobnie jak dobrych architektów, ogrodników. Szczególnie sławne stały się coroczne jesienne imprezy u Józefa Potockiego. Od roku 1884 roku organizowano w Antoninach wystawne polowania par force, zwykle na daniele i jelenie.

Juliusz Kossak - Polowanie w Łancucie - Alfred Potocki i Leon Rzewuski

Julian Kossak - Maurycy Potocki

Rok 1909 był wyjątkowy, ponieważ hucznie obchodzono jubileusz - dwudziestopięciolecie parforsów. Częsty bywalec tych polowań, nie kto inny jak syn Juliusza - Wojciech Kossak przygotował akwarelę ze sceną wyjazdu myśliwych spod antonińskiego pałacu, która znalazła się na zaproszeniu oraz na skomponowanej specjalnie na tę okazję jubileuszowej fanfarze.

Wojciech Kossak

Wojciech Kossak - Gentleman na koniu

Jerzy Kossak

Trzej Kossakowie malowali polowania par force dla Potockich i zapewne dobrzy przy tym zarabiali. Nie było wtedy fotografii kolorowej i polowania dokumentowano na obrazach.

Obraz Jerzego Kossaka

Obraz Wojciecha Kossaka

Łowiectwa uczono od dziecka. Była to naturalna edukacja, związana z życiem każdej ziemiańskiej rodziny, od najskromniejszej po najbogatszą. Polowali wszyscy ziemianie. Dziecko słyszało w domu rozmowy i wrażenia z polowań, bywało na nich z rodzicami. Chłonęło wiedzę, zupełnie naturalnie od ojca, myśliwego. I jakoś nie wypaczały się im charaktery jak dzisiaj „grzmią” przeciwnicy łowiectwa. Przyzwyczajało się. Znany jest rytuał pomazania policzka małego myśliwego krwią upolowanego przez niego pierwszego zwierzęcia. Był to swoisty chrzest.

Alfred (z prawej} i Jerzy Potoccy w 1897 r.

Wielkimi miłośnikami myślistwa byli Roman Potocki i jego młodszy brat Józef z Antonin. Oba majątki konkurowały. Była to jednak zdrowa, kreatywna rywalizacja. Polowali jednak wszyscy Potoccy z różnych gałęzi rodu, którzy organizowali najwspanialsze polowania.

Hrabia Maurycy Stanisław Potocki

Maurycy hr. Potocki herbu Pilawa spokrewniony z wieloma arystokratycznymi domami Europy, potomek Stanisława Kostki Potockiego, kuzyn ordynatów łańcuckich, dziedzic Jabłonny, Nieporętu i Białobrzegów był barwną postacią w Polsce okresu międzywojennego. Wielu członków tej rodziny pięknie zapisało się na kartach historii Polski. Było też kilku, którym daleko było do ideału przykładnego ziemianina, gotowego służyć krajowi zawsze i wszędzie..

Pałac Jabłonna

Dziadek gospodarza Jabłonny, także Maurycy (1812-79), młodszy brat Augusta i Natalii, odziedziczył dobra posagowe swej matki – Jabłonnę na Mazowszu, Zator i Wiśnicz w Galicji, Berezynę w cesarstwie rosyjskim. Z małżeństwa z Joanną Bóbr–Piotrowicką h. Pilawa miał syna Augusta (1847-1905), powszechnie znanego jako „Gucio’’.

Odziedziczone po przodkach zamiłowanie do koni przerodziło się u niego w namiętność do wyścigów konnych. Po ojcu, który był prezesem Towarzystwa Wyścigów Konnych w Warszawie, przejął to stanowisko i wsławił się założeniem totalizatora. Utrzymywał w Jabłonnie stajnię wyścigową.
 
Z czasem wyprzedawał większość swych majątków, a znajdujące się w nich zabytki ulegały częściowo zagładzie, jak np. archiwum rodzinne w Zatorze. Jedynym synem z małżeństwa z Eugenią z Wojniczów–Sianożęckich h. Nałęcz, był właśnie Maurycy Stanisław Potocki (1894-1949), który odziedziczył już tylko Jabłonnę z Nieporętem i Białobrzegami (ok.7800 ha).

 

Maurycy Potocki pobierał nauki w Anglii (Harrow, Oxford), jednak studiów nie ukończył. W I czasie Wojny Światowej był oficerem I Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbór-Muśnickiego, następnie jako ochotnik brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej w stopniu podporucznika I Pułku Ułanów Krechowieckich. Odznaczył się męstwem w walkach o Grodek Jagielloński. Podczas zamachu majowego dokonanego przez marszałka Józefa Piłsudskiego w dniach 12-15 maja 1926 roku, Potocki popierał marszałka i znalazł się w newralgicznym miejscu na moście J. Poniatowskiego z Józefem Piłsudskim i gen. Orlicz-Dreszerem. Następnie prowadził negocjacje z obozem rządowym. Po perypetiach wojennych i przewrocie majowym osiadł w Jabłonnie i założył tam hutę szkła zatrudniającą w 1930 roku 150 pracowników.

Tatrą przez Dawidgródek

Jedną z pasji Maurycego Potockiego był sport automobilowy. W swojej stajni samochodowej miał Bugatti, Austro–Daimlera i BMW. Zajmował czołowe miejsca między innymi w wyścigach Tatrzańskim i Lwowskim w 1930 roku oraz Rajdach Automobilklubu Polskiego w 1930 i 1939 roku. Był od 1930 roku członkiem Elity Polskich Jeźdźców Samochodowych, a w roku 1931 Automobilowym Mistrzem Polski. W 1928 roku udał się Potocki Daimlerem do Iwacewicz na Polesie, aby strzelać wilki, rysie i dziki. Następnie wybrał się w Alpy austriackie do nadleśnictwa Wald w Pinzgau, gdzie tokowały głuszce. Ciekawą wyprawą była jego podróż do Norwegii, gdzie polował na potężne skandynawskie łosie. Gdy Potocki kupił terenową Tatrę przez kilka miesięcy reklamował tę markę na łamach ,,Łowca Polskiego”. Antoni Goetz Okocimski, piwny baron z Małopolski w 1933 roku pisał na łamach galicyjskiego ,,Łowca’’: ,,...we dwóch z hr. Maurycym Potockim jedziemy niezwykłym sposobem przez drogi i bezdroża ogromną sześciokołową Tatrą przez Dawidgródek do Ozdamicz (Polesie). Podziwiałem sprawność samochodu, dla którego nie istniały przeszkody terenowe w postaci zasp śnieżnych, ostro spadzistych grobli, rzek zamarzniętych, wybojów’’. Podczas tego polowania Okocimski strzelił swoje pierwsze cztery wilki i Potocki zgodnie z tradycją pasował go i znaczył farbą wilka.

Maurycy Potocki na mecie rajdu samochodowego we Lwowie w 1930 r. („Kurjer Warszawski” nr 182/1930)

Moryś, koneser życia

Maurycy Potocki przez wiele lat był wybitnym i znanym w świecie myśliwskim działaczem, wiceprezesem Polskiego Związku Stowarzyszeń Łowieckich i delegatem Związku na powiat warszawski, członkiem komisji do spraw polowań dla myśliwych zagranicznych i członkiem Sekcji Ochrony i Hodowli Łosia. W latach dwudziestych należał do komitetu redakcyjnego ,,Łowca Polskiego”, pisał wiele ciekawych artykułów o tematyce myśliwskiej, był świetnym gawędziarzem i wnikliwym obserwatorem ludzkich zachowań. Potocki przyczynił się do rozwoju turystyki łowieckiej pisząc przedmowę  do książki Pierra Coche ,,Paysages et chasses de Pologne” (Krajobrazy i polowania w Polsce) reklamującej we Francji polskie łowiska. W roku 1932 z okazji otwarcia sezonu przez Międzynarodową Radę Łowiecką, Maurycy Potocki, obok innych najlepszych ,,strzelb’’ Europy, został zaproszony na słynne tereny myśliwskie w Nowych Zamkach w Czechosłowacji. W powszechnej pamięci przyjaciół funkcjonował jako ,,Moryś”. Był organizatorem wielu polowań, konkursów strzeleckich i członkiem komitetów organizujących wystawy łowieckie m.in. w 1937 roku w Berlinie. Należał do tych odchodzących malowniczych postaci, koneserów życia, miłośników koni, polowań i szybkich samochodów.

Polowanie na łosie na Polesiu. Pierwszy z prawej Maurycy Potocki, drugi gen. Kazimierz Fabrycy, czwarty Jarosław Potocki

Polowanie na łosie na Polesiu. Od lewej: Jarosław Potocki, Maurycy Stanisław Potocki, gen. Kazimierz Fabrycy i norweski myśliwy Franz Rosenberg - 1931 r.

Wabiarz łosia podczas polowania na łosie w majątku Jarosława Potockiego z udziałem Maurycego Stanisława Potockiego i gen. Kazimierza Fabrycego - 1931 rok

Generał Kazimierz Fabrycy (pierwszy z lewej) z łosiem strzelonym w dobrach Potockich

Poleski łoś z dóbr Potockich zdobył medal podczas Międzynarodowej Wystawy Łowieckiej - Berlin 1937 r.

Podporucznik „Abel”

W pierwszych dniach II Wojny 1939 roku prezydent Warszawy, Stefan Starzyński powołał do życia Straż Obywatelską (komendant Janusz Regulski), w której to Maurycy Potocki pełnił stanowisko szefa Wydziału Transportu i Komunikacji. Od początku okupacji należał do Tajnej Organizacji Wojskowej, w której był zastępcą komendanta powiatu warszawskiego. Następnie należał do Armii Krajowej (pseudonimy: ,,Abel’’, ,,Pilawa’’), był także prezesem Polskiego Komitetu Opiekuńczego na powiat warszawski.

W czasie wojny w kamienicy przy ulicy Mazowieckiej 4 założył restaurację, która była świetną przykrywką działalności konspiracyjnej. Po zniszczeniu przez Niemców dwóch mieszkań warszawskich Maurycy Potocki wrócił do niezniszczonej Jabłonny, która stała się przechowalnią dla wielu ziemian wysiedlonych z Wielkopolski i innych dzielnic kraju.

Za zgodą dowództwa AK w majątku Potockiego gościli dygnitarze niemieccy m.in. szef policji dystryktu warszawskiego, L. Hahn oraz komendant Sicherheitspolizei (Sipo) i Sicherheitsdient (SD), J. Müller.

 

Fascynujący jest rozdział życia M. Potockiego w czasie okupacji hitlerowskiej, kiedy to zaangażował się w ratowanie Polaków aresztowanych przez gestapo po zamachu na Igo Syma. Ten przedwojenny polski gwiazdor kina i estrady, okazał się hitlerowskim agentem. Plan jego likwidacji przygotował aktor i reżyser, a jednocześnie oficer kontrwywiadu AK por. Roman Niewiarowicz. Reakcja Niemców była natychmiastowa. Nazajutrz rozstrzelali w Palmirach 21 mężczyzn, wśród nich dwóch profesorów UW. Aresztowania dotknęły wybitnych ludzi teatru i ziemian. Potocki wykorzystując znajomość z Wielkim Łowczym III Rzeszy Hermanem Goeringiem wielokrotnie wstawiał się za uwięzionymi i doprowadził do uwolnienia wielu osób. Pomogła mu w tym srebrna patera, którą Wielki Łowczy Rzeszy po jednym z polowań na Polesiu podarował Potockiemu. Na paterze wygrawerowana była dedykacja: ,,Mojemu drogiemu przyjacielowi...’’. Podarunek niemieckiego dygnitarza był przepustką na Szucha, Pawiak i do innych siedzib okupanta. W tych staraniach towarzyszył Potockiemu ziemianin z Wielkopolski Janusz Pętkowski, aresztowany w 1947 roku.

W śledztwie u Różańskiego złamano mu obie ręce, uszkodzono oko i skazano na śmierć, jednak przeżył. Dzięki interwencji Potockiego i Pętkowskiego zwolniono z Oświęcimia Leona Schillera i Stefana Jaracza. Obaj też przyczynili się do zwolnienie z aresztu Konstantego Radziwiłła z Zegrza. Jednak podczas powstania warszawskiego dostał się on ponownie do niewoli niemieckiej i został zamordowany. W Powstaniu Warszawskim Maurycy Potocki służył w śródmiejskim batalionie ,,Harnaś’’, później w komendzie Warszawa–Północ. Podczas walk powstańczych strzelał z wysokiej klasy sztucerów myśliwskich.

Ostatni Pan...

Po zakończeniu działań wojennych w marcu 1945 roku Maurycy Potocki został aresztowany z dwoma swoimi kuzynami, Janem (ostatnim ordynatem zamojskim) i jego bratem Markiem Zamoyskim przez polskie władze i osadzony w więzieniu UB w Kielcach. Uwolniony przez partyzancki oddział legendarnego dowódcy ugrupowań partyzanckich Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej na Kielecczyźnie ,,Szarego’’ – Antoniego Hedy, po raz ostatni wyruszył na leśne przesmyki. Przez ,,zieloną granicę’’ dzięki pomocy ,,białego kapitana’’ (Stefana Rybickiego) przedostał się na Zachód i osiadł w Anglii. Zmarł w 1949 r. Pochowany na londyńskim cmentarzu Brompton. Na jego nagrobku znajduje się napis: ,,Ostatni Pan na Jabłonnie’’.

Polowania Potockich pokazują poza wszystkim pasję myśliwską i wszechobecny w każdym ziemiańskim domu, czy był to skromny dwór czy bogata rezydencja – etos łowiecki.

Opisując polowania u Potockich posiłkowałem się znakomitą książką Aldony Cholewianki - Kruszyńskiej pt. Łańcut i Antoniny. Polowania u Potockich. Książka jest warta polecenia.

Pewnie uważni czytelnicy zdziwią się skąd w wydaniu internetowym Kamieni Wilhelma poświęconej jej głównemu bohaterowi Cesarzowi Wilhelmowi II znalazły się wątki o Radziwiłłach, Potockich, Zamoyskich i innych rodach polskiej szlachty. Trzeba pamiętać że, Polska od 1772 roku w wyniku rozbiorów zniknęła z mapy a tekże okres międzywojenny spowodował mieszanie i koligacenie się się różnych  szlacheckich rodówa. Także utrzymywanie przez nich związków z Carami i Cesarzami. Myślę że, nawet podczas wojen, rozbiorów i innych międzynarodowych konfliktów "wysoko urodzeni" w jakiś szczególny sposób nawzajem się szanowali. Zobowiązywała ich do tego "błękitna krew". Dopiero czasy komunizmu wszystko wywróciły do góry nogami i zniszczyły bezpowrotnie  ten dorobek kulturalny, historyczny, obyczajowy i tradycję. Dzisiaj niestety próbuje się też zniszczyć cały dorobek łowiectwa polskiego. Dziwne czasy nastały w Najjaśniejszej Rzeczpospolitej.

 

Polowania w Ordynacji Zamoyskich

 

Jednym z najważniejszych rodów szlacheckich, którego losy ściśle związane są z historią Polski, jest też ród Zamojskich, wywodzący się od Floriana Szarego, który po bitwie pod Płowcami (1331 r.) otrzymał od króla Władysława Łokietka herb Jelita. Około 1443 r. potomek Floriana - Tomasz z Łaźnina - kupił Wierzbę i Zamość (teraz Stary Zamość) od Andrzeja Piwy z Opulska. W XV w. Zamoyscy dokupili jedynie wójtostwo w Chomęciskach i objęli zastaw na dwóch innych.

Latyfundium Zamoyskich zostało zbudowane przede wszystkim w XVI w. dzięki działalności Feliksa, Wacława, Stanisława i Jana (tego ostatniego jako starosty bełskiego). Punktem wyjścia był majątek składający się ze wsi: Skokówka, Żdanów, Kalinowice i połowy Pniowa. Stary Zamość, Wierzba i Piaski należały w tym czasie do innej gałęzi rodu. Mając te trzy (i pół) wsi, kanclerz i hetman wielki koronny Jan Zamoyski (1542-1605) powiększał sukcesywnie majątek, aż przekształcił go w magnacką fortunę scementowaną statutem o powołaniu Ordynacji. Latyfundium urosło głównie na obszarze ziemi chełmskiej (wołość sulmicka, szczebrzeska i turobińska), lubelskiej (wołość gorajska) i przemyskiej (wołość krzeszowska i zamechska). Na obszarze ziemi bełskiej poszerzono je o: kupione od Marcinowskich w 1579 r. Rogoźno, Łosiniec i część Wieprzowego Jeziora; kupione w 1581 r. od Piotra Janiowskiego wsie Janiowice, Kulików, Powałka i części w Stabrowie i Szopinie (z przeznaczeniem m.in. na lokację Zamościa); nabyte od krewnych w latach 1590-1592 stare gniazdo rodowe Zamość (Stary Zamość), Wierzbę i Piaski (te ostatnie w ziemi chełmskiej).

Lokowane w 1580 r., miasto Zamość leżało już na obszarze ziemi chełmskiej. Rozwijało się ono niezwykle dynamicznie (w 1630 r. miało 612 domów i ok. 4000 mieszkańców). Równie trafną lokacją okazał się, założony w 1590 r., Tomaszów (Jelitowo). Zamoyscy starali się także o zagęszczenie sieci osadniczej. Już w 1579 r., na gruntach świeżo nabytego Rogoźna, zaczęli osiedlać wieś Szarowola. Niebawem powstały Wólka Łosiniecka, Maziły, Pasieki i Huta Szarowolska.

Powołanie Ordynacji Zamojskiej było największym sukcesem Jana Zamoyskiego i umożliwiło utrwalenie większej części jego majątku na ponad 350 lat (dopiero reforma rolna w 1944 r. przyniosła kres jej istnienia). Należy tu wspomnieć że Ordynacja (zatwierdzona statutem sejmowym), stanowiła majątek niepodzielny i niezbywalny, który dziedziczyli członkowie rodu w ustalonej kolejności (zazwyczaj był to pierworodny syn), z wyłączeniem kobiet. Jedynie twórca Ordynacji mógł w każdej chwili zmienić powierzchnię należącego do niej majątku, natomiast prawa tego nie mieli spadkobiercy. W tym celu - każdorazowo - musieli zabiegać o odpowiednią uchwałę sejmową.

Ordynacja Zamojska została zatwierdzona przez sejm w 1589 r., jej centrum stał się Zamość. Tutejsi osadnicy zostali zwolnieni na 20 lat od wszelkich danin. W szybkim tempie zaczęły powstawać wsie i miasta. Osadnictwo skupiało się głównie w dolinach rzek, tworząc często długie, prawie nieprzerwane ciągi. Przykładem może tu być łańcuch wsi od Klemensowa do Zwierzyńca, biegnący wzdłuż biegu Wieprza. Dobre warunki rolnicze gwarantowały duże plony zbóż, zajmowano się również hodowlą bydła i pszczelarstwem. We wsiach kwitło także rzemiosło tkackie i sukiennicze. Ważną rolę odgrywały wody rzek płynących przez teren Ordynacji - Wieprza, Tanwi, Sopotu, Łady i Topornicy. Napędzały one liczne młyny, folusze i tartaki, a także ulokowane nad ich brzegami huty (metali i szklą), kuźnice, papiernie.

W 1605 r, gdy umiera Jan Zamoyski, mija siedemnaście lat od momentu zatwierdzenia Ordynacji przez sejm. W tym czasie liczyła ona już 149 wsi i 6 miast (Zamość, Tarnogród, Szczebrzeszyn, Turobin, Goraj i Kraśnik), zajmując obszar 3838 km2. Zamoyski miał jeszcze majątki od Ukrainy po Żuławy, ogółem jego dobra zajmowały obszar 6445 km2. W następnych latach Ordynacja była sukcesywnie powiększana, tuż przed zaborami obejmowała 221 wsi i 10 miast.

Rozwój Ordynacji nigdy nie oznaczał rabunku przyrody. Już na samym początku jej istnienia utworzono jeden z pierwszych na naszych ziemiach rezerwatów faunistycznych - słynny "zwierzyniec" (stąd pochodzi nazwa miast Zwierzyniec). Dbano o zabytkowe drzewa, a także o najpiękniejsze miejsca. Ochronę nad dobrami leśnymi sprawowała służba leśna z siecią gajówek i leśniczówek. Przez wieki powstały liczne gałęzie tego rodu. Jedną z tych gałęzi byli Zamoyscy na Wysocku. Szczególnie zapalonymi myśliwymi byli bracia: Adam Zdzisław z Wysocka, Zygmunt z Wysocka i Władysław z Rucewa.

Dawny pałac w Wysocku był ulubioną posiadłością królowej Marysieńki. Małżonka Jana III Sobieskiego założyła też przy niskim, drewnianym pałacyku pierwszy park, poszerzony i upiększony w latach 30. XIX wieku przez księżną Marię Czartoryską.

Sto lat wcześniej zespół pałacowy został gruntownie przebudowany według projektu Giovanniego Spazzio. Właścicielką murowanej rezydencji była Maria Zofia Sieniawska, jedna z najbogatszych kobiet ówczesnej Rzeczypospolitej. Po Sieniawskich rezydowali tutaj Czartoryscy, a po nich dobra w Wysocku przejęli Zamoyscy.

Pałac w Wysocku

Wspomnianej Marii Czartoryskiej zawdzięczał pałac wniesienie kaplicy, gruntowną przebudowę wnętrz i nowy wystrój. Po raz kolejny budowla zmieniła swoje oblicze w 1875 roku, kiedy Stefan Zamoyski dobudował piętro, a całość zwieńczył stromymi dachami mansardowymi. Z tego okresu pochodzi też ganek z czterema filarami przy elewacji frontowej i kryta weranda przy wschodnim skrzydle pałacu.

W 1915 r. rozpoczął się dla majątku w Wysocku tragiczny okres. Obrabowany przez żołnierzy rosyjskich i spalony utracił bogate zbiory artystyczne, m.in. cenne obrazy i zabytkowe meble. W okresie międzywojennym, podczas długotrwałego remontu Zamoyscy mieszkali w sąsiadującej z pałacem oficynie. Po drugiej wojnie światowej, która przyniosła nowe zniszczenia, przez kilka lat zbytek czekał na kolejną odbudowę. Od 1961 r. mieści się tutaj Dom Pomocy Społecznej.

Hrabia Adam Zdzisław Zamoyski (1872 - 1993)

Adam Zdzisław Zamoyski dzierżawił tereny łowieckie w nadleśnictwie Sołotwina Miziuńska słynące z rykowisk jeleni. Pewnego razu Adam Zamoyski, polując w wysokim bukowym lesie, dojrzał byka, który kręcił się pośród łań. Jeleń zaznaczył strzał i popędził w dół. Myśliwy, wyczekawszy chwilę, udał się w kierunku, w którym jelenie uszły. Ponieważ jednak zapadał zmrok, Zamoyski szybko wysłał gońca do najbliższej leśniczówki. Leśniczy Mieczysław Piotrowski ze Skolego miał psa tropowca Silwę. Po przybyciu psa na miejsce polowania jeleń został znaleziony na pobliskim zrębie. Silwa miała brata Zagraja, który trzymany był w nowym domu w Słobodzie Mizuńskiej. Duet ten był stałą podporą polujących leśników i dokonał wielu, wydawałoby się, niemożliwych wyczynów.

Młody Adam Zamoyski

Widząc fachowe podejście i dobrą rękę Zamoyskiego do psów leśnik sprezentował mu Silwę. Od tej pory Zamoyski z nieodłącznym strzelcem odwiedzał dom leśnika, pytał o rykowiska, dzicze przesmyki, ostoje głuszców i głośne zdarzenia z niedźwiedziami.

Adam Zdzisław Zamoyski z upolowanymi dzikami

Adam Zamoyski w ciągu dwunastu lat gospodarowania na terenach często nawiedzanych przez niedźwiedzie zastrzelił tylko dwie sztuki. Jeden z drapieżników miał na sumieniu trzy zabite osoby i znaczne szkody w bydle.

Adam Zamoyski przy upolowanym niedźwiedziu

Stanisław W. Orski w książce „A było to wówczas rano” pisał „Ten sam niedźwiedź, o ile mu brakuje dwu pazurów u łapy, z końcem września w Sołotwinie Mizuńskiej znalazł się na jeleniu, bezpośrednio przedtem przez hrabiego Zamoyskiego strzelonym, a zaszedłszy przed gajowym i chłopami, którzy po jelenia przyszli, towarzyszył ludziom niosącym rozćwiartowane mięso do koleby. Na śniegu znaczyły się jego 28 – centymetrowe tropy, w oddaleniu 20 kroków od koleby". (por. Piotr Załęski,  Łowiec Polski, sierpień 2018).

Fotografia z Łowiec Polski - Sierpień 2018

Adam ZdzisławZamoyski dzierżawił we wschodnich Karpatach łowisko, w którym spędzał okres rykowiska jeleni. Były to wówczas niemal dziewicze puszcze, pełne najrzadszej zwierzyny: żbików, rysiów, niedźwiedzi. Na polowania zapraszał znajomych. Wieczory spędzano przy ognisku, słuchając gawęd Zamoyskiego. Miał niezwykły talent gawędziarski. Cieszkowski, człowiek wielkiego wykształcenia i wiedzy, nie mógł odżałować, że nikt opowiadań Adama Zamoyskiego nie spisuje.

Adam Zamoyski z upolowanym jeleniem karpackim

Hrabia Adam Zdzisław Zamoyski (z lewej) i hrabia Władysław Zdzisław Zamoyski (z prawej) z wieńcami upolowanych przez siebie jeleni

Adam Zamoyski

Polowanie na jelenie w lasach Sołotwina. Hrabia Adam Zdzisław Zamoyski (w środku) z braćmi Zygmuntem i Władysławem na tle pawilonu myśliwskiego

Zygmunt Zamoyski

Polowanie w okolicach Sambora

W Wiedniu na Praterze stała strzelnica niepodobna do innych. Strzelający miał za zadanie trafić z broni małokalibrowej celuloidową kulkę, jedną spośród kilku, unoszących się nad bijącą fontanną. Trafienie jednym strzałem dwóch kulek wywoływało nieoczekiwany efekt. Z boku siedział na drążku żywy Murzyn. Przestrzelenie dwóch kulek powodowało, że on nagle przewracał się do tylu. Pewnego razu przyjechało do Wiednia trzech Zamoyskich, Adam, jego brat Władysław i Zygmunt, lub jeszcze jakiś inny. Ci świetni strzelcy wkrótce znaleźli sposób, by trafiać jednym strzałem dwie kulki. Większości wiedeńczyków to się nie udawało. Biedny Murzyn, który ciągle przewracał się na wznak, w końcu tak się rozzłościł, że zaczął złowrogo błyskać białkami oczu w stronę strzelających.

Tomasz Zamoyski. Portret Wojciecha Kossaka z 1928 R.

 

Kresowe polowania  w Ordynacjach: nieświeskiej, klenickiej, dawidgródeckiej Radziwiłłów

 

Radziwiłłowie, ród który trząsł Rzeczpospolitą Obojga Narodów, opisywany w Sienkiewiczowskiej Trylogii, przedstawiany w wielu filmach i serialach historycznych. Jednak niewiele osób wie, że jego przedstawiciele uczestniczyli w wielu ważnych wydarzeniach w czasach nam bliższych. To dzięki interwencji Janusza Radziwiłła zwolniono Józefa Piłsudskiego z Magdeburga, a jego rozmowa z Göringiem przyczyniła się do uwolnienia profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego. Stanisław Radziwiłł jako delegat Polskiego Czerwonego Krzyża zabiegał o zbadanie okoliczności mordu katyńskiego, a po wyjeździe do Stanów Zjednoczonych brał udział w kampanii prezydenckiej swojego szwagra Johna Fitzgeralda Kennedy’ego.

Radziwiłłowie byli obywatelami świata w najpełniejszym tego słowa znaczeniu. Swoje majątki, pałace, domy posiadali w Polsce, Rosji, Niemczech, Francji, Włoszech i Stanach Zjednoczonych. Byli przyjaciółmi królów, cesarzy, carów i prezydentów, a fakt, że stali się rodziną związaną z pruskim domem panującym, miał swoje znaczenie aż do czasów II Wojny Światowej.

 

W 1870 r. ordynatem kleckim i nieświeskim został książę Antoni Wilhelm Radziwiłł. Był pruskim generałem oraz adiutantem kolejnych królów pruskich – Wilhelma I, Fryderyka III i Wilhelma II. Dzięki przynależności do królewskiej „la Maison militaire”, odgrywał ważną rolę polityczną na królewskim dworze. Brał udział w przyjęciu obcych monarchów bądź wysyłano go z ramienia króla w sprawach dyplomatycznych na inne europejskie dwory. W 1888 r. pojechał na dwór do Lizbony i Madrytu, by powiadomić o śmierci Wilhelma I, zaś w 1899 r. reprezentował cesarza na pogrzebie prezydenta Francji F. Faure. Od 1880 r. książę wraz z żoną zamieszkał w Nieświeżu w rodzinnych posiadłościach. Jednocześnie książę Antoni jako ordynat nieświeski, ołycki, klecki i dawidgródecki, był właścicielem majoratu w Dawidgórku, dokąd przybywał co najmniej dwa razy do roku. Oddawał się tam swej dawnej pasji – łowiectwu. We wrześniu polował na łosie, a w zimie na niedźwiedzie i dziki. Łowy odbywały się w Dawidgródku i Deniskowiczach.

Książę Antoni Radziwiłł

Książę Antoni Wilhelm Radziwiłł

Maria Dorota de Castellane Radziwiłł

Maria Dorota Radziwiłłowa – (ur. 19 lutego 1840 w Rochette, zm. 10 lipca 1915 w Klenicy) – córka Henryka de Castellane i Pauliny de Talleyrand. Markiza, ordynatowa Nieświeża, autorka licznych wspomnień. Żona Antoniego Wilhelma, którego poślubiła 3 października 1857 w Żaganiu. Matka Stanisława Wilhelma oraz Jerzego Fryderyka.

 

Po siedmiu latach wychowania się na dworze paryskim, przyjechała do Żagania gdzie pod dobrą opieką babki Doroty de Talleyrand-Perigord, księżnej żagańskiej i kurlandzkiej, otrzymała niezwykle staranną edukację, pogłębioną jeszcze własnym zamiłowaniem do muzyki i malarstwa.

 

W Żaganiu Maria wyrosła na smukłą szatynkę o żywym temperamencie. W tym samym duchu wychowała też swojego syna, Stanisława Wilhelma Radziwiłła, który był adiutantem Józefa Piłsudskiego.

 

Księżna Maria wyszła za mąż za Antoniego Radziwiłła nie tylko z porywu serca, co za namową babki, księżnej Doroty de Dino. Panna młoda liczyła lat 17, a pan młody 24. Ślub odbył się 3 października 1857 roku w żagańskim kościele pw. Wniebowzięcia NMP z udziałem Franciszka Liszta, który zagrał młodej parze Veni Creator Spiritus na organach żagańskiego kościoła poaugustiańskiego.

 

Księżna wielokrotnie odwiedzała węgierskiego kompozytora w Weimarze, również gościła go w Berlinie i Dreźnie, gdzie prowadziła znane w intelektualnych kręgach salony literacko-polityczne. Prowadziła również działalność charytatywną, ufundowała bogato zdobiony ornat dla szpitala św. Doroty w Żaganiu prowadzony przez siostry zakonne św. Karola Boromeusza z Trier.

 

Maria Radziwiłł otrzymała od babki dobra klenickie koło Zielonej Góry. Gdy mąż przebywał u boku cesarza Wilhelma I, ona mieszkała w pałacu myśliwskim, gościła tam wiele znakomitości ówczesnej Europy, a po śmierci męża w roku 1904 zamieszkała na stałe. Przygotowywała do druku pamiętniki swojej babki, które zostały wydane w latach 1909–1911 roku w czternastu tomach: Duchesse de Dino. Chronique de 1831-1862, publiee par la Princesse Radziwille nee Castellane.

 

Maria Dorota Radziwiłł w 1875 roku zainicjowała prace mające na celu przywrócenie zamku w Nieświeżu do stanu sprzed 1812 roku. Park o powierzchni 100 ha, przekształciła w park krajobrazowy wzorując się na parku pałacowym w Żaganiu, który był zaprojektowany przez Książęcego Inspektora Ogrodów i Parków, Oskara Teicherta.

 

Maria urodziła dwóch synów: starszy Jerzy Fryderyk otrzymał Nieśwież, a Stanisławowi Wilhelmowi matka przekazała dobra klenickie. W roku 1906 ożenił się on z Dolores Konstancją Joanną Marią z Radziwiłłów linii szydłowiecko-połanieckiej.

 

Księżna Maria Dorota Radziwiłł zmarła 10 lipca 1915 roku w Klenicy[2], jej szczątki zostały przywiezione do Nieświeża i spoczęły w Mauzoleum rodziny Radziwiłłów w podziemiach kościoła pw. Bożego Ciała.

Książę Antoni Wilhelm Radziwiłł na polowaniu - Julian Fałat

Radziwiłł Antoni Wilhelm (w rzeczywistości Fryderyk Wilhelm Ferdynand Antoni) (1833–1904), generał pruski, adiutant Wilhelma I, Fryderyka III i Wilhelma II, ordynat nieświeski, ołycki i klecki, dawidgródecki. Ur. 31 VII w Cieplicach w północnych Czechach, był synem Wilhelma i Matyldy z domu Clary i Aldringen, bratankiem Bogusława. Łączność Radziwiłłaa z polskością była słaba, choć podobno miał się czuć Polakiem, a dla dzieci przyjął polskiego nauczyciela. Był ostatnim z Radziwiłłów tak silnie związanych z Hohenzollernami, toteż po jego śmierci stwierdzono, że «zamykał berlińską erę Radziwiłłów». Zmarł 16 XII 1904 r. w Berlinie, uroczystości pogrzebowe odbyły się 20 XII przy udziale Cesarza, który w wygłoszonym przemówieniu posunął się do nazwania go "najbardziej pruskim Prusakiem ze wszystkich Prusaków". Ciało Radziwiłłaa zostało przewiezione do Antonina, a w (18 VII 1905 r.) przeniesione do Nieświeża. Był odznaczony wysokimi orderami pruskimi, najczęściej towarzyszącymi awansom i nowym godnościom wojskowym, bądź udziałowi w kampaniach wojennych, m. in. Orderem Korony 3, 2 i 1 kl. z Mieczami, Krzyżem Rycerskim Orderu Hohenzollernów i Mieczami do tegoż Krzyża, Krzyżem Żelaznym 2 kl., Orderem Orła Czerwonego 2 i 1 kl., Krzyżem Wielkim tego Orderu i tytułem rycerza tegoż Orderu; miał także francuską Legię Honorową i rosyjski Order Św. Anny 2 kl. z brylantami.

Książę Antoni Radziwiłł z upolowanym łosiem

W 1886 r. Antoni Wilhelm Radziwiłł zaprosił na polowanie do Deniskowicz księcia Wilhelma, ówczesnego spadkobiercę tronu niemieckiego. Wilhelmowi towarzyszył malarz Julian Fałat, który zanotował zabawny incydent podczas polowania: „Naraz w głębi lasu ozwały się głosy trąb i strzały, mające na celu wystraszenie niedźwiedzia: na stanowiskach nastała cisza oczekiwania. Wtem na prawo, ze stanowiska ks. Macieja, pada strzał – po niejakim czasie otrąbują sygnał, że niedźwiedź zabity, co oznacza koniec polowania. Na twarzy księcia pruskiego odmalowało się zdziwienie, które widocznie podziela też p. Abłamowicz, dyrygujący polowaniem. Ponieważ jednak sygnał powtarza się, więc schodzimy ze stanowisk, w kierunku miejsca, gdzie leży zabity niedźwiedź. Po drodze podbiegam do księcia Macieja, aby dowiedzieć się czegoś bliższego. Książę z pewnym ociąganiem mówi: „Krew radziwiłłowska zagrała i nie wytrzymałem”. Tłumaczył tym niewłaściwość swojego strzału, którym pozbawił księcia pruskiego możliwości zabicia niedźwiedzia. Aby ratować sytuację, gospodarze zaczęli gorliwie zapewniać następcę tronu, iż ustrzelony zwierz był „nikczemnej postury” a prawdziwie wielki i godny śmierci z tak znakomitej ręki dopiero czeka na swą kolej, z czego można wnosić, że ks. Maciej wyświadczył następcy tronu przysługę”.

Po tych słowach nastrój spadkobiercy tronu zmienił się na lepsze. I prawda, w ciągu tego polowania, które trwało prawie miesiąc, Wilhelmowi udało się zdobyć trzech wielkich niedźwiedzi, łosia i kilka żywych niedźwiadków, których zabrał ze sobą do Berlina.

 

Lasy od dawna były głównym bogactwem tego kraju. Drewno z miejscowych tartaków wywożono na eksport przez pobliską stację kolejową Hancewicze. Do Deniskowicz zaś przyjeżdżali na łowy myśliwi z różnych krajów świata.

Lasy należące do ordynacji kleckiej (później dawidgródeckiej) ks. Radziwiłłów były bowiem wielkim rezerwatem łosi, wilków, dzików oraz mniejszej zwierzyny. Bolesław Świętorzecki, autor szkicu „Myślistwo na Kresach Wschodnich w ostatnim stuleciu 1850-1936” pisał, że po zakończeniu I Wojny Światowej spotykano tu pojedyncze okazy niedźwiedzi, których wytępiono w innych regionach kresowych. Właściciele ordynacji urządzali w okolicach Deniskowicz polowania z niebywałym przepychem z udziałem znanych polityków, wojskowych oraz działaczy kultury.

 

Litewska, rodzina Radziwiłłów była nie tylko jedną ze znakomitszych polskich rodzin szlacheckich, lecz chyba najbardziej interesującym przykładem splecenia wielkiej wschodnioeuropejskiej szlachty z najbardziej wpływowymi kręgami różnych państw. Począwszy od średniowiecza, gdy Radziwiłłowie zostali także książętami Rzeszy niemieckiej, aż do księżniczki Elżbiety Radziwiłłównej (Elżbieta Radziwiłłówna była wielką miłością dziadka Wilhelma II). Ale etykieta dworska nie pozwalała Wilhelmowi I się nią ożenić.  Jednak młodzieńcza miłość późniejszego Cesarza Wilhelma I, znalazła się także w niemieckiej historii. Bliska więź rodzinna pomiędzy domami Hohenzollernów i Radziwiłłami stworzyła pewnego rodzaju kulturalno - towarzyski przyczółek polskiej szlachty nad Szprewą.

Nieśwież - rys. Napoleona Ordy z 1875 r.

Dziedziniec zamku w Nieświeżu. Rys. Napoleona Ordy z 1876 r.

Nieśwież w początkach XX w.

Sala kominkowa

Wjazd do pałacu Radziwiłów

Dwór w Radziwiłłmonty - początek XX wieku

Dwór popadający w ruinę - stan po 1939 r.

Zespól pałacowy w dawnym majątku Radziwiłłów, wchodzącym w skład ordynacji kleckiej, założonej w 1586 r. Po zniszczeniu radziwiłłowskiego zamku w Klecku podczas wojny moskiewskiej, a później północnej, Radziwiłłmonty stały się głównym ośrodkiem ordynacji. Dobra pozostały w ręku Radziwiłłów do 1939 r., z tym, że od 1874 r. stały się częścią ordynacji nieświeskiej i od tego roku zespół pałacowo – parkowy  przekazany  został Antoniemu Radziwiłłowi, ordynatowi nieświeskiemu z tzw. linii pruskiej. Drewniany klasycystyczny pałac został zbudowany w 1atach 1780-83 przez ks. Józefa Radziwiłła, wojewodę trackiego, VIII ordynata kleckiego, wg projektu nadwornego architekta Radziwłłów Carlo Spampaniego. Rezydencję wzniesiono na miejscu wcześniejszych siedzib radziwiłłowskich istniejących tu od XVI w. Pałac został przebudowany po pożarze w 1909 r. Po II Wojnie Światowej mieściła się tu poczta, kino i klub sowchozowy. Od czasu pożaru w 1990 r., kiedy spaliła się część dachu, pałac pozostaje w ruinie i niszczeje w szybkim tempie. Wieś obecnie nazywa się Krasnaja Zwiezda.

Antoni Wilhelm Radziwiłł

Jak już jesteśmy przy Antonim Wilhelmie Radziwille warto wspomnieć o jego polowaniach w Klenicy, ponieważ to też były ich dobra.

Pałac myśliwski w Klenicy

Klenica -  położona na północ od Bojadeł wzdłuż drogi nr 278 w kierunku na Trzebiechów i Sulechów. Od okresu średniowiecza do 1862 roku Klenica należała do dóbr otyńskich. Jako pierwszego znanego właściciela wymienia się Zygmunta Czabiela (1437). W XV stuleciu między Czabielami (Zebeltitzami) a Żychlińskimi dochodziło do konfliktów o sukcesję. Spory niejednokrotnie kończyły się podpaleniami, grabieżami i mordami. Na mocy testamentu Klenica i dobra otyńskie przeszły w 1649 roku na własność Jezuitów, a po rozwiązaniu zakonu w 1778 pod zarząd królewskiej kamery i w tym samym roku zostały wykupione przez kurlandzkiego księcia Ernesta Birona. W 1786 roku Piotr Biron (syn Ernesta) podporządkował otyński majątek nabytemu księstwu żagańskiemu.

Dziedzictwo Klenicy w następnym okresie pozostało w rękach Doroty Talleyrand (córki Piotra Birona), potem jej córki Pauliny i wnuczki Marii, która wyszła za Antoniego Radziwiłła. Radziwiłłowie "władali" Klenicą do 1935 roku, kiedy to dokonano parcelacji majątku.

W 1862 r. Antoni książę Radziwiłł ustanowił tzw. Herrschaft Kleinitz oraz zaczął regularnie przyjeżdżać tutaj z oddalonego o 200 km Berlina. Zatrzymywał się w Domu Gościnnym Jezuitów, w którym spędzał noce, zaś w ciągu dnia oddawał się łowiectwu. W tym czasie książę dostrzegł piękno rosnących tu lasów. Zajmowały one początkowo około 13 000 mórg, a poprzez wydzierżawienie dodatkowych połaci leśnych utworzył najlepszy i najładniejszy obszar łowiecki w okręgu o powierzchni blisko 18 000 mórg. Jeden z największych obszarów leśnych w tej części powiatu zielonogórskiego tworzył drzewostan w postaci m.in. dębów, czerwonych buków, olch, sosen i świerków, a zamieszkiwała je duża ilość zwierzyny łownej, takiej jak sarny, jelenie, zające i bażanty. Te ostatnie sprowadzone zostały tutaj z Hrabstwa Kłodzko. Wtedy też zapadła decyzja o wybudowaniu w Klenicy pałacu, który miał być nie tylko miejscem, w którym książę Radziwiłł miał przebywać podczas letnich wizyt oraz przyjmować swoich gości, pojawiających się tu na corocznych polowaniach, lecz również siedzibą urzędu Nadleśnictwa (Forstamt) oraz mieszkaniem dla nadleśniczego. Urząd ten podlegał i wchodził w skład utworzonego na początku lat 80. XIX w. Zarządu Generalnego, który wykonywał zadania pełnomocnika generalnego podporządkowanego Książęcemu Zarządowi Dóbr Radziwiłłowskich.

Książę Antoni Wilhelm Radziwił - 1900 rok

Od 1885 r. każdego roku, zarówno zimą jak i latem, z pałacu korzystał książę Antoni Radziwiłł wraz ze swoimi gośćmi. Jak pisze E. Irmler „tych kilka dni łowów nadawały temu cichemu, odległemu zakątkowi państwa pruskiego wyobrażenie o polowaniach rodem „z wielkiego świata”. Antoni przyjeżdżał do Klenicy specjalnym transportem, w którym swe miejsce mieli również jego współbiesiadnicy oraz służba. Wśród licznie zaproszonych uczestników łowieckich spotkań znajdowały się takie osobistości jak hrabiowie, generałowie oraz właściciele dużych posiadłości ziemskich. Wszyscy przybyli witani byli na dziedzińcu dworu przez wcześniej zebranych myśliwych „pozdrowieniem książęcym”. Każdemu łowczemu towarzyszył jego osobisty strzelec przyboczny. Właściciel Klenicy przywoził z Berlina swojego marszałka dworu oraz kucharza, aby ci jak najlepiej zadbali o smakowe doznania przyjezdnych. Część gotowych potraw oraz pasztetów przywożonych było prosto z niemieckiej stolicy. Zaproszeni lokowani byli w dziewięciu pokojach gościnnych znajdujących się na pierwszym piętrze pałacyku.

Pierwszy dzień polowania w klenickich lasach rozpoczynał się od wczesnej pobudki, po której udawano się na łowy na bażanty. Po ich zakończeniu myśliwi wybierali się do leśniczówki Dorotheeneck, w której spożywali wykwintne śniadanie podawane w srebrnych zastawach, co nadawało nadzwyczajny blask skromnym pomieszczeniom budynku. Po spożytym posiłku wyjeżdżano na polowanie na jelenie, gdzie niejednokrotnie można było spotkać jednocześnie ich ponad trzydzieści sztuk. Wielokrotnie wystrzały łowczych nie dosięgały zamierzonego celu, przez co dworscy urzędnicy mieli pełne ręce roboty. Wieczorami w głównej sali znajdującej się na pierwszym piętrze pałacyku urządzano wystawne kolacje.

Drugi i trzeci dzień łowów polegał na polowaniu z nagonką, w głównej mierze na zające. Zdarzało się, że w obrębie klenickich pól potrafiono dziennie ustrzelić ponad trzysta sztuk tej zwierzyny. Gdy polowania dobiegały końca, a książę ze swoimi gośćmi opuszczał obręb wsi, urzędnik dworski przystępował do szacowania szkód na zniszczonych polach miejscowych rolników. Zarząd książęcy musiał wtedy wypłacać odpowiednie odszkodowania.

 

Po raz ostatni Antoni Radziwiłł odwiedził posiadłość w Klenicy wczesną wiosną 1904 r., a 16 grudnia tegoż roku zmarł w pruskiej stolicy. Uroczystości pogrzebowe odbyły się 20 grudnia przy udziale Cesarza i najwyższych władz wojskowych. Podczas mowy pogrzebowej Wilhelm II Hohenzollern powiedział, że Antoni był „najbardziej pruskim Prusakiem ze wszystkich Prusaków”. 18 lipca roku następnego przeniesiono ciało Radziwiłła do Antonina, a następnie do Nieświeża, gdzie ostatecznie spoczęło w podziemiach miejscowego kościoła, które to były rodzinnym mauzoleum Radziwiłłów.

 

Książę Antoni Wilhelm Radziwiłł zmarł w 1904 r. Z posiadanych przez niego dóbr wyodrębniła się licząca około 150 tys. hektarów ordynacja dawidgródecka. W jej granicach okazały się lasy w okolicach Deniskowicz. Pierwszym ordynatem został książę Stanisław Radziwiłł  poległy w czasie wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku.

 

W latach międzywojennych Nieśwież, który jeszcze w okresie zaborów stracił status świetnej rezydencji magnackiej, był cichym miastem prowincjonalnym. Radziwiłłowie prowadzili życie skromne, zmniejszając w zamku ilość ogrzewanych pokoi oraz zwalniając zbytnich pracowników. Jednak w październiku 1926 roku miasto i zamek pojawiły się na pierwszych stronach polskich gazet, bowiem Nieśwież odwiedził Józef Piłsudski. Marszałkowi towarzyszyli ministrowie Paweł Romocki, Aleksander Meysztowicz oraz Karol Niezabytowski.

 

Oficjalnie podano do wiadomości, że wyjazd do Nieświeża miał na celu udekorowanie trumny poległego w 1920 roku adiutanta marszałka rotmistrza Stanisława Radziwiłła. Jednak wiadomo było, że na dzień wizyty przez ks. Albrechta Radziwiłła zostali zaproszeni przedstawiciele najstarszych i najzamożniejszych starych rodów polskich ze wszystkich dzielnic państwa. Oprócz więc książąt Janusza i Albrechta Radziwiłłów, w Nieświeżu bawili Olgierd Czartoryski z Poznania, Jerzy Potocki z Małopolski, prezes organizacji konserwatystów polskich Ludwik Czetwertyński oraz były minister spraw zagranicznych Eustachy Sapieha. Jednocześnie przybyło do Nieświeża grono wielkich właścicieli ziemskich z Wileńszczyzny, a nawet ze znajdujących się poza granicami Polski ziem kowieńskich.

W Belwederze i ministerstwie spraw wojskowych wieść o wielkim zjeździe w Nieświeżu wywołała wielkie poruszenie. Lubiąca plotki Warszawa przez cały dzień 25 października twierdziła, że był to początek ustanowienia monarchii w Polsce. Marszałkowi chodziło jednak głównie o wciągnięcie najbogatszych rodów ziemiańskich do czynnej pracy państwowej, od której ziemianie stronili oraz umieszczali swój kapitał za granicami. Marszałek obiecał im stanowiska i pewien umiar w realizacji reformy rolnej. Później nic już nie poruszało patriarchalną kresową ciszę aż do wybuchu II Wojny Światowej.

Marszałek Piłsudski dekoruje krzyżem Virtuti Militari trumnę mjra Stanisława Radziwiłła. Nieśwież, 1926 r.

Stanisław Wilhelm Radziwiłł z córką Anną Marią, ok. 1910-1911

Stanisław Wilhelm Radziwiłł - ochotnik w wojnie polsko-bolszewickiej, żołnierz 3 pułku ułanów, dowódca Szwadronu Ziemi Mazowieckiej walczącego w składzie Frotu Litewsko-Białoruskiego, szef sztabu 17 pułku Ułanów Wielkopolskich. Brał udział w ofensywie kwietniowej na Ukrainie. Został ciężko ranny podczas walki o Malin. Zmarł 28 kwietnia 1920 roku. Pośmiertnie odznaczony w 1921 roku Krzyżem Srebrnym Orderu Wojskowego Virtuti Militari. W 1926 roku marszałek Józef Piłsudski złożył order Virtuti Militari 4 klasy (numer 7) na trumnie majora Stanisława Radziwiłła w podziemiach kościoła Bożego Ciała w Nieświeżu. W 1915 roku, po śmierci matki, miał otrzymać majątek w Klenicy z pałacem myśliwskim w Prusach, jednak wobec wybuchu I Wojny Światowej, jako oficer armii rosyjskiej nie mógł przejąć położonych w Niemczech dóbr.

 

Jego spadkobiercą został Karol Mikołaj Radziwiłł. Książę był zawołanym myśliwym. Urządzał w swoich dobrach polowania płatne dla polityków, finansjery, fabrykantów śląskich i łódzkich, co znacznie zwiększało dochody majątku.

Książe Karol Mikołaj Radziwiłł

Karol Mikołaj Radziwiłł - 1938 rok

Karol Mikołaj Radziwiłł (1886–1968), książę - ziemianin, II ordynat dawidgródecki. Urodzony  5 grudnia 1886 r. w Berlinie, był wnukiem Antoniego  i Marii z domu de Castellane Radziwiłłowej, synem Jerzego Fryderyka - ordynata nieświeskiego i kleckiego, i Marii Róży z Branickich. Ordynacja w części znajdującej się w Polsce objęła ok. 150 000 ha, głównie lasów i bagien w powiecie stolińskim pomiędzy rzekami Prypeć, Horyń i Stwiga. Były to tereny głównie łowieckie. W  1931  r. polował tu np. prezydent RP Ignacy Mościcki. Będąc doświadczonym myśliwym, Karol Radziwiłł doprowadził stan zwierzyny w swej ordynacji do wysokiego poziomu. Żyły tu masy ptactwa wodnego, głuszce, cietrzewie, sarny, dziki, wilki i największe w Polsce stado łosi. Ordynat mieszkał w pałacu w Mańkiewiczach, wybudowanym przez babkę Marię de Castellane,  parę kilometrów od granicy ze Związkiem Radzieckim.

 

Pałac Radziwiłłów w Mankiewiczach - 1939 r.

Najsłynniejsze były tereny łowieckie ordynacji dawidgródeckiej Karola Radziwiłła, największej posiadłości ziemskiej w okresie międzywojennym, liczącej ponad 120 tys. hektarów, gdzie wśród mokradeł i lasów żyły setki łosi, tysiące dzików, wilków, rysi, cietrzewi i głuszców. Na łowy, poza rodziną zjeżdżali politycy, dyplomaci… Karol Radziwiłł chcąc zwiększyć swe dochody organizował płatne polowania dla wielkiej finansjery, łódzkich i śląskich fabrykantów. Ustrzeloną zwierzynę nierzadko eksportowano do krajów Europy Zachodniej.

Gospodarz posiadał dużą psiarnię. Trzymano charty, ale przede wszystkim Springer Spaniele. Prowadzono hodowlę tej rasy i sprzedawano szczeniaki różnym hodowcom. Za szczeniaka Springer Spaniela z radziwiłłowskiej hodowli w 1938 r. płacono 200 zł. O 65 zł więcej niż za parę doskonałych butów myśliwskich z warszawskiej pracowni szewskiej.

 

Wieś Deniskowicze znajduje się w jednym z najbardziej zalesionych i głuchych zakątków Polesia. Nawet dziś ze wszystkich prawie stron otoczona jest podmokłymi lasami.

Polowanie w Dawidgródku. Drugi z lewej Karol Radziwiłł

Pierwsze wzmianki o polowaniach w Deniskowiczach pojawiły się w połowie XIX wieku. W tym okresie wieś odwiedził Artur Bartels, popularny poeta wileński oraz autor artykułów o tematyce myśliwskiej. Pobyt w poleskiej głuszy i polowania w dobrym towarzystwie natchnęły go na napisanie kilkunastu wierszy oraz poematu myśliwskiego pt. „Deniskowicze”.

Deniskowicze. Styczeń 1927 r. Pośrodku z lewej stoi książe Ludwik Czetwertyński, z prawej Karol Radziwiłł

W okresie międzywojennym na terenie ordynacji dawidgródeckiej książąt Radziwiłłów z Mańkiewicz organizowano największe w Polsce i ówczesnej Europie polowania na dziki z zastosowaniem tzw. czerty (forma naganki z udziałem 800-1000 naganiaczy). Podczas pamiętnych łowów w 1931 r. roku ten sposób polowania dał pokot 72. dzików.

Pokot przed pałacem w Mańkiewiczach

Książe Karol Mikołaj Radziwiłł

Jednocześnie książę Karol bardzo dbał o zwierzostan na terenie ordynacji. Jego zasługą było to, że nie wyginęły w Polsce łosie. W 1928 r. w piśmie „Łowiec Polski” pisał, że zwierzęta te mogły podzielić los żubrów, które prawie wyginęły. „Gdy wróciłem po wojnie w 1921 roku, zastałem w środku ordynacji trzy sztuki wszystkiego; po roku, od strony Rosji, dołączyło  się do nich dalsze pięć sztuk i razem dały zaczątek dzisiejszej mojej hodowli. Dzisiaj dumny z niej być mogę: z wystraszonych i dzikich”.

 

W tym miejscu warto zacytować sprawozdanie księcia Hieronima Radziwiłła z 5 września 1927 r. z pierwszego polowania na łosie w dobrach księcia Karola Radziwiłła pt. "Pierwszy łoś ubity w wolnej Polsce".

 

"Przyjechałem do Mańkiewicz, zaproszony przez mego szwagra, Karola Radziwiłła, Ordynata Dawidgródeckiego, by zapolować na sławne w całej Polsce poleskie sady kaczek. Kaczek w tym roku z powodu posuchy i małej wody, jest mniej znacznie, niż w innych latach, ale zabawiliśmy się po królewsku; powróciliśmy po trzech dniach do domu, ubiwszy w 4 strzelby przeszło 1000 sztuk.

 

W domu już czekają raporty, że ruja łosi rozpoczęta, że łosie już wabią się dobrze. W Ordynacji Dawidgródeckiej przed wojną łosi było bardzo dużo, ale podczas przewrotu i najazdu bolszewickiego, zostały prawie zupełnie przez chłopów miejscowych i czerwoną armję wybite, tak, że zaledwo 3 lub 4 sztuki ocalały, z których to, dzięki nadzwyczajnej opiece, jaką mój szwagier otacza tego tak rzadkiego zwierza, rozmnożyło się dość dużo, bo liczą z łoszukami około 40 sztuk. Ponieważ stosunek byków do klep jest za duży, książę Karol postanowił odbić jednego lub najwyżej dwa byki. Wielkie było moje zdziwienie i jeszcze większa radość, gdy kochany mój szwagier, zaproponował mi wzięcie udziału w tych królewskich łowach. Wyjechaliśmy po wieczornym obiedzie koło 9-ej aby trafić na 2-ą rano do gajówki „Hołowy", gdzie się znajduje środek ostępów, które sobie łosie po wojnie obrały. Noc śliczna, gwieździsta, ciepła. Siadamy z pewną emocją do powozu, konny z kagańcem na przodzie i tak jedziemy 2 godziny, aż do wsi Hotomla. Tam opuszczamy naszą bryczkę, by się przesiąść na pojazdy miejscowe, bo oczekuje nas droga, którą może tylko przebyć koń poleski.

 

Godzina takiej jazdy, po błotach i kłodach. Podziwiam tego konia, który miejscami po brzuch się zapada, lecz zawsze dzielnie swe zadanie wypełnia. Około północy dojeżdżamy do rzeki, gdzie już wygodnie siadamy do łódki motorowej, którą płyniemy przez czarny las, łozy i oczerety, aż do naszej kwatery. Cała ta droga, oświetlona naszą latarnią, nabiera coraz to bardziej fantastycznego wyglądu, od tajemniczych cieni, wśród rozlegającego się krzyku puhacza, lub trzasku spłoszonych dzików. O g. 2-ej w nocy dobijamy do brzegu; kilkunastu gajowych składa raporty o wieczornych podsłuchach.

Po krótkiej naradzie, prędka herbata i idziemy każdy do swojego ostępu. Pogoda śliczna, lecz niestety, wiatr silny, tak, że wab trudno usłyszeć. Wszędzie widać świeże tropy: tu przeszła klępa sama, tam z łoszakiem, tu znów trop byka olbrzyma. Konstantuje wszędzie świetnie obmyślone podchody, umiejętnie okładzione kładki; znać, że prawdziwy myśliwy, znający swe knieje, wszystko uplanował.

 

Książę Ordynat sam wszystkie ostępy zawczasu z trudem obchodził. Strażnicy pokazują mi szałasy, w których nocował, bo drogę miał daleką. Tak przeszło nam pięć dni i nie doszliśmy do strzału; słyszeliśmy dalekie chrapanie, trzask nawet i wab łosia, gajowi również raportują, że i oni słyszeli, niekiedy i widzieli; teraz łosie są przy klępach i na wab iść nie chcą. Raz już jestem blisko w środku między dwoma rójkami; słyszę na jakie 100 kroków ich wab, łamanie gałęzi, lecz podchodzić w gąszczu nie mogę. Stoję jak wryty, w nadziei, że przecież się który na czystem miejscu pokaże. Tak się też stało: wynurza się cielsko ogromne, czarne; to łosza! Przechodzi i znika, a za nią coś jeszcze większego, fantastycznego, to byk; wabi i chrapie, łamie z hukiem, lecz zasłania go mgła poranna, tak, że nie mogę rozpoznać łopat i nie wiem, ile mają pasemek.

 

Na strzał się nie decyduję, bo nie chciałbym po walić słabszego zwierza. Czas odjazdu już się zbliża. W przedostatnim dniu wabiarz mój (stary, brodaty ma lat 75, pamięta świetne czasy i zliczyć nie może, ile łosi już przy nim ubito) zaczyna wabić. Łoś odpowiada, idzie, zbliża się, już trzask niedaleki, lecz stary nie słyszy; widocznie wab pomylił, łoś w trwogę uderzył i odszedł. Nadzieja już słabnie. Jeszcze tylko jeden ranek. Wieczorne raporty bardzo korzystne. Gajowi słyszeli dwa dobrze się wabiące łosie. Otucha wstępuje do serca, może się jeszcze uda! Mój szwagier, taki gościnny, że mnie tam posyła z najlepszym wabiarzem, Pawłem Ostapczukiem. Wyjeżdżamy łodzią, noc ciemna, cicha, mroźna; to dobrze! Daleko będzie słychać. W godzinę byliśmy w ostępie.

 

Mam ich dwa do opolowania. Czekamy świtu, bo wab rozpocząć. Dnieje. Ostapczuk ostrożnie wabić zaczyna; tu chrapnął, tam powabił, lecz nic nie odpowiada. Łosie musiały przejść w nocy do drugiego ostępu tam więc trzeba się przenieść. Przechodzimy przez gołe błoto. Lecz cóż to na tamtej stronie? Widać ciemną plamę. Podnoszę szkła do oczów, w te chwili plama znika. To łoś! A może łosza? Ostrożnie idziemy dalej i znów wysuwa się z łozy duża sztuka. To byk! O, to dobry byk! Co robić? Gdzie stanąć? Czy za daleko?

Prędka decyzja; wybieram pozycję na kraju lasu, graniczącą z błotem. Łoś na chwilę znika. Wabiarz chrapnął i widzę, jak się znów czarna postać wysuwa i olbrzymieje! Oto łoś stanął na wyższym brzegu kanału, przez co wyglądał jeszcze większy, jeszcze potworniejszy. Patrzy w naszą stronę i szuka rywala. Widzę łopaty z dużymi końcami na tle nieba i puszczam kulę.

O radości! Olbrzym na miejscu się wali, jeszcze raz wstaje i pada powtórnie. Nie potrafię opisać, jaka radość ogarnęła mnie i moich ludzi. Strzał był daleki, 250 -300 kroków. Biegniemy na miejsce. Co za piękny widok! Leży kolos i już się nie rusza. Na odgłos strzału, cały obóz ruszył z ks. Karolem na czele, przyśpieszają kroku, chcą jaknajprędzej zobaczyć. Podchodzą, oglądają, winszują. Wzruszony padam w objęcia mego szwagra. A teraz piętnastu gajowych zakłada powrozy i wyciąga z powagą króla tej puszczy".

 

HIERONIM RADZIWIŁŁ             
Mańkiewicze 5.IX.1927 r.

Pierwszy łoś ubity po 12. latach ochrony w dobrach księcia Karola Radziwiłła - 5 września 1927 r. Z lewej książe ordynat Karol Radziwi, z prawej książę Hieronim Radziwiłł

Tak został ubity, o ile nam wiadomo, pierwszy łoś w Wolnej Polsce, w Ordynacji Dawidgródeckiej, w ostępie „Terebien", leśnictwa Wielemickiego.

W styczniu 1931 roku polował w Deniskowiczach Prezydent Ignacy Mościcki a lutym 1935 r. uczestnikiem łowów zorganizowanych przez Karola Radziwiłła w nadleśnictwie Deniskowicze został książę Monaco Ludwik II Grimaldi. W wileńskim „Słowie” zamieszczono o wizycie ważnego gościa na Polesiu następującą wzmiankę: „Po polowaniu i kolacji w restauracji na stacji kolejowej w Stołpcach odjechano specjalnym wagonem, doczepionym do mieszanego pociągu do nadleśnictwa Deniskowicze w powiecie Łuninieckim, gdzie goście ks. Radziwiłła wzięli udział w obławie na dziki. Uczestniczyli w niej ponadto: ks. Karol Radziwiłł, ks. Czetwertyński z synem, starosta Żmigrodski, p. Łoziński Konrad z Hołynki, p. Woyniłłowicz Józef z Kuncowszczyzny i mjr. Kircz, dowódca Baonu KOP w Klecku”.

Polowanie z udziałem Prezydenta Ignacego Mościckiego (w środku)

Przerwa w polowaniu

Zdjęcie przedstawia uczestników polowania, pomiędzy którymi są pp. Zdzisław hr. Tarnowski z Dzikowa (1), J hr. Potocki (2), J. hr. Szołdrski (3), Roman hr. Potocki (4), arcyks. Karol z Żywca (5). Tomasz hr. Zamoyski (6), Paweł hr. Potocki (7), Hieronim ks. Radziwiłł (8), ord. Maurycy hr. Zamoyski (9), Karol ks. Radziwiłł (10).

Polowanie u  Karola Radziwiłła w ordynacji Dawidgródek -1932 rok

Polowanie na dziki w ordynacji księcia Karola Mikołaja Radziwiłła w styczniu 1936 roku

Polowanie w ordynacji księcia Karola Mikołaja Radziwiłła w lutym 1938 roku. Uczestnicy polowania przy upolowanych dzikach. Od lewej stoją panowie: Karol Ender, Jerzy Sękowski, hrabia Jan Szeptycki, ks. Karol Mikołaj Radziwiłł, Konrad Niemojewski, Adolf Steinhagen, Witold Woyniewicz, hrabia Roger Raczyński, Aleksander Steinhagen, książę Hieronim Radziwiłł (czwarty z prawej), hrabia Andrzej Potocki (trzeci z prawej) i hrabia Paweł Potocki (drugi z prawej).

Książę Karol Michał Radziwiłł

Książę Karol Radziwiłł (1886-1968) ostatni ordynat dawidgródzki, był jedną z największych postaci międzywojennego polskiego łowiectwa. Został odznaczony jako jeden z pierwszych Złomem, między innymi za odbudowanie populacji łosia w Polsce.

Zasobne w zwierza tereny ordynacji dawidgródzkiej pozostawały w dziedzictwie Radziwiłłów od czasu panowania króla Zygmunta Augusta. Rozciągały się na Polesiu wzdłuż prawego brzegu Prypeci, obejmując dorzecza dolnego biegu spływających do niej Wietlicy, Horynia, Lwy i Stwigi.

Do wybuchu rewolucji w Rosji dobra te liczyły 250 tys ha. Po 1921 roku, w granicach II RP pozostało ich około 150 tys. ha, stanowiąc największą posiadłość ziemską w ówczesnej Polsce! Gruntów pod uprawę było niewiele – około 1600 ha. Głównie lasy, wody i bezkresne bagna, dostępne w pełni jedynie w czasie silnych, długotrwałych mrozów. Wiosenne spływy wód podtapiały corocznie niżej położone tereny.

Siedziba ordynacji stanęła dopiero na przełomie wieków XIX i XX w Mańkiewiczach, koło Stolina. Wielka budowla, kryta gontem, z wysoką, na wzór Nieświeża wieżą, posadowiona została w dużym, naturalnym parku, na wzgórku, okolonym w części wodami Horynia.

Od wieków Radziwiłłowie organizowali tutaj sławne szeroko, wielkie tradycyjne łowy. Niezmienny w czasie, dziki, mało dostępny, niezaludniony, tak znaczny kompleks lasów i bagien stanowił zawsze ostoje dzikiego zwierza.

Długotrwałe, przetaczające się przez te ziemie fronty I wojny światowej i rozpanoszone rewolucyjną „swobodą” kłusownictwo zdziesiątkowały bogaty zwierzostan! Powojenne zapisy informują, że na obszarze całej ordynacji pozostało tylko 8 łosi! Wyeliminowano dziki, bobry i głuszce!

Po poległym w 1920 r. w wyprawie kijowskiej ordynacie majorze Stanisławie Radziwille – adiutancie Józefa Piłsudskiego, ordynację dawidgródzką odziedziczył książę Karol Radziwiłł. Znakomity myśliwy hodowca obejmując rozległe dobra, postawił sobie szczytny cel. Przywrócenie wspaniałej, łowieckiej przeszłości! Z niezwykłym osobistym zaangażowaniem, energią i znajomością rzeczy zajął się odbudową gospodarki łowieckiej. Podstawowym zadaniem było zlikwidowanie – rozpanoszonego zbyt długim okresem bezprawia – kłusownictwa. W latach dwudziestych wyniszczająca działalność uzbrojonych band kłusowniczych zazębiała się często z grasującymi grupami dywersyjnymi, przenikającymi na Polesie z terenu ówczesnego ZSRR. Walka z tym groźnym zjawiskiem wymagała odwagi i dużego zdecydowania. W większych akcjach uczestniczył Korpus Ochrony Pogranicza i policja.

W wspomnieniach tych, którzy znaleźli się w tej części Polesia lub mieli szczęście być, a nawet polować w Mańkiewiczach, książę Karol jawi się jako szczególnej miary myśliwy i gospodarz! Trudno byłoby chyba znaleźć w naszych dziejach księcia, który, zapraszając na wiosenne toki, często sam w poleskich łapciach sprawdzał trudne odcinki, kilometrami rzuconych przez bagna kłodowych kładek, którymi mieli przejść jego goście na tokowiska! Na większych polowaniach tradycyjnie zawsze osobiście rozprowadzał i wskazywał myśliwym stanowiska. Wiele dni spędzał w puszczy wśród służby leśnej, chroniąc i dokonując gospodarskim okiem przeglądu łosi w czasie bukowiska.

Stanisław Dzikowski w swojej książce „Egzotyczna Polska”, tak pisze: „Radziwiłł jest zamiłowanym myśliwym i dlatego wszystko co do tej dziedziny należy, zostało zorganizowane w całej ordynacji z niezwykłą starannością i zrozumieniem. Kto tu raz polował, nie zapomni świetnej dyscypliny i owej na wpółwojskowej karności, która przejawiała się na w każdym najdrobniejszym szczególe, na każdym niemal kroku. Na tych dalekich bezdrożach wśród bagien i topielisk nieprzebytych, gdzie o należytym gospodarstwie i eksploatacji lasów, nawet myśleć nie można, służba leśna zajmuje się przede wszystkim potrzebami i zagadnieniami myślistwa”. Warto również przytoczyć jeden z nielicznych, osobistych zapisów księcia, publikowany w „Łowcu Polskim”. Jakże do bitnie potwierdzający w swojej treści zamieszczane przez wielu łowców opinie:

„Dn. 26 sierpnia wysłałem rozkaz do Chotomiejskiego i Otmańskiego nadleśnictw treści następującej: „ Wyznaczeni gajowi i podleśniczowie mają natychmiast zająć obserwacyjne punkty dla pilnowania łosi”. Oznacza to, że od tego dnia 3-7 osób straży leśnej przenosi się ze swoich mieszkań do puszczy, gdzie w szałasach lub budanach pozostaną cały miesiąc.

Co rano i wieczór gajowi rozchodzą się do pewnych punktów przeze mnie wyznaczonych, skąd słuchają wabu łosi. Tymi punktami zazwyczaj są stogi siana lub drzewa, na których siedzą. Tym sposobem gajowi często mają dalszy widok i łoś może blisko przechodzić, nie zwietrzywszy ich, a oni mogą łosia widzieć dobrze. Osobiście dla mnie czas wabu łosi jest kontrolą stanu łosi i radością , iż wkrótce spotkam się z tym królem puszczy. W pierwszych dniach września uporawszy się ze swymi interesami, wyjeżdżam i ja do puszczy.
Idąc kładkami, spotykam w różnych punktach gajowych z raportami „łosie się już wabią, jest ich dużo więcej niż w roku zeszłym. Już sporo łosi widzieli naocznie, niektóre ogromne rogale.

W dobrym więc nastroju dopływam do gajówki „Hołowa”, gdzie wyznaczam swoją główną kwaterę. „Hołowa” leży nad rzeką Lwa i jest punktem środkowym wszystkich ostępów. W tym roku pogoda jedynie nie dopisywała. Mało było tych pięknych, cichych ranków i wieczorów. Przesiedziałem w puszczy 10 dni. Widziałem 16 łosi, z których 12 zwabiono mi na strzał, zabiłem z tego dwa łosie, obydwa bardzo piękne. Jednego łosia zabiłem po 7/7 pasynków, drugiego 5/5 pasynków.

Miałem też ciekawe zdarzenie. Któregoś wieczoru w jednym z ostępów zwabiono mi cztery różne łosie, wszystkie mogłem strzelać. Wystarcza to chyba, aby wykazać, że stan ich musi być dobry. Dziś powróciwszy do Mańkiewicz po zestawieniu wszystkich raportów i omówieniu szczegółowym ze strażą leśną, dochodzę do przekonania, iż łosi w ordynacji dawidgródzkiej wiadomych mam, gdyż nie wszędzie dojść można było, jest w tym roku do 140 sztuk. Rójek, czyli łosz w tym roku odhodowanych, ostrożnie licząc, będzie 40 do 45 sztuk. Mam więc nadzieję, iż na rok przyszły stan liczebny łosi dojdzie do 200 sztuk. Jest to rezultat mojej dziesięcioletniej ciężkiej walki o zachowanie tego zwierza, który o mało przestałby zupełnie w Polsce egzystować.

Już wab się skończył, byłoby nadzwyczaj ciekawem, aby na lamach naszego myśliwskiego pisma i inni hodowcy dali nam choćby krótką wzmiankę co do stanu łosi i przebiegu tegorocznego wabu. Mam tu na myśli majątek Rzepichowszczyznę hr. Jarosława Potockiego, tereny Poleskiego Towarzysta Łowieckiego, tereny hr. Jundziłła i inne.”
Mankiewicze 1 X 1931.
Efekty, osiągnięte już w okresie pierwszego dziesięciolecia podjętych działań i wysiłków nad odbudową wyniszczonego zwierzostanu, były imponujące! Dość przytoczyć, że na organizowanym w dniach 16 i 17 stycznia 1931 r. w 12 strzelb w polowaniu uzyskano następujący rozkład: 72 dziki w jednym odwracanym pędzeniu, 89 dzików w jednym dniu (w drugim pędzeniu dziki przerwały obławę i wyszły na niezamarznięte bagna), 127 dzików, 3 wilki i puchacz w dwa dni.

Jedynie ten, który miał okazję poznać dzikie bezdroża poleskich kniei, może docenić perfekcyjność organizacji i osiągnięty nieporównywalny wynik tego polowania. Wynik, który rozsławił Radziwiłłowskie łowisko w całej myśliwskiej Europie!

Co dwa lata organizowane były kilkudniowe polowania (zawsze w 12 strzelb) na dziki i wilki. Na wilcze obławy z fladrami czekało w gajówkach 12 kilometrów sznurów! Również bogate tokowiska głuszców i cietrzewi, setki jarząbków, a przede wszystkim, niewyobrażalne dzisiaj, idące w tysiące sztuk, jesienne ranne sady kaczek – ściągały wybranych myśliwych z wielu krajów.

Henryk Uziembło, krakowski artysta malarz, który gościł u Radziwiłła i zwiedzał najdalsze zakątki wielkiego łowiska, w swoim opisie pt. „Radziwiłłowska Puszcza” wydanym w Krakowie w 1934 r. , tak zanotował spostrzeżenia dotyczące swoistej karty myśliwskiej księgi w gajówce Hołowa nad Lwą (zachowana pisownia W.S.) „(…) uderzające szerokie a niskie drzwi jednoskrzydłowe, zaiste pogańskie wierzeje z potężnych tarcic toporem gładko na blat zaciosane. Sczerniałe ich deski pokryte są szczelnie od ziemi do szczytu nazwiskami w pośpiechu pisanymi ołówkiem. Cała „familia” gospodarza puszczy, wszystkie hetmańskie dawnej i nazwiska najwyższych dostojników państwowych dzisiejszej Rzplitej, pomieszały się na tych trójcalówkach z nazwiskami gości cudzoziemskich. Tu i ówdzie odcyfrować można dowcipne słówko, soczystą myśliwską uwagę, a najczęściej niewątpliwie szczery wybuch entuzjazmu zdumionego tem co tu widział i przezywał – gościa. Jak powiedziano, doszczętnie zapisany, wymowny pamiętnik w głuchych puszczach zagubionej niepozornej, a słynnej gajówki…”

Jerzy Putrament w swoich notatkach ze studenckich wędrówek po Polesiu wspomina o podobnych, licznych zapisach nazwisk na ścianach myśliwskiej chaty w odległych Radziwiłłowskich „Bagnach Olmańskich” – królestwie głuszców i cietrzewi.

Ze starych źródeł można się dowiedzieć, że Karol Radziwiłł, obok polowań z udziałem członków rozległej rodzinny, zaprzyjaźnionych arystokratów, dyplomatów, wojskowych, organizował planowe polowania komercyjne, z których wpływy miały równoważyć wydatki związane z prowadzoną w takiej skali gospodarki łowieckieją. Ustrzeloną w większych ilościach zwierzynę, jak dziki i dzikie kaczki, eksportowano do krajów zachodnich. Uczestnikami tych dochodowych polowań byli najczęściej myśliwi, rekrutujący się ze sfer finansjery Śląska i Łodzi.

Znamiennym wydaje się fakt, że prawie we wszystkich źródłach, w których udało się znaleźć wzmianki o tej części Polesia stanowiącej ordynację lub o samym Karolu Radziwille, autorzy wspominają o bytujących licznie łosiach, otaczanych szczególną opieką. Można w nich odczytać, że książe chlubił się i pokazywał chętnie swoje łosie zainteresowanym gościom z podjazdu łodzią, podchodu po kładkach lub z wysokich wież obserwacyjnych, wkomponowanych w kępy sosen na wyspach wśród bagien. Łosie były niewątpliwie jego „oczkiem w głowie”. Z zapisów tych dowiedzieć się można również, że Radziwiłł co najmniej dwukrotnie przekazywał odłowione łoszaki do Białowieży.

Równolegle z utrwalającym się sukcesem hodowlanym Karola Radziwiłła, stopniowo zauważalna poprawa stanu ilościowego łosi następowała również w innych stałych ostojach łosiowych w północnej części woj. poleskiego, wschodniej białostockiego (w ówczesnych granicach), nowogródzkiego i wileńskiego.

Niezależnie od zaangażowania i dużego wysiłku włożonego przez właścicieli i dzierżawców łowisk na rzecz odbudowy pogłowia łosi – wielką role w tym osiągnięciu należy przypisać Naczelnej Dyrekcji Lasów Państwowych oraz doradczej roli Sekcji Ochrony i Hodowli Łosia Naczelnej Rady Łowieckiej, cieszącej się pod przewodnictwem Józefa Gieysztora wielkim autorytetem.

Po pierwszym okresie całkowitej ochrony odstrzał łosi był ściśle limitowany przez NDLP na każdy rok dla poszczególnych łowisk. Kierowano się wtedy nie obsesyjną wizją katastroficznych szkód w uprawach leśnych, lecz wyobraźnią, poczuciem odpowiedzialności oraz autentyczną troską o zasoby rodzimej przyrody. Dość przytoczyć, że – na zinwentaryzowany w 1937 roku – ogólny stan łosi w kraju 1100 szt. odstrzelono tylko 21 byków!

Wspomniana Sekcja Ochrony i Hodowli Łosia NRŁ na walnym zgromadzeniu 6 października 1937 r. – omawiając obok innych również stan łosi w dobrach Radziwiłła, szacując tam bytujące stado na 600-700 szt. – postanowiła zaopiniować pozytywnie wniosek ordynata na odstrzał w 1938 roku 10 byków! Są to bardzo wymowne przykłady jakże innego spojrzenia na odbudowujący się w wielkim trudzie i trosce wyniszczony zwierzostan!

Wspominając Karola Radziwiłła i jego działalność łowiecką nie można pominąć znaczenia dawidgródeckiego stada (około tysiąca sztuk w 1939 roku) dla dalszego rozwoju pogłowia łosi w całym regionie i jego w latach następnych ekspansji na zachód.

Żeby ten ważny historycznie szczegół właściwie ocenić, należy nam się kilka zdań dygresji. Druga wojna światowa, w odróżnieniu od pierwszej, przetoczyła się przez Polesie szybko i poczyniła znacznie mniejsze szkody w zwierzętach. Polityczne uwarunkowania, które podyktowały po 1939 roku na byłych kresach wschodnich nową rzeczywistość, przyniosły dla tych ziem i ich mieszkańców zmiany w niewyobrażalnym wcześniej wymiarze. Związek Radziecki, anektując te ziemie, realizując swoje wytyczone cele, przemienił je w rozległą strategiczną strefę obronną. Setki tysięcy hektarów lasów, błot, wód i mniej użytecznych gruntów, przeznaczonych zostało na ściśle strzeżone zamknięte tereny wojskowe. Wyludniono i zlikwidowano wioski i osady. Tereny te, wraz z szeroką strefą nadgraniczną, podlegały szczególnemu nadzorowi wszechobecnych organów bezpieczeństwa. Za naruszenie tej strefy groziły surowe kary.

Nieprzyjazna dla ludności tak szczelna hermetyzacja ogromnego obszaru o niezwykle bogatych walorach i zasobach przyrodniczych wytworzyła unikalne dla XX wieku warunki rozwoju dziko żyjącej zwierzyny. Dodać należy, że zakaz posiadania broni, restrykcyjne prawo i zorganizowany system powszechnego donosicielstwa, ograniczyły również do minimum tak ważny czynnik, jak funkcjonujące tam od wieków – dla wielu sposób na życie – kłusownictwo!

W tych warunkach nastąpił przyrost pogłowia łosi, który dał początek migracji na przełomie lat 1950/60. W swojej wędrówce na zachód łosie znalazły się daleko, skąd co najmniej dwa wieki wcześniej wyparła je ludzka działalność – wydawało się bezpowrotnie!

Łoś dzięki opiece myśliwych stał się znów w kraju zwierzęciem łownym. Wielka szkoda, że nie potrafiliśmy dać należytego odporu bezmyślnie zaplanowanej i realizowanej na przełomie lat 1980/90 redukcji tego gatunku, której efektem było kolejne moratorium.

Wracając jednak do Karola Radziwiłła. Jak każdy zapalony myśliwy, marzył o zdobyciu rekordowego trofeum! Czekał na myśliwskie uwieńczenie swoich wieloletnich wysiłków związanych z odbudową stanu łosi. Zwierzał się: „Od czasu kiedy zacząłem wabić łosie sam, a one na mój wab przychodzą, łowy te nabrały jeszcze większego znaczenia uczuciowego .Przybliża to mnie więcej do tej dzikiej natury, czyniąc prawdziwym synem tej puszczy i pozwalając doznawać tego dziwnego uczucia uduchowienia.

Często słyszałem, jak gajowi między sobą mówili „Kiedy Kniaź na Kniazia popadzie?” Czekałem na to… W odrodzenie rodu łosiowego w Polsce włożyłem niemało trudu, zachodów i poczynań. Gdzież jest więc sprawiedliwość? Czy nigdy nie uda mi się spotkać z praojcem wszystkich moich łosi i ukoronować całą moją pracę ubiciem takiego aby potem, jak to się mówi, schować broń do futerału i więcej do łosi nie strzelać…”

Marzenie niekiedy urzeczywistnia się! Bukowisko w 1937 roku już ucichło. Karol Radziwiłł po prawie miesięcznym pobycie w puszczy wrócił do domu do Mańkiewicz. Wieczorem po kolacji wyszedł na dziedziniec. Bezwietrzna, wygwieżdżona noc, zachęcająco prognozowała nazajutrz pogodny, chłodny ranek. To „coś”, co kieruje nami na myśliwskich ścieżkach, kazało mu powrócić do puszczy i o świcie, po raz ostatni, popróbować – jak mawiał – „pogawędzić z łosiem”!

Z uwagi na skromny w tamtych warunkach czas na dojazd, który pozostał do świtu, w rachubę wchodziła jedynie najbliżej skrajnie położona ostoja łosi, Hrużody. O brzasku konie dowiozły księcia do tamtejszej gajówki. Usłuchał gajowego, który radził, żeby cicho spłynąć łódką do nieodległego miejsca, gdzie jeszcze wczoraj słyszał gruby głos byka.

Tam w nadrzecznej mgle na wab księcia wyszedł z rozległych zarośli łozy na trudny strzał z chybotliwej łódki ten, na którego tyle lat czekał! Mocarz, jakiego nikt z licznej służby leśnej, nigdy wcześniej nie widział!

Jeszcze tego samego roku, na Międzynarodowej Wystawie Łowieckiej w Berlinie, zdobyte złotomedalowe trofeum wyceniono na 371,10 pkt CIC, są to w kolejności czwarte najlepsze rosochy łosia strzelonego dotąd w Polsce. Po latach oczekiwań spełniło się, „trafił Kniaź na Kniazia”!

Wybuchła II Wojna Światowa. Kapitan Karol Radziwiłł walczył we wrześniu 1939 r. w bitwie pod Kockiem. Tułaczym polskim szlakiem dotarł do Francji, wstąpił do tworzącej się tam naszej armii. Po klęsce Francji w 1940 roku ewakuowany został do Anglii. Po wojnie, jak wielu, pozostał na emigracji, osiedlił się w Afryce Południowej. Po latach uzyskał prawo powrotu do kraju.

Książę Karol Radziwiłł ostatni ordynat dawidgródzki – jedna z największych postaci międzywojennego polskiego łowiectwa – odznaczony jako jeden z pierwszych Złomem (1932), zmarł w Warszawie 24 października 1968 r., niezauważony i zapomniany przez brać myśliwską. (źródło: "Król poleskich bagien, który uratował łosia", Wiktor Szukalski).

Polowanie na głuszczce w Nieświeżu - z prawej na krześle Antoni Albrecht Wilhelm Radziwiłł, wnuk Antoniego Wilhelma Radziwiłła

W źródłach historycznych zachowały się dane nie tylko o znanych postaciach polujących w Deniskowiczach, lecz także o pracownikach administracji leśnej Radziwiłłów. Było wśród nich wielu zawołanych myśliwych z zimną krwią, odwagą i znajomością leśnych praw. Ciekawą personą był strzelec i niedźwiednik Jan Baranowski. Jego ojciec podczas polowania pasował na myśliwego samego księcia Albrechta Radziwiłła. „Stary strzelec Baranowski, który towarzyszył w wielu wyprawach ojcu księcia, wbił niedźwiedziowi kordelas pod łopatkę i następnie, podając gałązkę jodłową, okrwawionym końcem ostrza nakreślił krzyżyk na czole księcia, który zdjął kapelusz. Był to chrzest zabicia pierwszego niedźwiedzia” – pisał w „Łowcu Polskim” (1913) świadek tego wydarzenia.

Adam Bugała z rodziną

Miłośnikiem myślistwa był ostatni nadleśniczy w Deniskowiczach Adam Bugała (1899-1961). Pracę zawodową rozpoczął 1.04.1924r. w Lasach Księcia Karola Mikołaja Radziwiłła jako Nadleśniczy Nadleśnictwa Nieświeskiego (powiat nieświeski, woj. nowogródzkie). Pracował w lasach nieświeskich do 30.04.1932r. Od 1.05.1932r. do momentu agresji sowieckiej, we wrześniu 1939r., był nadleśniczym w Deniskowiczach (woj. poleskie, gmina Łuniniec), w ordynacji dawidgródeckiej Radziwiłłów. W pierwszych dniach września 1939r. został zmobilizowany, a rodzina, po wkroczeniu wojsk sowieckich na te tereny, została wysiedlona do miejscowości Hancewicze koło Brześcia. W czerwcu 1941 roku jego żona Czesława z trojgiem dzieci: Heleną „Kasią" (9 lat), Ryszardem (7 lat), Jerzym (5 lat) została deportowana na Syberię, do miasta Kamieńnad rzeką Ob (Ałtajski kraj, obłast Barnauł). W kwietniu 1946r., w ramach repatriacji, wyjechali z Kamienia i w czerwcu wrócili do Polski. W sierpniu 1946r. przyjechali do Giżycka.

 

Po drugiej wojnie światowej tworzył w Polsce, na terenie byłych Prus Wschodnich podwaliny pod nowoczesne leśnictwo. W jego przekonaniu gospodarka leśna zawsze powinna iść w parze z racjonalnie prowadzoną gospodarką łowiecką. Uważał, że rozważne gospodarowanie populacjami umożliwia ich trwałe współistnienie, warunkujące zabezpieczenie wszechstronnych korzyści: środowiskowych, społecznych i gospodarczych.

 

Nie związał się z żadną partią działającą w PRL, co pozwoliło mu zachować niezależność polityczną. Dlatego też wielokrotnie przenoszono go z miejsca na miejsce. Jego pasją było myślistwo. Był człowiekiem pełnym entuzjazmu, o dużej kulturze osobistej, erudycji i ogromnej wiedzy fachowej. Las i jego mieszkańcy nie mieli dla niego tajemnic. Nigdy też nie opuszczało go poczucie humoru.

 

Fragment wspomnień Tadeusza Stelmasiewicza ze wspólnych polowań z p. Adamem Bugałą sprzed 1950 roku (polowali razem w okolicach Kut oraz Pożarek).

 

„Był zapalonym myśliwym hołdującym tradycjom okresu międzywojennego. W czasie jego nadleśniczowania w latach 1945-1946 zawiązano pierwsze Koło Łowieckie Jeleń w Łuczanach, które następnie zmieniło nazwę na „Rogacz" w Giżycku.

 

Posiadał kundelka, suczkę o imieniu Siksa, która w szczenięctwie musiała długo leżeć przy jakimś jamniku i trochę nabrała jego kształtów. Była wspaniale zaprawiona w polowaniach na dziki. Z uwagi na to, że była niewielka i mocno, wielokrotnie pokaleczona, to podczas polowań przy wysokim śniegu pan Adam nosił ją „za pazuchą" swojego płaszcza. Dopiero, gdy miot został obstawiony myśliwymi Siksa była wyjmowana zza pazuchy i puszczana na świeży trop wejściowy czarnego zwierza i raptem diabeł w nią wstępował – opuszczały ją wszystkie dolegliwości i wysoki śnieg nie stanowił żadnej przeszkody. Błyskawicznie dochodziła do dzików w ostępie i intensywnie głosiła. Wtedy dopiero do jej głosu dołączały inne pieski i już razem wypychały dzika na linię. Po zakończonym miocie Siksa znowu przychodziła kulejąc i potykając się w głębokim śniegu na co Pan Adam pochylał się, brał ją na ręce, przez chwilę głaskał i następnie chował za pazuchę płaszcza."

 

Wertując historię majątków i polowań polskiego ziemiaństwa, a przede wszystkim losy ich właścicieli, prawie zawsze trafiamy na granicę dat 1939 - 1945, za którą nie ma już nic, albo to, co pozostało, jest ledwie cieniem przedwojennej świetności.

Jak nożem uciął, znikają rodziny od pokoleń zamieszkujące te same gniazda rodowe, niknie wielowiekowa tradycja. W bardzo skromnej resztce pozostały domy, a czasem już tylko ruiny. Żaden z opisanych  majątków, nie oparł się przemianom, które nadeszły wraz z wydaleniem prawowitych gospodarzy. Wielu z nich podjęło walkę z Niemcami, a później z Rosjanami. Trafiali do obozów koncentracyjnych, ginęli w walce, albo wiedli biedne życie, ukrywając się przed prześladowaniami wymierzonymi przez nową władzę w „arystokratów”. Tymczasem w większości byli gorącymi patriotami kochającymi łowiectwo.

 

Polowania w Ordynacj Lubomirskich z Przeworska

 

Ród Lubomirskich – to symbol polskości, to rodzina, która położyła fundament pod rozwój kultury w minionych epokach. Lubomirscy zapisali się jako darczyńcy i kuratorzy Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie oraz twórcy Muzeum im. Lubomirskich we Lwowie, byli współtwórcami Polskiej Akademii Umiejętności i utworzonego przy niej Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Lubomirscy to także mecenasi sztuki i kolekcjonerzy oraz patrioci, którzy popierali zrywy narodowo-wyzwoleńcze. Lubomirscy to ród, który przyczynił się do przekazania potomnym wielu bezcennych dóbr kultury i pamiątek narodowych. Lubomirscy z Przeworska to także twórcy i organizatorzy Ordynacji Przeworskiej Książąt Lubomirskich, która dała podwaliny bytu Zakładowi Narodowemu im. Ossolińskich we Lwowie, to dochody, jakie przynosił majątek przeworski – Ordynacja Przeworska, sprawiły, że Lwowskie Ossolineum mogło działać, rozwijać się i funkcjonować.

 

Pierwsza historyczna wzmianka o osadzie pochodzi z 1280 r., chociaż zapewne już na przełomie IX i X wieku istniał tu gród zwany „kniażym grodziszczem”. W roku 1340 wieś Przeworsko z nadania króla Kazimierza Wielkiego weszła w posiadanie rodziny Tarnowskich. Dzięki staraniom Jana Tarnowskiego w 1393 r. król Władysław Jagiełło nadał miastu przywilej lokacyjny na prawie polskim, zaś rok później przeniósł je na prawo niemieckie. Przez kolejnych kilka wieków Przeworsk pozostawał miastem prywatnym w posiadaniu znamienitych rodów Tarnowskich, Kostków, Ostrogskich i Lubomirskich.

Pałac w Przeworsku

W 1621 roku Przeworsk stał się prywatnym miastem rodu Lubomirskich. Powodem tej zmiany było małżeństwo Zofii Ostrogskiej z Sebastianem Stanisławem Lubomirskim, który piastował wówczas urząd wojewody krakowskiego i ruskiego. Jego śmierć zapieczętowała przypisanie miasta jednemu z jego synów – Jerzemu Sebastianowi Lubomirskiemu.

Budowę pałacu rodu Lubomirskich w Przeworsku zawdzięcza się księżnej Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej, pani na Łańcucie. Ze względu na bliskie położenie Łańcuta, dobra przeworskie były wymarzonym miejscem na rezydencję ulubionego wychowanka księżnej marszałkowej – Henryka Lubomirskiego.

Budynek obecnego pałacu z inicjatywy ks. Henryka Lubomirskiego powstał na miejscu istniejącego tu późnorenesansowego dworu obronnego, nadając mu kształt niewielkiego pałacyku o cechach angielskiego klasycyzmu. Prace budowlane przy pałacu początkowo prowadził, nadworny architekt księżnej Izabeli Lubomirskiej Jan Griesmayer, a dokończył Piotr Aigner oraz sztukator Fryderyk Bauman, który projektował dekoracje wnętrz. Pałac, którego budowę zakończono ok. 1807 r., w połowie XIX w. został rozbudowany według projektów Feliksa Księżarskiego i zyskał obecny kształt architektoniczny. W 1829 roku sławny polski generał Józef Bem opracował i zainstalował w pałacu Lubomirskich w Przeworsku nowy system ogrzewania.

Pałac Lubomirskich w Przeworsku

W 1905 r. architekt Tadeusz Stryjeński wykonał projekt budowy nowego – neobarokowego pałacu, który miał stanąć w miejscu istniejącego. Kolejnych kilka projektów w 1920 r. opracował architekt Józef Gałęzowski. Były wśród nich plany nowej kordegardy (zapewne też bramy) i przebudowy pałacu, któremu nadano eklektyczny wygląd. Z niewiadomych przyczyn wszystkie plany dotyczące pałacu pozostały niezrealizowane. W 1923 r. wybudowano jedynie kordegardę i reprezentacyjną bramę wjazdową według projektów Józefa Gałęzowskiego, rozebrano zaś dom burgrabiego przy wjeździe do parku i starą oficynę gościnną – budynki powstałe jeszcze przed budowa pałacu.

Przeworsk - 1930 r.

Do 1939 roku w pałacu Lubomirskich w Przeworsku znajdowało się wiele prawdziwych i drogocennych dzieł sztuki, które po wybuchu II Wojny Światowej zostały zagarnięte przez Niemców (19 wyjątkowo cennych obrazów). Rosjanie zaś dokończyli kradzieży pałacu z pozostałych wartościowych rzeczy w tym m.in. kolekcję numizmatyczną liczącą ponad 5 tysięcy pozycji. Podstawę przeworskich zbiorów stanowiła galeria obrazów, kolekcja rzeźb, zbrojownia oraz archiwum rodowe. Ponadto zgromadzono tam liczne pamiątki historyczne, bogaty zbiór mebli i cenne brązy. W latach 1869 - 1870 znaczna część muzealiów przeworskich (m.in. galeria obrazów i zbrojownia) została przeniesiona do Muzeum Lubomirskich we Lwowie, które było połączone z Zakładem Narodowym im. Ossolińskich. Stało się tak z inicjatywy ks. Henryka Lubomirskiego - kuratora Ossolineum. Okazała biblioteka, która przyniosła chlubę pałacowi, dziś wzbogaca księgozbiór Ossolineum we Wrocławiu. W 1948 roku na mocy aktu wydanego przez Ministerstwo Kultury i Sztuki, ponad 300 najbardziej interesujących eksponatów przejął wcześniej utworzony Państwowy Ośrodek Muzealny w Łańcucie.

Przez kilka dziesięcioleci po zakończeniu II Wojny Światowej pałac i pozostałe budowle zespołu pełniły różnorodne funkcje jako siedziby urzędów i instytucji publicznych oraz jako mieszkania dla repatriantów. W początku lat 70. XX wieku przeprowadzono kapitalny remont pałacu przeznaczając go na cele muzealne. W roku 1974 utworzono wielodziałowe muzeum państwowe pod nazwą Muzeum – Pałac Lubomirskich.

Muzeum – Pałac Lubomirskich

 

Henryk Lubomirski - I Ordynat

Henryk Lubomirski rozpoczął starania na dworze wiedeńskim o utworzenie Ordynacji Przeworskiej książąt Lubomirskich, którą ostatecznie zatwierdzono dopiero w 1868 r. Drugą ważną decyzją było przyjęcie w 1823 r. dziedzicznej kuratorii literackiej Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie i powołanie przy nim Muzeum im. Lubomirskich. Do Ossolineum i Muzeum Lubomirskich trafiła tą drogą część zbiorów przeworskich, które przekazali Henryk Lubomirski i jego syn Jerzy Lubomirski, a następnie Andrzej Lubomirski. Znalazły się wśród nich: księgozbiór, zbrojownia przeworska, kolekcja grafiki i rysunku europejskiego z rysunkami Rembrandta i Dürera i wiele innych. Funkcję kuratorów Ossolineum sprawowali Lubomirscy do 1944 r.

W II dekadzie XIX w. Pałac Lubomirskich stał się na wiele lat ośrodkiem życia kulturalnego i towarzyskiego okolicznej arystokracji i ziemiaństwa. Przyjmowano tu także sławnych gości, wśród których znalazł się m. in. francuski pisarz Honoré de Balzac i przyjaciel Jerzego Lubomirskiego, poeta Zygmunt Krasiński. Poza pałacem z jego wspaniałym wystrojem, wyposażeniem i zbiorami, zainteresowanie wzbudzał także park, który dzięki osobistemu zaangażowaniu Teresy i Henryka Lubomirskich zyskał nową kompozycję. W miejsce dawnego ogrodu włoskiego książęca para zaprojektowała angielski park krajobrazowy. Wykorzystywał on naturalne ukształtowanie terenu oraz zakola rzeki, które były nieodzownym elementem ogrodu romantycznego. Oprócz krajowych gatunków drzew znalazły się tu drzewa obcego pochodzenia takie jak sosny amerykańskie, platany i tulipanowce. W obrębie parku zostały usytuowane różne budowle należące do kompleksu pałacowego: oficyny gościnna i kuchenna, dom burgrabiego (mieszkanie rządcy), stajnie z powozownią i domem koniuszego, dom ogrodnika i dwie oranżerie.

Zachowana do dziś oranżeria, została wybudowana jednocześnie z pałacem, a w 1827 r. przebudowana i ozdobiona przez Antoniego Baumana, syna Fryderyka, neorenesansową sztukaterią w elewacji frontowej. Jego dziełem jest także budowa kaplicy pałacowej dekorowanej wewnątrz sztukateriami i stiukami. Dla podniesienia standardu pałacu inżynier Józef Bem, późniejszy generał wojsk polskich i bohater narodowy Węgier, zaprojektował w 1827 r. ogrzewanie systemem Meisnera (przez nawiew ogrzanym powietrzem). Elementy tego systemu – kanały powietrzne – do dziś istnieją w murach pałacu.

 Jerzy Henryk Lubomirski – II Ordynat

Kolejnym właścicielem dóbr przeworskich w roku 1850 został Jerzy Lubomirski – jedyny syn Henryka Lubomirskiego. Po przejęciu schedy po ojcu kontynuował rozbudowę kompleksu zabudowań gospodarczych oraz zlecił architektowi Feliksowi Księżarskiemu przygotowanie planów rozbudowy pałacu. Plany te były realizowane zapewne jeszcze w latach 60. XIX w. W wyniku rozbudowy nadbudowano II piętro pałacu, wybudowano także drugą klatkę schodową oraz kredens i salon szklany na I piętrze. W 1868 r. sporządzono projekt budowy nowej oficyny gościnnej, która miała stanąć przy północnym skrzydle pałacu, w miejscu istniejącej starej oficyny. Jednak rychła śmierć Jerzego Lubomirskiego w 1872 r. uniemożliwiła realizację tych planów.

Andrzej Lubomirski – III Ordynat

Jego następca, pierworodny syn Andrzej Lubomirski objął ordynację w 1882 r., po osiągnięciu pełnoletniości. Nie kontynuował podjętej przez ojca rozbudowy pałacu, a rozpoczął realizację własnych planów przekształcenia rezydencji. Pierwszym etapem była budowa na przełomie XIX i XX wieku nowej oficyny gościnnej o cechach eklektycznych, przylegającej do oficyny kuchennej. Około 1900 r. zelektryfikowano pałac wraz z budynkami pełniącymi funkcje służebne i wybudowano budynek dla motoru elektrycznego – agregatu prądotwórczego zasilającego w energię także pozostałe budynki Ordynacji. W tym czasie powiększono obszar parku o tzw. górny park – część o charakterze leśnym, leżącą powyżej tarasów ogrodowych, a na wschód od pałacu urządzono kort tenisowy.

Książę Andrzej Lubomirski w stroju polskim. Książę Andrzej Lubomirski, wywiązując się ze zobowiązań ordynackich, występował jak jego ojciec i dziad w stroju polskim, na uroczystościach państwowych i rodzinnych.

Wielką namiętnością ostatniego Ordynata księcia Andrzeja Lubomirskiego były polowania.  Ordynat  urządzał w Przeworsku  polowania nie takie znowu wielkie, ale bardzo miłe i dobrze prowadzone. Zwalczano kłusownictwo, w archiwum kancelarii dyrekcji obok oprawionych map, szafek z dokumentacją i gablot z wypchanymi ptakami wisiała na ścianie kolekcja prymitywnej broni odebranej kłusownikom. Nie tolerowano pijaństwa, przed polowaniem podawano tylko po kilka kieliszków wódki do śniadania myśliwskiego i dla nagonki, celem rozgrzania się i zimą przy odłowach.

Andrzej Lubomirski strzelający do rzutków, Przeworsk, 1930 r.

Książę uczestniczył w polowaniach w Ostryni, w województwie stanisławowskim, w majątku Stanisława Potulickiego, swojego zięcia, bywał na polowaniach w Antoninach w majątku Józefa Potockiego, na polowaniach u sąsiadów Potockich w Łańcucie, bywał na polowaniach w województwie lwowskim, m.in. w majątkach Chryń, Ojkos, Żelechówka.

 

Polowaniom towarzyszyły specjalne przygotowania, wzywano dodatkowego kucharza ze Lwowa lub wynajmowano takiego na miejscu. Szykowano plan polowania, opisywano stan zwierzyny, plan ten przygotowywał Leonard Dąbrowski – administrator w folwarku w Nowosielcach, i przedkładał go Ordynatowi Andrzejowi Lubomirskiemu.

Leonard Dąbrowski, Archiwum Państwowe w Przemyślu

"Ten stary dziewięćdziesięcioletni emeryt – gracjalista, mimo swych lat sędziwych krzepki jeszcze i świetnie wyglądający, mieszkał stale w Nowosielcach, ale od czasu do czasu można go było widzieć jadącego na swym starodawnym koczobryku bądź to do miasta w jakimś interesie, bądź to do pałacu, gdzie jako persona grata był zawsze mile witany i otoczony powszechnym szacunkiem. Służył familii Lubomirskich jeszcze za życia śp. Księcia Jerzego, ojca dzisiejszego ordynata, a tego ostatniego znał od małego dziecka, nic więc dziwnego, że z jego zdaniem liczono się w pałacu, a wszyscy w pałacu tytułowali go „dziadziem”. Był uważany prawie za członka rodziny",

 

Pięciodniowe polowanie będzie nas drogo kosztowało – tak w liście do księcia Ordynata pisał jego przeworski administrator Pogorowski, wytykając Lubomirskiemu nadmierne wydatki z kasy ordynackiej, różne łapki i klatki z myślistwem mające styczność (…), nowa bażantarnia, żywienie ptactwa, opłacanie ludzi do tej pracy, psy, które zjadały tyle owsa co para fornalskich koni. Dziennie do obsługi polowania potrzebne były 242 osoby, samych polnych ze strzelbami było 200. Część upolowanej zwierzyny odsprzedawano Żydom, do zamku w Krasiczynie, książę Andrzej we Lwowie organizował „wystawę” zajęcy po polowaniu na sprzedaż.

Łowiska ordynackie księcia Andrzeja Lubomirskiego przed wybuchem I Wojny Światowej miały bogate tradycje, słynne były podjazdy na rogacze ławą, ciągnące się nawet 14 km oraz polowania na bażanty. I Wojna Światowa pozostawiła z tych łowisk ruinę. Wojska zaborcze zniszczyły pięknie zagospodarowane bażantarnie, zdziesiątkowały stan saren na potrzeby kuchni wojskowych, a okoliczna ludność, kłusując, dokończyła zniszczenia.

Po ukończeniu wojny nadeszły ciężkie chwile ratowania reszty zwierzyny, z której jak np. z saren, zajęcy i kuropatw, pozostały zaledwie niedobitki, z bażantów zaś ani śladu. (…) Dzięki bezwzględnej ofiarności Właściciela i ciężkiej pracy Administracji, głównie zaś pomocy św. Huberta znikły już ślady zniszczenia wojennego, a odrodzona i zasilana sprowadzanymi egzemplarzami zwierzyna, pięknie się rozmnaża. Łowiska przeworskie słynęły z żyznej ziemi i obejmowały tereny własne na obszarze powiatu przeworskiego i łańcuckiego – ponad 5394 hektarów, oraz tereny wydzierżawione – ponad 21 hektarów, w tym tereny leśne – ponad 3 tysiące hektarów. Na tychże łowiskach dbano o rozród saren i zajęcy, zaś lisy ze względu na intensywną hodowlę bażantów traktowane były jak szkodniki, które tępiono. Poważne szkody w uprawach Ordynacji Przeworskiej czyniły w sezonie letnim dziki. Na łowiskach prowadzono też hodowlę bażantów, krzyżując dwa gatunki tych ptaków; bażanta mandżurskiego z bażantem mongolskim.

„Polowanie w Przeworsku”, od lewej: Alfred Potocki, Andrzej Lubomirski, 1933 r., zbiory prywatne

Po I Wojnie Światowej odbudowywano też stan kuropatw, które zostały niemalże wytrzebione. Na terenach łowieckich Ordynacji Przeworskiej polowano również na: słonkę, dziką kaczkę i dziką gęś. Na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu w 1929 r. w pawilonie 84 na wystawie łowieckiej prezentował książę Andrzej Lubomirski cietrzewie, kamienie żołądkowe głuszców, poroża sarnie, wieńce jelenia oraz w pawilonie 78 stanowisko, gdzie prezentowano „hodowlę traw, ziemniaków i zbóż Ordynacji Przeworskiej”, pod kierownictwem naukowym i reprezentantem handlowym Spółką Akcyjną „Udycz”.

 

Poważnym problemem na łowiskach było kłusownictwo, które bezwzględnie zwalczano, jest nadzieja, że przy wspólnym tępieniu kłusownictwa z sąsiednimi właścicielami terenów łowieckich, wstrętny ten nałóg zostanie wykorzeniony – pisał Ordynat. W latach 1924–1935 odebrano 38 sztuk broni palnej oraz zlikwidowano wnyki w liczbie 2.728.190 szt.

 

14 listopada 1932 r. Poniedziałek, Przeworsk, Polowanie na bażanty - sprawozdanie

 

Rano przyjechał Górski, gen. Wieczorkiewicz, Włodzimierz Dzieduszycki. Do Borku spóźnieni Alfred i Jerzy Potoccy. Stopni 0 stopni C, ale wiatr północno-wschodni. Polujemy Borek do 12½. Po śniadaniu autami Skotnikiem do Dębrzyny. Tam polujemy do 16:00.

 

Padło w Borku: 339 bażantów, w tym 43 kur, czyli 296 kogutów, 26 zajęcy. Razem  365 sztuk.

 

W Dębrzynie: 109 bażantów, w tym 16 kur, czyli 85 kogutów, 33 zające, 2 króliki, 1 słonka, czyli  137 sztuk. Razem: 440 bażantów, 381 kogutów i 59 kur, 59 zajęcy, 2 króliki, 1 słonka, czyli 502 sztuk.

 

Po przeszukaniu po 2 dniach:

 

Poniedziałek. 14 listopada -  Borek: 296 kogutów, 44 kur, czyli 340 bażantów, 36 zajęcy, czyli 376 sztuk.

 

Wtorek. 15 listopada – Borek: 178 kogutów, 29 kur, czyli 207 bażantów i 8 zajęcy, czyli 215 sztuk.  Razem Borek 547 bażantów, 44 zające, czyli 591 sztuk.

 

Dębrzyna 14-go: 87 kogutów, 15 kur, czyli 102 bażanty, 33 zajęcy, 3 króliki 1 słonka czyli 138 sztuk.

 

Dębrzyna 15-go: 45 kogutów, 89 kur, czyli 134 bażanty, 14 zajęcy, 3 króliki, czyli 151 sztuk.

Borek razem 474 kogutów, kur 44 zajęcy, czyli bażantów 547, a sztuk 591.

 

Dębrzyna:  razem 132 koguty, 104 kur, czyli bażantów 236, 47 zajęcy, 5 królików, 1 słonka, 1 sowa, czyli 290 sztuk.

Wyjazd na polowanie w Przeworsku, na wozie bracia Sierakowscy i kuzyn Tyszkiewicz, przy koniach Marysia Sierakowska, Przeworsk, 1930 r.

„Na białej stopie” – polowanie na zające, od lewej: Wołkowicki, Andrzej Lubomirski i Ignacy Dembowski, lata 20. XX wieku

Polowanie z przyjaciółmi z rodziny hrabiów Szembeków, właścicieli Wysocka w Wielkopolsce, od lewej: Andrzej Lubomirski, Bogdan Szembek (1880–1956), Andrzej Sierakowski, Bogdan Szembek Junior (1913–1975), Wysocko – 1938 r.

„Przywilej łowów” przypisany do posiadającego ziemię pociągał za sobą wiele obowiązków i wymagał dużej wiedzy na temat zwierzyny, lasów i, jak to się określa obecnie, ochrony środowiska. Aby móc zaprosić sąsiadów i kuzynów na polowanie należało prowadzić odpowiednią gospodarkę łowiecką, znać okresy ochronne zwierzyny płowej, grubej i ptactwa. Spraszało się myśliwych obdarzonych dużą kulturą łowiecką, stosujących łowiecki kodeks i znających łowieckie prawo. Polujący musiał dobrze strzelać – tę umiejętność ćwiczono od dziecka. Koń i strzelba były oczywistym prezentem dla dorastającego syna szlacheckiego. Spotkanie w kniei, przy ognisku lub przy wieczornej kolacji było okazją do snucia niekończących się gawęd myśliwskich, których bohaterem był pies, sztucer lub dubeltówka, zwierzyna czy podprowadzający „leśny człowiek” – gajowy znający łowisko jak własną kieszeń.

 

Uznanymi, pożądanymi kompanami myśliwskich spotkań byli Adam i Stanisław Sierakowscy oraz Andrzej Lubomirski. Uczestniczyli w polowaniach w Przeworsku, w Wysocku u Szembeków, w Orłowie Ślaskich, w Poturzycy Włodzimierza hr. Dzieduszyckiego, w Nawoźcach i Michałkach Ksawerego hr. Branickiego, w Rosi Adama hr. Branickiego, w Porycku Stanisława hr. Czackiego i co ciekawe w Nieświeżu u księcia Antoniego Radziwiłła na niedźwiedzie.

Wizyta prezydenta Ignacego Mościckiego w Przeworsku 19 lipca 1929 r., Muzeum w Przeworsku

Po przywitaniu na przeworskim rynku prezydent udał się do Pałacu Lubomirskich, witany przez księcia Andrzeja Lubomirskiego, gdzie przebywał do dnia następnego. Dzień wcześniej Andrzej Lubomirski zorganizował próbny objazd przed przyjazdem prezydenta – z zegarkiem w dłoni. Przy „Salve” zbudowano specjalny pawilon śniadaniowy, gdzie podano śniadanie na 42 osoby. Prezydent zwiedzał cukrownię i Ordynację. W pałacu na okoliczność wizyty prezydenta urządzono raut przy udziale okolicznego ziemiaństwa, marszałkiem dworu był Zygmunt Bauman. Prezydent przyjęty został najpierw w małym salonie, a goście zbierali się w Sali balowej. Po wyznaczonej godzinie adiutant prezydenta wmaszerował przez jadalnię do sali balowej, za nim prezydent we fraku ze wstęgą Orła Białego. Książę Andrzej Lubomirski przedstawiał prezydentowi zgromadzonych gości, m.in. Alfreda Potockiego z Łańcuta, Witolda Czartoryskiego z Pełkiń, Scypiona del Campo z Łopuszki Wielkiej i starostę przeworskiego Zdzisława Olszewskiego. Na raucie prezydent prowadził pod rękę księżnę Eleonorę Lubomirską, wiodąc w korowodzie całe towarzystwo do parku w okolice klombu przed pałacem, gdzie urządzono przyjęcie i wznoszono toasty. Miejscowi uznali, że był to jeden z ostatnich momentów świetności pałacu.

Warto napisać, wynika z powyższej fotografii, że jedna z córek księcia Andrzeja Lubomirskiego wyszła za mąż za Stanisława Sierakowskiego z Waplewa Wielkiego na Powiślu.

Fotografia ślubna Heleny Lubomirskiej i Stanisława Sierakowskiego - 1910 rok

Stanisław Sierakowski  1910 r. pojął za żonę Helenę z książąt Lubomirskich, z którą miał siedmioro dzieci: Teresę (1911-1939), Adama (1912-1964), Andrzeja (1914-1995), Różę (1915-1949), Marię (1917-1989), Wandę (1920-1989) i Jadwigę (ur. 1924).

 

Pochodził z zamożnej rodziny właścicieli ziemskich w Waplewie Wielkim (na Powiślu) i Osieku (ziemia dobrzyńska). Był polskim działaczem narodowym w Republice Weimarskiej i III Rzeszy, pierwszym prezesem Związku Polaków w Niemczech i Związku Mniejszości Narodowych w Niemczech, poseł do Sejmu Pruskiego.

Młoda pani Sierakowska, choć była niskiego wzrostu (do zdjęcia ślubnego pozowała stojąc na taborecie), okazała się osobą o zdecydowanym i charyzmatycznym charakterze. W 1917 r. stanęła na czele komitetu, który zbierał dary dla poszkodowanych przez wojnę Polaków z Kongresówki.

 

Po 1920 r. gdy w efekcie niekorzystnego dla Polski plebiscytu, Powiśle pozostało w prowincji wschodniopruskiej, dzięki jej staraniom, w 40 niemieckich szkołach na Powiślu wprowadzono lekcje polskiego. Z pomocą innych osób zorganizowała też 15 polskich przedszkoli, do których chodziło 650 polskich dzieci. Była prezesem Polsko-Katolickiego Towarzystwa Szkolnego. Działała w Towarzystwie Ziemianek których została prezeską w 1920 r. i Towarzystwie Kobiet św. Kingi. W 1933 r. przeniosła się do Poznania, w 1936 r. zamieszkała w Osieku koło Brodnicy.

(…) Wzbudzała w ludziach respekt – wspominała po latach wnuczka, Izabella Sierakowska-Tomaszewska. Miała zasady, od których nigdy nie odstępowała. Zwykła mówić:"Należy postępować tak, jak należy", co przejął potem od niej mój ojciec. Niemców przyjmowało się w jej domu tylko w kancelarii, nigdy na salonach, poza zaprzyjaźnionym lekarzem. Do domu nie zapraszało się ludzi, "którzy nie mieli papierów w porządku", czyli żyli bez ślubu kościelnego“.

Helena Lubomirska jeszcze jako panna

Po wybuchu II Wojny Światowej i zajęciu Pomorza Gdańskiego przez Niemcy Sierakowski z rodziną musiał opuścić Osiek i przeniósł się do córki, Teresy i jej męża, Tadeusza Gniazdowskiego. 20 października gestapo aresztowało S. Sierakowskiego i osadziło go więzieniu w Rypinie. Wkrótce podobny los spotkał jego żonę oraz zięcia z córką. Na przełomie października i listopada 1939 r. wszyscy zostali rozstrzelani po długich torturach. Miejsce pochówku nie jest znane. Epitafium małżeństwa Sierakowskich znajduje się w kościele w Osieku i kościele w Waplewie, dawnej kaplicy rodowej. Cały majątek Sierakowskich przeszedł na własność Rzeszy, zbiory sztuki, w tym cała kolekcja malarstwa europejskiego oraz księgozbiór, uległy rozproszeniu.ietności

Andrzej Lubomirski z Lordem, dogiem Sierakowskich w Waplewie Wielkim

Ostatni przeworski Ordynat okupację niemiecką przetrwał w Przeworsku, ale po wkroczeniu komunistów, nie mając złudzeń co do zamiarów nowej władzy, wyemigrował z Polski. Zmarł w Brazylii w 1953 roku. Kwitnącą ordynację przejęło państwo – i wkrótce z dobrze niegdyś prosperujących, nowoczesnych zakładów niewiele zostało. Zburzenie zabudowań dawnej cukrowni w 2008 roku można uznać za symboliczne pogrzebanie wszelkich śladów po przeworskim imperium przemysłowym.

 

Każdy z Ordynatów był bardzo dobrze wykształcony, wiedzę zdobywał za granicą, władał kilkoma obcymi językami, każdy z nich dbał o swoje gniazdo rodowe – Przeworsk, powiększał majątek, usprawniał system zarządzania Ordynacją, a istotną rolę w tych działaniach odgrywali odpowiedzialni pełnomocnicy. Oprócz bycia dobrymi gospodarzami, Lubomirscy działali na polu społecznym, kulturalno-oświatowym i charytatywnym. Byli polskimi patriotami.

 

Z wielkich, magnackich ordynacji wracamy do ziemiaństwa polskiego, chcąc przedstawić jej postacie, może mało znane, ale będące zapalonymi myśliwymi. Taką jest niewątpliwie ziemiańska rodzina Niemojewskich osiadła na ziemi włoszczowskiej, na kieleczyźnie.

 

Niemojewsy herbu Wieruszowa

 

Dzieje rodu Niemojewscy herbu Wieruszowa na stałe wpisali się w historię włoszczowskiego regionu. Przez dwa stulecia byli właścicielami Lasocina i jego okolic: Oleszna, Podzamcza, Woli Świdzińskiej.  Ród wywodzi się z Niemojewa w powiecie wieruszowskim (obecnie w woj. łódzkim). Pierwsze wzmianki o nich pochodzą z XV w. W XVIII w. stali się właścicielami dóbr Oleszno, w których skład wchodził Lasocin. Po raz pierwszy nastąpiło to w latach dwudziestych XVIII w. W 1721 r. odbył się ślub Eufrozyny Podoskiej i Antoniego Niemojewskiego, dziedzica Słupi koło Kępna.

W notatkach ks. Romualda Wójcika, proboszcza Oleszna na przełomie XIX i XX wieku, znajdujemy następujące informacje:

- „R. 1721 Antoni Niemojewski, brat Jana, żeni się z Eufrozyną Podoską córką Jana i Konstancji z Tarłów. W 1727 r. odbierają spadki po Podoskich...”
- „R. 1724 w Olesznie nastąpił podział majątków między Eufrozyną z Podoskich Niemojewską, Marjanną Dębską, Teofila Szembekową i Zofją Podoską. Mocą tego zapisu na rzecz Marjanny Podoskiej, żony Antoniego Dębskiego dobra Oleszno, Chotów, Świdno, Wola przeszły na jej własność.”
- „R. 1736 po bezpotomnie zmarłej Marjannie z Podoskich Dębskiej Oleszno dostaje się Antoniemu Niemojewskiemu, podczaszemu  żytomierskiemu.”
- „R. 1743 Eufrozyna z Pod. Niemojewska czyni podział majątku między synów: Feliksa i Andrzeja Niemojewskiego. Temu ostatniemu dostało się Oleszno. Niemojewscy z Lasocina. W 1751 r. Zofja z Podoskich córka Jana resztę dóbr (Chotów, Świdno i Wolę) odstępuje Andrzejowi Niemojewskiemu...”

- „R. 1756 ...Andrzej N. pochowany był w Wieluniu u Pijarów w 1777 r. Umarł bezpotomny. Eufrozyna zm. 1779 r. pochowana też w Wieluniu u Pijarów. Wnukiem Eufrozyny i synem Feliksa, wielokrotnego posła na Sejm (m.in. 1773 r.) był Józef Niemojewski urodzony w Słupi w 1762 r. W źródłach spotykamy wzmianki o nim jako właścicielu majątku Oleszno. Jego przyrodnimi braćmi byli słynni przywódcy Kaliszan – Bonawentura (dziedzic Marchwacza) i Wincenty (dziedzic Słupi) Niemojowscy, członkowie Rządu Narodowego w okresie Powstania Listopadowego. Pierwszy z nich 7 września 1831 r. został powołany na prezesa Rządu Narodowego. Po śmierci Józefa w 1829 r. w Paryżu, jego następcą na dobrach Oleszno był, urodzony 1800 r., syn Edward. Piastował on funkcje: marszałka szlachty guberni radomskiej i szambelana dworu carskiego. Miał on brata Adolfa, dziedzica Słupi i Krzyża oraz siostrę, która wyszła za mąż za N. Załuskowskiego. Edward ożenił się z Heleną, córką Stanisława Wodzickiego, prezesa senatu Rzeczpospolitej Krakowskiej, senatora – wojewody Królestwa Kongresowego. Ich dziećmi byli: Józef, porucznik wojsk rosyjskich (zmarły w 1857 r.), Stanisław oraz Ludwika. Spadkobiercą Edwarda Niemojewskiego został Stanisław (urodzony w 1838 r.), nazywany powszechnie dla swych upodobań Kozakiem. Jego żoną była Katarzyna z potężnego książęcego rodu Golicynów spokrewnionego z carami rosyjskimi.

 

Ks. Jan Wiśniewski pisał o nim: „Stanisław pozostawił po sobie pamięć gorszyciela ludu. Otaczał się Moskalami, służbą w ubiorach kozackich i sam się tak nosił. Co rok sprowadzał do Oleszna na harce 100 kozaków”.

Stanisław Niemojewski

Stanisława Niemojewskiego nazywano atamanem, ponieważ już jako młodzieniec upodobał sobie styl kozacki i konie stepowe, które z zamiłowaniem hodował na włoszczowskim Podzamczu. Kiedy był w gimnazjum w Piotrkowie, w wolnych od zajęć szkolnych godzinach, wymykał się do koszar zakwaterowanego tam pułku kozackiego gdzie poznawał i wprawiał się do rozmaitych kozackich sztuk. W następstwie ubierał się po kozacku i całe życie jeździł na kozackiej kulbace, na hodowanych przez siebie koniach stepowych - baszkirach, kirgizach lub dońcach. Wokół siebie miał zwykle kilku chłopców stajennych, także ubranych po kozacku i również na koniach stepowych. Konna jazda była jego żywiołem i nie mógł spędzić dnia bez zrobienia co najmniej milowego galopu.

 

Na zdjęciu Stanisław Niemojewski w stroju kozackim na ulubionym koniu stepowym. Takie właśnie konie były hodowane przez niego na Podzamczu. Zdjęcie zostało wykonane w drugiej połowie XIX wieku. Stanisław Wotowski, który znał dobrze Stanisława Niemojewskiego tak pisał o nim:

 

"Patrząc na wyniosłą, suchą postać S. Niemojewskiego, widząc go otulonego burką, w baraniej czapce, miało się przed oczyma plastyczny obraz polskiego jeźdźca spod „lekkich znaków”, taż sama była w nim zręczność, siła, fantazja i to samo zrozumienie konia, w którym szukał zawsze przede wszystkim dzielności, wytrzymałości, zwrotności i niepospolitych chodów, a te chody były dla niego marzeniem! Koń zastępował S. Niemojewskiemu powozy i bryczki i w najszybszym jego cwale podejmował z ziemi rzucone lub upatrzone przedmioty."

 

Z kolei Michał Rawita Witanowski po wizycie w Olesznie odnotował: „Spotkaliśmy właśnie dziedzica, który powracał ze zwykłej przejażdżki konnej, bo inaczej, nawet w dalszą podróż, nie zwykł się poruszać. Patrząc też na tego starca, gdy zoczywszy gości, sadził ku nam wyciągniętym kłusem na wronim bahancie, zdawało się, że ujrzeliśmy jednego z atamanów Ukrainy, tak sympatycznie opisywanych przez Bohdana. Zaproszeni do pałacu przez uprzejmego gospodarza, zawracamy do parku, gdzie na miejscu starych ruin zamkowych, dziad obecnego właściciela wznieść kazał piękny gmach mieszkalny o wysokich suterenach, rozległych komnatach parteru i piętra, a na szczycie dźwiga w żelazie odlany herb Wieruszowa. Zwróciła też naszą uwagę wmurowana w ścianę u przyziemia żelazna lwia łapa. Podobno gdzie ona się znajduje, tam właścicielowi nie braknie nigdy dostatków, bo również jak podkowa przybita u progu szczęście ma sprowadzać. W komnatach pałacowych, urządzonych po staroświecku, mieści się ciekawy zbiór broni wschodniej oraz pamiątki po rodzinie książąt Golicynów, familii małżonki p. Stanisława”.

Sergiusz Niemojewski

Dobra Stanisława Niemojewskiego w końcu XIX w. składały się z Włoszczowy i folwarków w Podzamczu Włoszczowskim, Olesznie, Woli Świdnickiej, Lasocinie oraz przejściowo w Sułkowie. Synem Stanisława był Sergiusz (1865-1921), który poślubił Emilię z Wodzińskich herbu Jastrzębiec, jednak „nieszczęśliwy” w małżeństwie związał się Emilią i Matyldą Szulc. Mieszkał w Podzamczu. Po śmierci ojca w 1907 r. przejął majątek rodzinny. Miał trzech synów i dwie córki. O jego śmierci ksiądz Stanisław Borowiecki, były kapelan w korpusie Dowbora Muśnickiego w Rosji, opowiadał ks. J. Wiśniewskiemu: „Sergiusz Niemojewski pięknie i budująco umierał na moich rękach... sam zamykałem mu oczy... w Olesznie". Po jego śmierci najstarszy syn Konrad (1901-1958) osiadł w Olesznie. Najmłodszy Józef (1909 – 1985) został dziedzicem Woli Świdzińskiej. Córki, nieuznane przez ojca, zostały uposażone 200-morgowym gospodarstwem w Podzamczu.

Konrad Niemojewski

„W czasie wojny w 1920 roku udało się panu Sergiuszowi uratować ciężko rannego syna od niechybnej śmierci. Konrad Niemojewski wstąpił jako jeszcze bardzo młody chłopiec na ochotnika do pułku ułanów Krechowieckich – po bardzo krótkiej, ale bardzo pięknej i odważnej służbie w pierwszej linii został ciężko ranny. Dogorywał w jakimś małym prowincjonalnym szpitalu, gdy kosztem starań i trudu odszukał go zdesperowany ojciec i przez zapewnienie właściwej opieki lekarskiej od śmierci uratował.”

Jeszcze na początku lat 70, koledzy pułkowi Konrada Niemojewskiego, z 1 Pułku Ułanów Krechowieckich, wspominali, jak Sergiusz pędził w lubelskie rozstawnymi końmi poszukując rannego syna, dogorywającego w jakimś lazarecie. Zapamiętali ten fakt doskonale, gdyż włoszczowski dziedzic przywiózł ze sobą beczki wspaniałego wina, co bardzo uradowało ułanów. Za nim ciągła asysta z końmi wierzchowymi i chartami, co musiało być bardzo osobliwym widokiem w czasie wojny.

 

Nie posiadam fotografii Józefa Niemojewskiego ale jego dworek  w Woli Świdzińskiej zachował się do dnia dzisiejszego. W okresie międzywojennym, w wyniku rodzinnych podziałów, przypadł on Józefowi Niemojewskiemu.

Dworek Józefa Niemojewskiego w Woli Świdzińskiej

Dziedzic Woli dobrze się znał z majorem Henrykiem Dobrzańskim, znanym pod pseudonimem "Hubal". - "Mam zdjęcie ze ślubu Józefa z Heleną z Morawskich, na którym major jest w galowym stroju" - mówi Grzegorz Dąbrowski, wiceprezes Włoszczowskiego Towarzystwa Historycznego.

 

Także w okresie dowodzenia Oddziałem Wydzielonym Wojska Polskiego na początku niemieckiej okupacji "Hubal" bywał w Woli Świdzińskiej i u starszego brata Józefa - Konrada Niemojewskiego w Olesznie. Raz przybył na niedzielną mszę do oleszyńskiego kościoła. W obydwu majątkach żołnierze "Hubala" otrzymywali niezbędne zaopatrzenie.

 

W listopadzie 1939 roku urodził się w Woli Świdzińskiej Witold Niemojewski, drugi syn Józefa. Witold do dziś kontynuuje rodowe tradycje. Do 1990 roku startował w zawodach konnych, ale większe sukcesy odnosi jako trener. Szkolił m.in. kadrę narodową juniorów Austrii, z którymi zdobywał medale mistrzostw Europy. Obecnie jest trenerem w Klubie Jazdy Konnej Szary w Michałowicach pod Krakowem.

Edward Niemojewski

Dziedzic Lasocina, trzeci syn, Edward, urodzony 10 października 1905 r., otrzymał majątek w Lasocinie. W jego skład wchodziło 120 ha gruntów ornych i ponad 1900 ha lasów. Ożenił się z kielczanką Krystyną Karsch, córką właściciela browaru. O samym Edwardzie Niemojewskim w okresie międzywojennym pisała Gazeta Kielecka. Komornicy z jego dóbr narzekali na wynagrodzenie za pracę. Inny numer gazety wspomina o zatargu z władzami powiatowymi i policją. We wtorek 16 kwietnia 1935 r. Edward Niemojewski zginął z ręki kłusownika. Niejaki Antoni Biskupski skłusował sarnę. Powiadomiony o fakcie dziedzic udał się na miejsce. Podchodząc kłusowników, prawdopodobnie postrzelił jednego z nich. Następny strzał padł w kierunku Niemojewskiego i okazał się śmiertelny. Ustny przekaz, krążący po okolicy, przedstawia inną wersję zdarzenia. Podobno Biskupski strzelił do dziedzica w obronie własnej. Po całym zajściu wraz z kompanami kłusownikami sądzony był przez Sąd Okręgowy w Kielcach. Został skazany na 15 lat więzienia za zabójstwo Niemojewskiego i usiłowanie zabójstwa gajowego Kucharskiego. Antoniego Maciejewskiego za usiłowanie zabójstwa gajowego Juliusza Nigerczyńskiego sąd skazał na 8 lat wiezienia, zaś Stanisława Stańczyka skazano na 6 lat więzienia. Sąd nałożył także karę na Mariana Biskupskiego i Pawła Łapota w wysokości 200 zł za kłusownictwo.

 

"Pasję myśliwską właściciel Lasocina przypłacił życiem 16 kwietnia 1935 roku na łąkach w pobliżu Fryszerki k. Ewelinowa, gm. Łopuszno". (źródło: Markowski 1993; Okoń 1990; Rudnicki 1996; Jerzmanowski 1987, Półrola-Parol 2002).

 

Bracia Niemojewscy przestrzegali ochrony zwierząt w lasach i zwalczali kłusownictwo. Otrzymawszy poufne informacje o nielegalnej obławie na jelenie i sarny, właściciel Lasocina sam postanowił schwytać kłusowników. „Gazeta Kielecka” z dn. 18 IV 1935 r., nr 108, s. 4 donosiła:

 

„W lasach dóbr Lasocin został zabity przez kłusowników właściciel tych dóbr Edward Niemojewski. [...] W pewnej chwili jeden z kłusowników zaszedł od tyłu i znienacka strzelił do Niemojewskiego. Strzał był śmiertelny... Trafiony 16 loftkami w kręgosłup ziemianin padł trupem na miejscu. Wieść o tej nieprawdopodobnej wprost morderczej strzelaninie w lasach dóbr Lasocin – wywołała wielkie poruszenie w całej okolicy”.
 
W „Łowcu Polskim” z 1938 pisano: „W walce z kłusownikami Edward Niemojewski zginął, jak żołnierz na posterunku”.

 

Zarząd nad majątkiem po śmierci zaledwie 29-letniego męża przejęła Krystyna Karsch – Niemojewska. Po wkroczeniu Niemców we wrześniu 1939 roku opuściła dobra i wyjechała do Kielc. Do Lasocina nigdy już nie wróciła. Edward Niemojewski pozostawił dwóch synów: Stanisława (ur. 1926 r.) oraz Ludwika (ur. 1929 r.). Pierwszy z nich ma dwie cór-ki Annę (ur. 1953 r.) i Katarzynę (ur. 1956 r.), a drugi syna Łukasza urodzonego w 1960 r.

Sergusz Niemojewski (trzeci od lewej) przed stajnią

 Rodzinną tradycją Niemojewskich było myślistwo i hodowla koni. Pasji tej poświęcali dużo czasu i nakładów finansowych. Sergiusz Niemojewski zatrudniał 50 strażników konnych i 50 pieszych do ciągłego patrolowania terenu. Do ochrony zwierzyny przed kłusownikami sprowadził Czerkiesów z Kaukazu, którzy doskonale sprawowali się w roli strażników. Chłopom przyłapanym na kradzieży drewna najczęściej darowali, natomiast surowo karali kłusowników ujętych na gorącym uczynku. Do polowań Niemojewscy używali psów i koni. W Olesznie i Podzamczu posiadali własne stadniny koni czystej krwi. Stanisław Niemojewski 7 razy wygrał gonitwę im. J. Zbijewskiego. Podobno czwórka jego koni zaprzęgowych pokonała drogę z Kielc do Warszawy w 12 godzin i 50 minut, zatrzymując się na półgodzinny popas w Radomiu. Jego synowie, dzięki dużym fortunom, nadal oddawali się ulubionemu hobby przekazywanemu z pokolenia na pokolenie. Dwory w Olesznie, Lasocinie tętniły życiem. Odbywały się tam huczne bale, dożynki, polowania. O ich świetności i sławie świadczą wspomnienia Władysława Okonia:

 

„Psy wytropiły i osaczyły dzika, myśliwi biegli za nim i – mając na strzał – położyli na miejscu ze sztucera. Oprócz dzika zastrzelili wówczas lisa, w końcu zaś przypadkowo jastrzębia gołębiarza. Po skończonym polowaniu dwaj ich strzelcy zrobili rozkład zwierzyny i trzej bracia oraz ich dwaj strzelcy stanąwszy w jednym szeregu, ujęli w ręce myśliwskie trąbki i na komendę najstarszego z nich – Konrada: „otrąbić dzika”, zagrali piękny hejnał. Potem padła komenda ... otrąbić kitę – a na końcu „otrąbić pióro” dali tak piękny myśliwski koncert w lesie, że ja, który brałem udział w prezydenckich polowaniach, ale to z braćmi Niemojewskimi stanowiło dla mnie niesamowite wrażenie...”

Dwór w Lasocinie

Pałac wybudowała Ludwika z Niemojewskich Kołłątajowa, siostra Stanisława Niemojewskiego. Pałac był dosyć nowocześnie urządzony: bieżąca woda, CO, telefon, oświetlenie zasilane agregatem w piwnicy. W skład zespołu wchodziły: pałac o powierzchni 1550 metrów kwadratowych  z 16 pomieszczeniami mieszkalnymi, oficyna, dwie stodoły, spichlerz, budynek gospodarczy i 5. hektarowy park. Według Stanisława Niemojewskiego:

 

„Frontowe wejście prowadziło do holu. Za nim mieściła się jadalnia. Po prawej stronie gabinet ojca, a w głębi tak zwany kredens, czyli pomieszczenie przy kuchni. Na lewo pamiętam salonik, dalej salon. Ja i brat mieszkaliśmy w prawym skrzydle".

 

Pałac mieścił się na wyraźnym wzniesieniu i był otoczony wysokim murem, który fragmentami przetrwał do dnia dzisiejszego. Pałac wyposażony był w wodę, c.o., telefon i światło elektryczne (agregat znajdował się w piwnicy). Do pałacu wiodły dwie drogi: pierwsza z nich - zwana Aleją Lipową - była drogą wyjazdową do sąsiedniego Mnina; druga zaś prowadziła do wsi.

Majątek Niemojewskich przed II wojną składał się ze 120 ha ornych i blisko 3500 mórg lasów. Edward Niemojewski urządzał w nich polowania, w pałacu natomiast odbywały się huczne bale. Jesienią co roku organizowano dla służby i pracowników dożynki. Posiadłość była okazała, tętniła życiem do czasu, kiedy w 1935 r. zginął z rąk kłusownika Edward Niemojewski. Pochowano go na cmentarzu o Olesznie. Po zmarłym zostali dwaj synowie Stanisław i Ludwig. Mieszkali w pałacu do końca 1945 r. Po wojnie wyprowadzili się do Kielc. Krystyna Niemojewska przeżyła 93 lata i zmarła w 1997 r. Lata powojenne okazały się dla pałacu bardzo niełaskawe. Z roku na rok pałac tracił na świetności i w końcu zaczął straszyć ruinami murów. Nikt nie podjął się jego odbudowy. Jeszcze dzisiaj fragmenty murów i bram wjazdowych świadczą o jego dawnej świetności.

Lasocin - ruiny pałacu

Lasocin - ruiny ogrodzenia i bramy pałacu

Okres powojenny był niesprzyjający dla pałacu. Piękna posiadłość pozbawiona właściciela traciła na świetności. Nikt nie podjął się jej odbudowy. Dziś pozostały tylko ruiny. Z danych wojewódzkiego konserwatora zabytków w Kielcach wynika, że pałac był użytkowany do 1958 roku. Najpierw zespół pałacowy „dostał się” Spółdzielni Kółek Rolniczych w Łopusznie, a od 1977 roku gospodarowała nim Rolnicza Spółdzielnia Produk-cyjna w Lasocinie. W lutym 1995 roku spłonęła jedna z zabytkowych stodół. W 1997 r. pałacyk znalazł się na liście wystawionych do wykupu na cele hotelarsko – rekreacyjne. Został sprzedany na mocy aktu notarialnego z 10 grudnia 1998 r. (źródło: Zbigniew Iwanek, Andrzej Łapot.

 

Zanim przejdziemy do polowań warto opisać inne posiadłości Niemojewskich na terenie Włoszczowizny. Do takich zalicza się Oleszno oraz włoszczowskie Podzamcze.

Dwór w Olesznie

Dawna rezydencja Niemojewskich funkcjonuje obecnie jako zespół pałacowo-parkowy obejmujący pałac i park z układem wodnym; pozostałe elementy folwarku w części nie istnieją, w części znajdują się poza zakresem wpisu do rejestru (w znacznej mierze już przekształcone). Pałac stoi na niewielkim wzniesieniu o regularnym planie prostokąta.. Oblewa go sztuczny kanał, mogący sprawiać wrażenie fosy, stąd też obecność mostu na drewnianych palach, dziś już nieistniejącego. Obecna forma „wyspy” została ukształtowana przed połową XIX wieku; po przejęciu przez Skarb Państwa i w ostatnich latach XX wieku zakres założenia został trochę zniekształcony i ograniczony. Całość założenia przedstawia się jako zwarty zespół starodrzewia, bez wyraźnie zarysowanych wnętrz parkowych. Zachowany pałac jest w większości parterowy, wzniesiony na planie prostokąta, na wysokich, sklepionych piwnicach, z piętrowym ryzalitem na osi i piętrową przybudówką na planie kwadratu od strony południowej, sprawiającej wrażenie wieży. Po pn. stronie centralnej obszernej sieni, znajdują/znajdowały się pomieszczania „pańskie” z dużym pokojem bawialnym, pokojami państwa oraz niewielką kaplicą w rogu; po stronie południowej sala jadalna, pomieszczenia kuchenne i inne, umieszczone wzdłuż korytarzyka. W sieni umieszczono schody drewniane na poddasze, skąd rozpościera się doskonały widok na okolicę - w stronę wschodnią i zachodnią. Budynek elewacją frontową z gankiem zwrócony jest na zachód, elewacja wschodnia - ogrodowa otwarta jest w kierunku ogrodu i kościoła parafialnego. Elewacje te są symetryczne (w bryle pierwotnej), z trzyosiowym, piętrowym centralnym ryzalitem nakrytym trójkątnym szczytem i od frontu poprzedzonym czterokolumnowym gankiem. Budynek wzniesiono na fundamentach i piwnicach kamiennych, ściany wyższe są ceglane. W piwnicach występują sklepienia kolebkowe, wyżej stropy głównie drewniane; więźba dachowa wzmocniona jest elementami stalowymi (gruntownie remontowana w latach 90-tych XX wieku), a dach kryty blachą stalową. Aktualnie obiekt pozostaje w złym stanie technicznym, nieuporządkowane też jest otoczenie.

 

W XIV wieku Oleszno należało do Chotowskich, herbu Gryf, a od XV w. do Szafrańców. W 1415 roku Król Władysław Jagiełło zezwolił Piotrowi Szafrańcowi, podkomorzemu krakowskiemu na lokację miasta na prawie magdeburskim.

W 1540 roku w Olesznie znajdował się zamek i dwór, własność Zofii Szafrańcowej, opisywany w 1627 roku jako „dom wielki na kopcu”. Od 1721 roku dwór zamieszkali Niemojewscy, którzy dziedziczyli kolejno dwór z majątkiem aż do 1945 roku. W 1792 roku (3 lata przed ostatnim rozbiorem Polski, kiedy to Oleszno znalazło się w zaborze austriackim) we wsi znajdował się dwór drewniany na murowanych fundamentach.

Obecnie zachowany murowany dwór powstał na przełomie XVIII i XIX wieku, być może na starszych piwnicach zamku. Nowy dwór, zwany czasem pałacem, otoczony był z trzech stron kanałem („ciągle w wodę obfitującym”), zasilanym lokalnym źródłem, oraz stawem od zachodu. Wokół powstał ogród dworski, od południa otoczony łąkami a od północy stawami.

W latach 1920-1939 dwór został przebudowany i powiększony o przybudówkę od południa - kwadratową w planie piętrową „wieżę”, utrzymując też, a być może reorganizując otoczenie folwarczne i krajobrazowe.

Dwór w Olesznie - 1944 r.

W 1945 przeszedł na własność Skarbu Państwa. W 1950 został urządzono w nim Ośrodek Zdrowia, a w latach 70-tych i 80-tych w skrzydle południowym mieściło się przedszkole i apteka, w przybudówce zaś znajdowały się mieszkania lekarzy. W 1999 roku wojewoda świętokrzyski przekazał nieruchomość na własność powiatu włoszczowskiego, który sprzedał ją w 2003 roku nowym właścicielom prywatnym.

Dwór w Olesznie (zwany również pałacem; pow. włoszczowski, gmina Krasocin) wybudowany został w pierwszej połowie XIX wieku przez Niemojewskich na terenie dawnego zamku na „wyspie” otoczonej z trzech stron kanałami a z czwartej stawem. Prawdopodobnie początkiem XX wieku został rozbudowany – zyskując kwadratową wieżę.

Dwór Oleszyński z ogromną obwieszoną trofeami myśliwskimi jadalnią, ze staroświecką komnatą mieszczącą zbiór broni wschodniej oraz pamiątki po rodzinie książąt Golicynów, z pięknymi starymi wiązami przed zajazdem i z pięknym starym ogrodem włoskim.

Oleszno - pokój stołowy

Oleszno - salonik

Jedno z pomieszczeń dworu - dawniej i dziś

Pierwszy ze spadkobierców majątku, który zdecydował się na stałe osiąść w Olesznie, Edward Niemojewski, okazał się doskonałym gospodarzem i człowiekiem nie tylko na wskroś przedsiębiorczym, ale też nowoczesnym: odziedziczywszy Oleszno lokuje nowe wsie, uprawia zboże, hoduje bydło i konie rasowe, zakłada stawy rybne, buduje zakłady przemysłowe, gorzelnię, młyny i tartaki, a nawet kopalnię żelaza i hutę żelaza Edwardów.

Edward Niemojewski

Przychód z dóbr inwestuje w zakup sąsiedniego majątku Włoszczowa (gdzie, jak już powiedziano, także Niemojewscy także hodowali konie). To właśnie Edward Niemojewski rozpoczyna przebudowę włoszczowskiego dworu, stąd też i wskazywane przez Kalinę podobieństwo układu wewnętrznego i zewnętrznego pałacu we Włoszczowie (Podzamcze) do dworu w Olesznie, wzniesionego z kolei na terenie dawnej rezydencji Szafrańców przez Edwarda Niemojewskiego między 1822 r. (kiedy Edward przejmuje majątek) a 1847 r. (kiedy dwór wraz z gorzelnią i domem mieszkalnym zostają wpisane w akta Dyrekcji Ubezpieczeń). Rawita-Witanowski, goszcząc w Olesznie, z zachwytem wypowiada się o wystawnym pałacu Niemojewskich. "Ten potężny gmach, obecnie w ruinie, należał podówczas Stanisława Niemojewskiego, syna Edwarda, także zapalonego hodowcy koni, „zwanego powszechnie dla swych upodobań Kozakiem lub Atamanem.”

Stanislaw Niemojewski "Ataman"na Podzamczu we Włoszczowej

Zdjęcie wykonane pod koniec XIX wieku przed dworem na włoszczowskim Podzamczu. Na pierwszym planie na koniu siedzi Stanisław Niemojewski, za nim jego wierny sługa - kozak Wróbel.

 

Podzamcze Włoszczowskie – część miasta Włoszczowa, teren jej pierwotnego osadnictwa. Rozciąga się od łąk, na których znajduje się kopiec św. Jana i obejmuje według historycznej tradycji całą ulicę Podzamcze do skrzyżowania z ulicą Partyzantów oraz ulicę Wiejską. Do początków XX w. samodzielna wieś.

Stanisława nazywano atamanem i jeźdźcem nad jeźdźcami, Sergiusz, jego syn, był mistrzem w biegach myśliwskich i urządzał sławne polowania, a Konrad, syn Sergiusza, należał do najlepszych strzelców Rzeczypospolitej. Niemojewscy herbu Wieruszowa odegrali ważną rolę w historii Włoszczowy i okolic.

Panem na włościach był Sergiusz Niemojewski, syn Stanisława. W roku 1880 rozciągały się od Włoszczowa, Oleszna po Lasocin, łącznie zajmując ponad 12 tys. ha. Rodzina mogła poszczycić się bogatą tradycją hodowania chartów polskich oraz innych psów myśliwskich, w tym ogarów, ale chlubą majątku były najlepsze konie pełnej krwi, półkrwi oraz konie ras wschodnich. Psy używane były do polowań organizowanych z wielką pieczołowitością.

Segiusz Niemojewski i hrabia Aleksander Erwin Wielopolski przed polowaniem na Podzamczu we Włoszczowie w 1909 r.

Polowanie na Podzamczu we Włoszczowie, od lewej Leopold Jan Kronenberg, Sergiusz Niemojewski i strzelec Władysław Wróbel

Do Oleszna i Włoszczowa zjeżdżali ziemianie z całej Rzeczypospolitej. Tereny łowieckie zajmowały połowę powierzchni Folwarku Podzamcze, a upolowana zwierzyna była eksportowana do wielu krajów Europy. Nic więc dziwnego, że folwark ten (Włoszczowa-Podzamcze), a także Oleszno, siedziba rodu Niemojewskich, były ostatnimi bastionami charta polskiego, w obu tych majątkach mieściły się psiarnie gdzie je trzymano. Polowania konne zaczynano na Podzamczu, kończąc w Olesznie.

Polowanie z chartami u Sergiusza Niemojewskiego na Podzamczu w 1913 r. Myśliwych  prowadzi Sergiusz Niemojewski, za nim Janina Reszke

Po śmierci Sergiusza w 1921 roku, tradycje podtrzymywali synowie Konrad w Olesznie i Józef w Woli Świdzińskiej. Tam też, mimo wprowadzenia wysokich podatków od chartów, nadal polowano z tymi psami aż do II Wojny Światowej. Niestety majątek Niemojewskich nie ustrzegł się roku parcelacji (w 1945 r.), jedynie Podzamcze podzielone między córki Sergiusza Niemojewskiego uniknęło wywłaszczenia. Charty i konie trafiły w ręce okolicznych chłopów. Jednak sentyment do chartów był tak wielki, że jeszcze w latach 70-tych Józef Niemojewski, odwiedzając swoją siostrę Helenę Jedliczka na Podzamczu, prosił o przyprowadzenie mu chartów’ które były potomkami jego psów i mimo, że charty były wówczas często ukrywane w stodołach, we dworze miały swoje honorowe miejsce na kanapach. Współcześnie potomkowie rodziny Niemojewskich kultywują tradycje związane z jeździectwem i hodowlą koni, a część majątku nadal jest w rękach prawowitych właścicieli. Niestety charty pozostały tylko we wspomnieniach i na fotografiach w rodzinnych albumach.

 

Polowania na Podzamczu 1908-1918

Powiat włoszczowski na początku XX wieku, a zwłaszcza jego północna część, przecięta dopiero w 1911 roku linią kolejową Kielce-Herby, zatopiona w lasach i słabiej zaludniona od części południowej, była najbardziej odizolowanym zakątkiem ówczesnej Kielecczyzny. To właśnie w tych stronach wielkim kluczem ziemskim obejmującym Podzamcze włoszczowskie, Oleszno, Belinę, Sułków, Wolę Świdzińską i Lasocin gospodarował Sergiusz Niemojewski – polski ziemianin, syn Stanisława Niemojewskiego i Katarzyny z książąt Golicynów. Swoją indywidualnością i bujnym temperamentem zdecydowanie wyróżniał się na tle innych współczesnych sobie ziemian. W swych rozległych dobrach organizował wspaniałe łowy obejmujące całe bogactwo obyczaju i myśliwskiego rzemiosła osadzonego tak w tradycji polskiej, jak i w europejskiej. W historii polowań u Sergiusza Niemojewskiego na Podzamczu i w Olesznie mamy do czynienia z tak różnorodnym myślistwem, jak staropolskie polowania konne z chartami, polowania konne par force z psami gończymi, z bronią na dziką zwierzynę, z naganką, z podjazdu, polowania na ptactwo, a także na pochodzące z zamkniętej hodowli bażanty, dziki i lisy.

Polowania konne z chartami to dawna, staropolska tradycja. W tego rodzaju łowach koń służył wyłącznie jako środek lokomocji. Dzięki niemu można było szybko dojechać do miejsca, w którym chart pochwycił zwierzynę. Ewentualnie odpędzano dzięki nim zające od lasu, w którym psy niechybnie je gubiły. Z końskiego grzbietu obserwowano także gon chartów. Ten sposób polowania nie dawał sposobności do długotrwałych galopów. Wymagał jednak krótkich, ale bardzo mocnych wysiłków, zarówno od koni, jak i od chartów i myśliwych. Charty goniąc zwierzynę wzrokiem, przecinały w linii prostej drogę kluczącej zwierzyny, szybko ją dopadając i tym samym szybko kończąc polowanie.

Polowanie z chartami u Sergiusza Niemojewskiego na Podzamczu 1911 r.

 

Polowanie z chartami u Sergiusza Niemojewskiego na Podzamczu 1913 r.

U Sergiusza Niemojewskiego polowano z chartami na zające, dzikie króliki, lisy i sarny. W polowaniach brali udział jeźdźcy na koniach oraz dojeżdżacze, którzy prowadzili na smyczy psy. Każdy z dojeżdżaczy wyposażony był w harap oraz kordelas. Na dany znak puszczano charty. Dojeżdżacze podążali za goniącymi psami dopingując je okrzykami. Gdy charty pochwyciły zająca lub sarnę, dojeżdżacze musieli szybko zeskoczyć z koni, aby odpędzić psy i po dobiciu kordelasem zwierzęcia zaraz złapać je na smycze. Na polowania z chartami zawsze wybierano bezpieczny teren, oddalony od lasu i zagajników, aby rozpędzone psy nie kaleczyły się o gałęzie lub wystające korzenie, a także nie poniosły śmierci rozbijając się o drzewa. W czasie polowania przestrzegano zasady, aby jeden chart nie był szczuty więcej niż 2-3 razy w ciągu dnia. Po powrocie z polowania badano dokładnie łapy psów i w razie potrzeby opatrywano nawet najmniejsze skaleczenia. Następnie nacierano charty wodą ze spirytusem, aby przyspieszyć regenerację mięśni. Po męczącym dniu psy miały 24 godziny odpoczynku.

Charty goniace zająca 1908 r.

Charty Sergiusza Niemojewskiego przed dworem w Olesznie

Sergiusz Niemojewski z chartem Amisem 1911 r.

Swoje psy, podobnie jak i konie, Sergiusz Niemojewski układał osobiście. Młode charty uczyło się gonić za dzikimi królikami. Złapane króliki wypuszczało się pojedynczo na wolnej przestrzeni z dala od lasu i zagajników. Charty puszczało się w odległości ok. 10-15 metrów za uciekającym zwierzęciem. W celach treningowych hodowano także lisy. Szczucie hodowanego lisa odbywało się na terenie czworoboku o długości 500 metrów otoczonego z trzech stron budynkami. Czwartą stroną był płot, a za nim łan zboża. Lisa wypuszczano z klatki i szczuto gończymi. Tymczasem dwa charty stały w gotowości, wpatrzone w umykającego lisa. Dopiero gdy lisa dzieliło od łanu zboża zaledwie 100 metrów, wtedy puszczono charty ze smyczy, które przeskakując przez głowy gończych i dopadały lisa.

W psiarniach na włoszczowskim Podzamczu i w Olesznie każda para lub trójka chartów, czyli smycz miała swój oddzielny kojec, w którym na wysokości ok. 50 cm nad ziemią były legowiska do spania. Całość obita była szczelnie deskami, aby psy nie widziały zwierząt gospodarskich. Psy otrzymywały pokarm raz dziennie w południe. Zwykle była to konina z kaszą. Istniała zasada, że psy nigdy nie dostawały karmy przed, a zawsze po polowaniu.

Polowania par force z psami gończymi to rodzaj polowań polegających na gonieniu zwierzyny do momentu aż ta padnie z wycieńczenia. U Sergiusza Niemojewskiego parforsy odbywały się według wzorców francuskich, z którymi zapoznał się podczas pobytu w Paryżu. Polowano w ten sposób przede wszystkim na dziki. Pierwszym etapem było wytropienie zwierzyny. Wczesnym rankiem, w dniu polowania, pierwszy dojeżdżacz udawał się do lasu ze swoimi ogarami i trzymając je na smyczy przeszukiwał okolicę poszukując świeżych śladów z ostatniej nocy. Upatrzone ślady oznaczał tzw. „złomem”, czyli ułamaną świerkową gałęzią. Następnie składał raport kierownikowi polowania, który decydował, w jakim kierunku pójdzie polowanie i wydawał rozkazy. Polowanie rozpoczynano po podprowadzeniu sfory psów do miejsca oznaczonego „złomem” i odegraniu przez dojeżdżaczy fanfary „początek polowania”. Zadaniem dojeżdżaczy w czasie polowania było pilnowanie sfory, aby się nie rozeszła i żeby psy zachowały właściwy kierunek. Polowanie kończyło się w momencie, gdy zwierzyna nie miała już siły uciekać i sfora psów ją otaczała. Jeździec, który jako pierwszy do niej dojechał, dobijał ją kordelasem. W tym momencie dojeżdżacze odgrywali fanfarę „Halali”.

Dojeżcdżacz składa raport kierownikowi polowania Sergiuszowi Niemojewskiemu przed polowaniem par force w 1911 r. Pośrodku zwrócony w kierunku obiektywu stoi Tadeusz Krzymuski

Każdy z dojeżdżaczy wyposażony był w harap oraz kordelas. Podczas polowania z chartami, gdy te pochwyciły zająca lub sarnę, dojeżdżacze musieli szybko zeskoczyć z koni, aby odpędzić psy i dobić kordelasem pochwyconą zwierzynę. W przypadku polowania par force, polowanie kończyło się w momencie, gdy zwierzyna nie miała już siły uciekać i sfora psów ją otaczała. Jeździec, który jako pierwszy do niej dojechał, skłuwał ją kordelasem.

Sergiusz Niemojewski jako kordelasa używał kaukaskiego kindżału będącego pamiątką po rodzinie Golicynów

Ponieważ zasada polowania „par force” polegała na forsowaniu od początku do końca tej samej zwierzyny, psy tresowano tak, by na przykład pies tresowany na dzika nie poszedł za tropem jelenia, lub za wiatrem lisa. Tresurę dzikarzy w wykonaniu Sergiusza Niemojewskiego tak opisuje Jerzy Jerzmanowski w książce pt. „Wśród myśliwych przed pół wiekiem”:

„Do potężnie opalisadowanego okólnika wkraczał Niemojewski z naganem w jednej i kordelasem w drugiej ręce. Na ogrodzeniu czuwał z gwintowaną długa bronią Czerkies o wypróbowanym oku i ręce, upoważniony do interwencyjnego strzału dopiero w ostateczności. Taka metoda tresury psów, nierzadko kaleczonych lub zabijanych przez dzika, połączona była z wielkim ryzykiem mimo ubezpieczenia na ogrodzeniu.”

Polowania organizowano przede wszystkim dla towarzystwa. Łowy były pretekstem do spotkań w gronie przyjaciół i należało je odpowiednio celebrować. Przykładano ogromną wagę dla dawnych tradycji. U Sergiusza Niemojewskiego nie organizowano nocnych polowań. Obyczaj nakazywał by na „czarnego zwierza”, czyli dzika polować nie tylko zbiorowo nocą, ale i za dnia. Nocne polowania uważano za rzecz niegodną dżentelmena, lecz kłusownika.

Polowanie par force na dzika u Sergiusza Niemojewskiego na Podzamczu w 1911 r.

Polowano pędzeniami z liczną nagonką lub z podjazdu. Był to jeden z bardziej interesujących i efektywnych sposobów polowania. Dawał możliwość bardzo rozległego eksplorowania łowiska bez niepotrzebnego niepokojenia zwierzyny, która przejawiała słabszą reakcje na widok jadącego pojazdu konnego, niż na widok poruszającego się człowieka.

Biesiada myśliwska po polowaniu w 1911 r.

Pojazdami wykorzystywanymi w tego typu polowaniach były tzw. linijka, czyli lekki czterokołowy pojazd konny bez bocznych desek, na którym siedziało się okrakiem lub bokiem, co umożliwiało szybkie opuszczenie pojazdu w czasie jego poruszania się. Używano także jagdwagena, zwanego inaczej polowcem, czyli czterokołowego, wieloosobowego, otwartego pojazdu o kanciastej skrzyni z drabinką z tyłu na upolowaną zwierzynę. Natomiast zimą wykorzystywano lekkie sanie.

Polowanie z podjazdu, Sergiusz Niemojewski i Helena Janasz, 1911 r.

Polowanie z podjazdu u Sergiusza Niemojewskiego na Podzamczu 1911 r.

Polowanie z podjazdu odbywało się w ten sposób, że myśliwy wraz z powożącym objeżdżali zaprzęgiem łowisko. Po zauważeniu zwierzyny stangret starał się podjechać do niej na odległość strzału, po czym myśliwy, w czasie jazdy zeskakiwał z pojazdu i zajmował odpowiednie miejsce do oddania strzału.

Odmianą podjazdu było polowanie na kaczki na tzw. podryw z łódki, na rozlewiskach porośniętych trzciną. Myśliwy siedzący na dziobie wąskiej, płaskodennej łódki kierowanej przez wioślarza siedzącego z tyłu, strzelał do podrywających się kaczek. W tego rodzaju polowaniach na kaczki niezbędny był pies myśliwski, który odszukiwał i aportował postrzałki.

Polowanie na kaczki z podrywu - 1911 r.

Na zające nigdy nie polowano w kotły, lecz streifą, czyli ławą czeską. W tego rodzaju polowaniach myśliwi szli zwartym szeregiem, wyprzedzanym po bokach przez naganiaczy ciągnących siatki, uniemożliwiające zwierzynie wydostanie się z obławy. Na dużych polowaniach myśliwi strzelali zawsze z dwóch strzelb, przywożąc ze sobą strzelców do nabijania i podawania broni.

Zbiorka z chartami przed dworem w Olesznie

Zbiorka myśliwych przed gankiem na Podzamczu w 1911 r.

Po polowaniu na Podzamczu we Włoszczowie

Przygotowania do polowania z psami na Podzamczu w 1916 r.

Na organizowane przez Sergiusza Niemojewskiego łowy, na Podzamcze włoszczowskie i do Oleszna, przyjeżdżali ziemianie z całego Królestwa Polskiego, urzędnicy i oficerowie carscy, a później austriaccy, a także goście z zagranicy. O renomie włoszczowskich polowań świadczą liczne fotorelacje w poczytnych wówczas czasopismach, takich jak: Ilustrowany Magazyn tygodniowy „Świat”, „Wieś Ilustrowana” oraz „Wieś i Dwór”.

Polowanie konne z chartami u Sergiusza Niemojewskiego we Włoszczowie – 1911 r.

Kaplica Niemojewskich na cmentarzu w Olesznie

 

Polowania w Ordynacji Myszkowskich Wielopolskich z Chrobrza

 

Wielopolscy z Chrobrza należeli na przełomie XIX i XX wieku do elitarnego grona polskiej arystokracji rodowej. Ich majątek (Ordynacja Myszkowska) położony był na terenie trzech powiatów dawnej guberni kieleckiej: pińczowskiego, jędrzejowskiego i miechowskiego. Folwarki wchodzące w skład dóbr rodzinnych obejmowały blisko 13 000 hektarów ziemi, co stanowiło jedną z największych fortun ziemiańskich regionu i kraju.

 

Chroberz – to wieś w Polsce, położona w województwie świętokrzyskim, w powiecie pińczowskim, w gminie Złota. Według tradycji nazwa miejscowości ma związek z Bolesławem Chrobrym. Władca, wracając z wyprawy kijowskiej wzniósł tu obronny zamek i założył parafię. W Chrobrzu na owym zamku zatrzymał się Król Kazimierz Wielki, który leczył się po wypadku, odniesionym w czasie polowania.

Około 1582 roku Chroberz zakupił biskup krakowski, Piotr Myszkowski herbu Jastrzębiec. Staraniem jego bratanków, którym przekazał swój majątek, w 1601 r. powstała ordynacja, której Chroberz stał się jednym z filarów. Znane było wówczas przysłowie „Kto ma Chroberz, Książ i Szaniec może iść z królową w taniec”, mające świadczyć o potędze ordynatów. W 1727 r. wygasł ród Myszkowskich i po dwóch latach procesów Chroberz wraz z całą ordynacją pińczowską przeszedł (w 1729 r.) po kądzieli na Franciszka na Żywcu i Pieskowej Skale hrabiego Wielopolskiego herbu Starykoń.

Franciszek Wielopolski

W  1859 roku ukończono budowę obecnego pałacu, którego fundatorem był XIII ordynat, a VI z rodu Wielopolskich, Aleksander Wielopolski (1803 – 1877). Ordynacja pińczowska - zwana Ordynacją Myszkowskich, Margrabstwem Pińczowskim, Ordynacją Wielopolskich lub Ordynacją Pińczowską, istniała na przestrzeni 344 lat, czyli od powstania w 1601 roku do likwidacji w 1945 roku.

 
Powstała dzięki Piotrowi Myszkowskiemu (ok.1510 – 1591/2), biskupowi krakowskiemu. Przez ostatnie  10 lat swojego życia zgromadził on olbrzymi majątek w gotówce, 3 miasta oraz 78 wsi, który następnie przekazał swoim bratankom: Zygmuntowi i Piotrowi. Pod koniec XVI wieku otrzymali oni adopcję od mantuańskiego księcia Wincentego Gonzagi oraz tytuł margrabiów na Mirowie od Papieża Klemensa VIII.

Aby wywyższyć dom Myszkowskich rozpoczęli oni starania o utworzenia ordynacji. Powstała w 1601 r.,  dwa lata później zatwierdzona statutem w Nowym Korczynie, według którego w całości przechodziła na męskiego potomka rodu, osobę świecką, a w przypadku wygaśnięcia rodu w linii męskiej dziedziczyć miały kobiety wywodzące się w prostej linii od pierwszego ordynata. Pierwszym ordynatem został Zygmunt Gonzaga Myszkowski.

Zygmunt Myszkowski - pierwszy ordynat

Ordynaci z rodu Myszkowskich:

Zygmunt Myszkowski, I ordynat
Jan Gonzaga Myszkowski, II ordynat
Ferdynand Gonzaga Myszkowski, III ordynat
Władysław Myszkowski, IV ordynat
Franciszek Gonzaga Myszkowski, V ordynat
Stanisław Kazimierz Myszkowski, VI ordynat
Józef  Władysław Myszkowski, VII ordynat

W 1727 r. wygasła linia męska rodu Myszkowskich. Po dwóch latach procesów w 1729 r. ordynację przejęła po kądzieli rodzina Wielopolskich w osobie Franciszka Wielopolskego.

Franciszek Wielopolski. Portret pędzla Franciszka Ignacego Molitora, 1772 rok. (Muzeum Narodowe w Kielcach

Ordynaci z rodu Wielopolskich:

Franciszek Wielopolski, VIII ordynat
Karol Wielopolski, IX ordynat
Franciszek Wielopolski, X ordynat
Józef Jan Wielopolski, XI ordynat
Józef Stanisław Wielopolski, XII ordynat
Aleksander Wielopolski, XIII ordynat
Zygmunt Andrzej Wielopolski, XIV ordynat
Aleksander Erwin Wielopolski, XV ordynat
Zygmunt Konstanty Wielopolski, XVI ordynat

 

Nowy ordynat przybrał też nazwisko i tytuł poprzedniego ordynata, czyli tytułował się margrabią Wielopolskim Gonzaga Myszkowskim. Odtąd utrwalił się w rodzie Wielopolskich zwyczaj dziedziczenia przez kolejnych ordynatów nazwiska Gonzaga Myszkowski i tytułu margrabiego. Formalnie zatwierdził ten zwyczaj dopiero Cesarz rosyjski Aleksander II 1879 r., kiedy ordynatem był syn Aleksandra Wielopolskiego, Zygmunt Andrzej (1833 – 1902).

Aleksander Wielopolski - XIII ordynat - budowniczy pałacu w Chrobrzu

Od 1813 r. Pińczów oraz 6 kluczy ziemskich były własnością Jana Orlycha Szanieckiego, który przejął długi Jana Nepomucena w zamian za te dobra. Wykupił  je później Aleksander Wielopolski, który przejął ordynację po śmierci ojca w 1824 r. i uczynił z Chrobrza główny ośrodek ordynacji.

Z oszacowanych w latach 1799 – 1801 dóbr ordynacji wynika, że składała się ona z 12 kluczy, z których 4 najważniejsze należały później do Aleksandra Wielopolskiego: wielko - księski, chroberski (z włościami: Wojsławice, Wola Chroberska, Zawarża, Stradów  i Zagaje Stradowskie), kozubowski (Zagorzyce, Byczów, Mozgawa Wielka i Mała, Młodzawy Wielkie i Małe, Sadek, Bugaj ) oraz wykupiony później Pińczów ( z Kopernią, Pasturką, Włochami, Nową Wsią, Brześciem i Szczypcem.

Ordynacja przetrwała do 1945 roku. Ostatnim ordynatem był Zygmunt Konstanty margrabia Gonzaga Myszkowski. Zmarł w 1971 r.

Taras pałacu Wielopolskich w Chrobrzu (od strony zachodniej). Zdjęcie wykonane w sierpniu 1939 r. Stoją od lewej : Maria Wielopolska z d. Tyszkiewicz, mąż Marii Zygmunt Konstanty Wielopolski - ostatni ordynat oraz Albina Wielopolska. [Źródło : Janusz Kucharski „Wspomnienia z Chrobrza z lat 1938 - 1948”]

Oprócz tego Wielopolscy tytułowali się  Panami na Mirowie. Skąd wziął się ten tytuł? Otóż po  Myszkowskich odziedziczyli także dobra i zamek w Książu Wielkim.

Zamek w Książu Wielkim

Renesansowy zamek w Książu stanowił prywatną inicjatywę biskupa krkowskiego Piotra Myszkowskiego, przyjaciela Jana Kochanowskiego, któremu słynny poeta zadedykował swoje „Psalmy Dawidowe”. Budowę rezydencji prowadzono w latach 1585-95 według planów i pod nadzorem królewskiego architekta z Florencji Santi Gucciego. Fundatorem był wspomniany Piotr, a po jego śmierci inwestycję kontynuował bratanek biskupa, również Piotr Myszkowski. Rodzina Myszkowskich zamieszkiwała wcześniej na jurajskim zamku Mirów posiadającym wprawdzie świetne walory obronne, ale ze względu na przestarzałą konstrukcję i militarny charakter nie zapewniającym odpowiedniego komfortu jego mieszkańcom, co prawdopodobnie było bezpośrednią przyczyną, dla której pod koniec XVI wieku rozpo¬częli oni budowę rodowej rezy¬dencji w Książu Wielkim. Z uwagi na miejsce pochodzenia jej mieszkańców, z czasem rezydencja ta nazwana została Mirowem.

 

Budowla terminuje wprawdzie pod definicją zamek, ale prawdopodobnie już od samego jej początku pełniła tylko funkcje rezydencjalne. W pierwszej poło¬wie XVIII stulecia majątek wraz z tytułem margrabiów Gonzaga-Myszkowskich i panów na Mirowie przeszedł na własność Wielopolskich herbu Starykoń. W okresie powstania kościuszkowskiego stacjonowały tutaj wojska carskie, które obrabowały go i zdewastowały. Zniszczenia były na tyle duże, że na przełomie XVIII i XIX wieku ówczesny właściciel hrabia Franciszek Wielopolski postanowił zamek przebudować nadając mu cechy neogotyckie. Zawiłości losu sprawiły, że udało się zrealizować zaledwie część wykonanej przez architekta Augusta Stilera dokumentacji. Książ był zamieszkany do 1945 roku. Po zniszczeniach z okresu drugiej wojny światowej zamek wyremontowano, a w 1949 roku umieszczono w nim szkołę.

Książ Wielki. Fotografia  z 1908 roku. Po zamurowanych otworach okiennych można wysnuć wniosek, że pałac  by  tylko częściowo zamieszkały

Pałac w Książu Wielkim był imponujący, ale jak się okazuje, aż do II Wojny Światowej żaden z ksiąskich włodarzy nie chciał w nim  zamieszkać.  Wszyscy ordynaci do Aleksandra Wielopolskiego włącznie mieszkali w zamku w Pińczowie i właśnie to miasto wybrali na ośrodek ordynacji. Nawet kiedy zamek w Pińczowie popadł w ruinę, Franciszek Wielopolski nie przeniósł się do zamku w Książu lecz zamieszkał w nowo wybudowanym w 1799 roku pałacu w Pińczowie. Podobnie się stało kiedy z powodu ogromnego zadłużenia Pińczów razem z pałacem kupił Jan Olrych Szaniecki przez co ówczesny ordynat Aleksander Wielopolski pozostał bez siedziby, jednak i on nie zamieszkał w zamku w Książu lecz postanowił wybudować od zera pałac w Chrobrzu i tam przenieść ośrodek ordynacji oraz tam zamieszkać. W Książu jednak przez pewien czas mieszkał ordynat, i był nim ostatni ordynat czyli Zygmunt Konstanty Wielopolski, ale zamieszkał on w Książu Wielkim w czasie II Wojny Światowej tylko dlatego, że pałac w Chrobrzu przejęli Niemcy.

 

Zespół pałacowo-parkowy w Chrobrzu (Pałac Wielopolskich w Chrobrzu) – mieści się w północno-zachodniej części wsi Chroberz, jest usytuowany na południowym, wyższym brzegu Nidy.

Pałac w Chrobrzu

Historia zespołu pałacowo-parkowego w Chrobrzu zaczyna się w 1857 roku. Wtedy to Aleksander Wielopolski, XIII ordynat pińczowski, postanowił w będącym po sprzedaniu Pińczowa głównym ośrodkiem ordynacji Chrobrzu, wybudować otoczony parkiem pałac.

Aleksander Wielopolski

Aleksander hrabia Wielopolski (1803-1877) uważał się za wielkiego patriotę. Polacy zapamiętali go jednak jako zdrajcę. A jego pełne goryczy i pogardy słowa przeszły do historii.

„Dla Polaków można czasem coś dobrego zrobić, ale z Polakami nigdy”. Zdanie to wypowiedział Aleksander hr. Wielopolski (1803–1877) prawdopodobnie po wycofaniu się z czynnego życia publicznego. Świadczyć ono może o lekceważącym stosunku do rodaków i o rozgoryczeniu przegranego polityka, który znienawidzony przez znaczną część współczesnych, pozostaje w naszych dziejach postacią niezmiernie kontrowersyjną.

Po studiach w Warszawie, Paryżu i Getyndze zaangażował się w kilkunastoletni proces o unieważnienie podziału ordynacji Myszkowskich (był dziedzicem dóbr i nazwiska margrabiów Gonzaga Myszkowskich), czym zraził do siebie znaczną część opinii publicznej.

W czasie powstania listopadowego wyjechał do Londynu z misją dyplomatyczną z ramienia Rządu Narodowego. Pod wrażeniem rzezi galicyjskiej w 1846 roku sformułował program współpracy z Rosją przeciwko żywiołowi germańskiemu. Brał udział w kongresie słowiańskim w Pradze. W 1861 roku został dyrektorem Komisji Rządowej Wyznań i Oświecenia Publicznego.

Przeprowadził wiele pożądanych reform, ale równocześnie oczekiwał od Polaków wyrzeczenia się dążeń niepodległościowych i uznania państwowości rosyjskiej. Skłócony zarówno z rodakami, jak i z władzami zaborczymi w Warszawie, wyjechał pod koniec 1861 roku do Petersburga, skąd wrócił latem 1862 roku jako naczelnik rządu cywilnego w Królestwie Polskim.

Uważany za rusofila, znienawidzony także za arogancję i pychę, stał się obiektem dwóch nieudanych zamachów (Rylla i Rzońcy). Chcąc zgnieść opozycję, doprowadził do próby przeprowadzenia nielegalnego poboru rekrutów („branki”), wywołując powstanie.

Tuż przed jego wybuchem, przerażeni narastającym wrzeniem przedstawiciele bardziej umiarkowanego odłamu opozycjonistów (Biali) mieli zaproponować Wielopolskiemu współpracę, którą ten jednak odrzucił, wypowiadając, jak chcą niektóre źródła, cytowane wyżej zdanie o Polakach. W lipcu 1863 roku wyjechał do Drezna, gdzie spędził resztę życia.

Był postacią wybitną, realistą i pragmatykiem, a nawet – we własnym przekonaniu – patriotą, choć w oczach współczesnych i wielu potomnych pozostał zdrajcą. Autorytarne usposobienie, wyjątkowy dar zrażania do siebie społeczeństwa, nieliczenie się z uczuciami rodaków i dążenie do uszczęśliwienia ich na siłę spowodowały, iż zarówno on sam, jak i jego program polityczny został odrzucony przez Polaków. (źródło: Publikacja autorstwa Macieja Wilamowskiego, Konrada Wnęka i Lidii A. Zyblikiewicz została opublikowana nakładem wydawnictwa Znak w 1998 roku). Wybudował jednak pałac w Chrobrzu.

Autorem projektu był Henryk Marconi. Jednopiętrowy budynek został wybudowany w stylu późno klasycystycznym. Jego budowę ukończono w 1859 r. Fasada zwrócona jest w kierunku południowo-wschodnim. Ryzalit na poziomie parteru tworzy czterokolumnowy ganek z wejściem do pałacu, nad którym na poziomie pierwszego piętra znajduje się taras. Fasada zwieńczona jest attyką z czterema posągami klasycystycznymi przedstawiającymi Germanika, Ceres, Minerwę i Achillesa, autorstwa rzeźbiarza Andrzeja Pruszyńskiego. W przyłuczach portalu pierwszego piętra znajdują się dwa kartusze z herbami, z lewej Świdzińskich Półkozic, z prawej Myszkowskich Jastrzębiec. Tylną elewację pałacu zwieńcza herb Wielopolskich Starykoń.

Budynek jest symetryczny. Jego prawa strona służyła do przyjmowania gości. W dawnej sali myśliwskiej-bawialni zachowały się cztery medaliony portretowe z wizerunkami kolejnych właścicieli pałacu, Do sali przylega dawna kaplica pałacowa wykonana na planie koła.

Gabinet prywatny margrabiego Wielopolskiego mieści się na parterze, w skrajnym, frontowym pomieszczeniu lewego skrzydła. Do dziś zachowało się w nim oryginalne malowidło na sklepieniu, szafa biblioteczna i biurko margrabiego. Pokoje właścicieli jak i gości znajdowały się na piętrze.

Salon w chroberskim pałacu - 1904 r.

XV ordynat – Aleksander Erwin Wielopolski był najstarszym synem Zygmunta Andrzeja Wielopolskiego (1833-1902), aktywnego działacza politycznego Królestwa Kongresowego w dobie popowstaniowej oraz niemieckiej księżniczki Wilhelminy Albertyny Montenuovo (1853-1895), blisko spokrewnionej z dynastią Habsburgów, rządzącą w Monarchii Austro-Węgierskiej. Znany był z tego, że był m.in. wielkim łowczym dworu rosyjskiego za paowania Carów: Aleksandra III i Mikołaja II.

Zygmunt Andrzej Wielopolski

Jego najstarszy syn Aleksander Erwin Wielopolski ożenił się w 1900 roku z Zofią Broel-Plater (1879-1926), pochodzącą z miejscowości Plinksze, położonej na Wileńszczyźnie. XV ordynat miał liczne rodzeństwo – jego braćmi byli: Alfred (1879-1955) i Albert Krzysztof (1884-1939), natomiast siostrami: Małgorzata (1876-1963) oraz Maria Anna (1878-1974).

Aleksander Erin Wielopolski

Aleksander Erwin i Zofia posiadali ośmioro potomstwa, jednak dwoje dzieci zmarło wkrótce po narodzinach. Dziećmi małżeństwa Wielopolskich byli żyjący: Zygmunt Konstanty (1901-1971), Maria Zofia (19041979), Alfred Feliks (1905-1996), Zofia Maria (1906-1994), Aleksander Karol (1910-1980), Alberta Maria (1917-1999) oraz zmarli: Konstanty i Róża, którzy przyszli na świat w 1909 roku.

Aleksander Erwin Wielopolski z dziećmi

Aleksander Erwin hr. Wielopolski z synami; Aleksandrem, Zygmuntem, Alfredem,

Wielopolscy posiadali wiele tytułów m.in. byli Margrabiami na Mirowie. XV ordynat Ordynacji Pińczowskiej, zmarł 3 marca 1937 roku w Chrobrzu.

 

W rodzinie Wielopolskich wszyscy mężczyźni byli pasjonatami myślistwa. XV ordynat – Aleksander Erwin, urządzał wielkie polowania na terenie lasów w Chrobrzu i Książu Wielkim. Oprócz tego był zaangażowany w organizację myśliwskich wystaw, na których eksponowano trofea oraz inne pamiątki związane z łowiectwem. Dla mężczyzny udział w polowaniu był formą nobilitacji, dobrze świadczył o jego odwadze i kondycji fizycznej. Wszystko wskazuje na to, że kobiety Wielopolskich, cokolwiek oportunistycznie, nawet jeśli polowania nie przypadały im do gustu, starały się to ukryć, by nie rozczarować swoich bliskich. Widok kobiety spacerującej po lesie ze strzelbą zapewne nie był zbyt częsty, a kiedy już się przytrafiał, obserwowano to z przymrużeniem oka. Przedstawicielka „słabszej płci” nie mogła być myśliwym równorzędnym mężczyźnie. W korespondencji prywatnej rodziny Wielopolskich odnajdujemy dwa fragmenty od noszące się do tej kwestii, które przytoczymy w porządku chronologicznym.

Styczeń 1894 roku. Przed pałacem w Chrobrzu

Najpierw cytat z listu Zofii Wielopolskiej z 26 sierpnia 1901 roku: „Pozwoliłam sobie na użyrwajtis, pojechałam wczoraj z Wojtkiem do dębiny młodzawskiej i strzelałam do dwóch pięknych Szostaków, naturalnie bez skutku. Dziś wybrałam się z mamą, bardzo be mi się udało, stałam bez końca z łydką wyczekując; w chwili, gdy się ruszyłam, żeby iść dalej, kozioł wyszedł, zobaczył mnie i zaraz ruszył daleko w koniczynę, strzelałam sama nie wiem dlaczego, strasznie byłam zła, że tak paskudnie mi się udało”.

Oprócz tego fragment listu Marii Anny Potockiej z 4 września 1915 roku: „Polowanie na kaczki i innego zwierza (…) wcale ładne było (…), nic nam służyć nie chciało, strzelba się zatykała, ptaki niezręcznie latały itd. (…) Helenka, Henryś i ja, pomimo 68 strzałów, wróciliśmy z pustymi rękami, do tego smutnego rezultatu najwięcej Henryś się przyczynił, ja raczej pilnowałam strzelby i bezpieczeństwa reszty ludzkości, Gucia z daleka ciarki przechodziły. Ale swoją drogą zabawili się wszyscy”.

Wypowiedzi sugerują, że kobiety w odróżnieniu od mężczyzn, nie potrafiły traktować polowania z pełną powagą. Ich aktywność i pola zainteresowań leżały gdzie indziej, ukształtowane w procesie wychowania stosowanym wobec córek w zamożnych domach ziemiańskich.

Córki trzymano z dala od broni palnej, lecz synowie w młodym wieku zapoznawali się z rzemiosłem myśliwskim. Ich początki zazwyczaj były niezręczne i nieporadne, nauka obsługi strzelby o najprostszej konstrukcji mogła raczej wzbudzić rozbawienie, niż dostarczyć ojcu powodu do dumy, ale wraz z upływem lat, doświadczenie chłopców wzrastało, aż wreszcie stawali się wystarczająco dojrzali, by samodzielnie wybierać się do lasu na łowy. Zygmunt Konstanty Wielopolski, najstarszy syn XV ordynata, pierwszą broń w życiu otrzymał w prezencie. Rodzice pozwalali mu z niej korzystać tylko wtedy, kiedy dobrze sprawował się w szkole. W jednym z listów Zofii Wielopolskiej czytamy: „Zygmuś poszedł z nauczycielem na wróble, największa to przyjemność. Dziś prawie zwariował z radości, ze szczęścia stracił zupełnie głowę, zabił pierwszego ptaka, sikorkę, pozwoliłam do sikorki strzelać, ponieważ wróble bardzo czujne i nie dają się łatwo podejść, sam dobrze wymierzył, ja mu trochę strzelbę podtrzymałam, skakał, krzyczał z wielkiej radości”.

Sergiusz Niemojewski,z lewej, i hrabia Aleksander Erwin Wolopolski - obydwaj uwielbiali konie i polowania

Polowania nie były jedyną pasją ziemian mieszkających w Królestwie Polskim na przełomie XIX i XX wieku. Rozrywką o podobnym znaczeniu dla tutejszej szlachty była hodowla koni, która tak samo jak myślistwo, stanowiła charakterystyczny element życia codziennego dworów. Aleksander Erwin Wielopolski był właścicielem stadniny koni, cieszącej się renomą w kraju i poza jej granicami. Stadnina pochłaniała każdego roku duże sumy pieniędzy i nie przynosiła prawie żadnych dochodów, lecz była oczkiem w głowie margrabiego, który nie wyrzekłby się jej za żadne skarby. Korzyścią niematerialną, płynącą z utrzymywania hodowli, był prestiż. Ordynat systematycznie uczestniczył w wyścigach, czasem jako właściciel konia stającego do rywalizacji, czasem tylko w roli obserwatora, jednak zawsze towarzyszyły mu podczas zawodów wielkie emocje. Zacytujmy w tym miejscu fragment jego listu z 31 sierpnia 1913 roku, w którym zdaje relację z przebiegu zakończonych zmagań: „Przed samymi zapisami przyszedł do mnie Sieradzki, mówiąc, że na pewno wygra na Alasce i żeby ją kupić za 200 rubli. Miałem tylko czasu dosyć, żeby dodać meldunek, że przeszła na moją własność. Bardzo się śmiałem, jak wygrała, bo nawet nie wiedziałem jakiej jest maści. Sieradzki bardzo roztropnie na niej pojechał, było siedem koni w wyścigu, trzymał ją z tyłu aż do zakrętu, potem poszedł do przodujących koni, a na linii prostej zaczął ficerkować w środku i wygrał o długość. Ogromna była frajda i trybuny się trzęsły, a Lubliniacy się wściekali. Wziąłem także, jak Ci telegrafowałem, Sieradzkiego, jako trenera”.

Aleksander Erwin Wielopolski przed pałacem w Chrobrzu

W trakcie zawodów margrabia często stawał do rywalizacji z własnym bratem, Albertem Wielopolskim. Przed wybuchem I Wojny Światowej Albert Krzysztof wraz z Fryderykiem Jurjewiczem (1871-1929), prezesem Towarzystwa Wyścigów Konnych, prowadzili jedną z największych stadnin w Królestwie Kongresowym. Konie pochodzące z tego stada z reguły okazywały się bezkonkurencyjne i zdobywały większość pierwszych nagród podczas wyścigów. Młodszy brat nie zadowalał się jednak dopingiem i biernym uczestnictwem w zmaganiach, od czasu do czasu przywdziewał kostium dżokeja i osobiście stawał do walki na torze. Umiejętności oraz ułańskiej fantazji z pewnością mu nie brakowało, gdyż przez wiele lat służył jako zawodowy żołnierz w kawalerii armii carskiej.

Aleksander Erwin Wielopolski zaraził swym zamiłowaniem do sportów konnych całe otoczenie. Wynikami zawodów interesowała się jego małżonka Zofia, ich potomstwo, lecz także pracownicy majątku. Żona ordynata w jednym z listów w następujący sposób opisała atmosferę panującą w pałacu w Chrobrzu w dzień rozgrywania wyścigu: „Depeszę Twoją dziś rano otrzymałam i ogromnie ucieszyłam się, nie myślałam, że tak łatwo pójdzie. Ciekawa jestem tylko, jakie konie biegały w wyścigu Lorda, myślałam, że Świerczewski dokładnie o wszystkim mi opowie, tymczasem już wieczór, a jego jeszcze nie ma. Przyjemną wiadomość o Lordzie oznajmiłam w całym domu, Antoś ogromnie się ucieszył, powiedział, że to ogromna przyjemność dla mnie, mówiąc o Lordzie, Staszek naturalnie też kontent, praczka zupełnie jest już pocieszona, a nawet Franek Doros po nieszporach wyraził swoje zadowolenie”.

W okresie II Rzeczypospolitej nastąpiło narastające zadłużenie ordynacji. Aleksander Erwin Wielopolski XV ordynat zmuszony był regulować sprzedażą części dóbr ordynacji. Zobowiązanie wobec Stefana Tyszkiewicza wynoszące 133 000 zł zostało pokryte przekazaniem na jego własność całego folwarku Kopernia. W celu likwidacji pozostałego zadłużenia ordynat w 1932 roku zmuszony był skierować prośbę do władz wojewódzkich o uzyskanie zgody na rozparcelowanie 7 folwarków należących do ordynacji, których łączna powierzchnia wynosiła 3377 morgów ziemi.

W 1945 roku na mocy dekretu o reformie rolnej, pozostałe przy ordynacji obszary użytków rolnych byłej ordynacji zostały rozparcelowane i przekazane na własność chłopom. Nabywcy, zgodnie z dekretem zobowiązani zostali do wniesienia stosownych opłat na rzecz państwa. Ziemię podzielono głównie między robotników folwarcznych i chłopów małorolnych, natomiast ziemię z pałacem i parkiem oraz budynkami gospodarczymi przekazano na utworzenie ośrodka rolnego.

 

Marszałek fiński Carl Gustaf Mannerheim był przyjacielem przedostatniego ordynata Aleksandra Erwina Wielopolskiego (1875 – 1937), w drugiej dekadzie XX wieku brał z nim wspólnie udział w polowaniach.

 

"Myślistwo i jeździectwo były jego ulubionymi sposobami spędzania wolnego czasu. Pierwszego łosia upolował w guberni wyborskiej, w ogromnych lasach poprzecinanych moczarami i jeziorami. W młodości, gdy przyjeżdżał tam z przyjaciółmi, polował zazwyczaj na kaczki, cietrzewie, pardwy, dubelty, bataliony, kszyki i inne ptactwo błotne. Sezon na łosie rozpoczynał się z końcem lata, a więc w przededniu bukowiska. Polowano zawsze z psami gończymi, które osaczały zwierza, odwracając jego uwagę i pozwalając w ten sposób myśliwemu podejść i dać strzał. Takie łowy wymagały, rzecz jasna, znakomitej kondycji, ale satysfakcja z triumfu była tym większa.

Święty Hubert, jak wiadomo, jest patronem nie tylko myśliwych, ale także jeźdźców. Jako absolwent Oficerskiej Szkoły Kawalerii w Sankt Petersburgu Mannerheim rozwijał swoje zdolności jeździeckie w elitarnych jednostkach carskiej armii. Uczestniczył także w konkursach hipicznych organizowanych w Petersburgu i w Moskwie. W maju 1894 roku, podczas wystawy myśliwskiej w Maneżu Michajłowskim w Petersburgu, pokazano m.in. 19 koni: 5 do polowań par force i 14 stepowych. Nagrodzona została cała piątka do polowań par force, cztery z nich wystawił baron Mannerheim.

Pasję myśliwską realizował w okolicach Sankt Petersburga, gdzie jego pułk miał swoje rewiry łowieckie. Jednak wiele emocji dały mu łowy w Spale, gdzie jako adiutant towarzyszył carowi Mikołajowi II. W 1912 roku w Spale Mannerheim został mianowany generałem świty cesarskiej, co stanowiło ogromne wyróżnienie.

Służąc w carskiej armii na terenie Polski, Mannerheim kwaterował w kilku miejscowościach, m.in. w Kaliszu, Mińsku Mazowieckim i Warszawie. Gdy tylko dysponował czasem, brał udział w wystawach łowieckich organizowanych w stolicy. Na warszawskiej Wystawie Przemysłowo-Sportowej, otwartej w maju 1912 roku, znalazły się trofea myśliwskie członków carskiej rodziny zdobyte m.in. w Spale i Białowieży. Generał Mannerheim został wyróżniony za urożenie koziorożca syberyjskiego, wieniec jelenia marala z Tienszanu i ślimy muflona". (żródło: Piotr Załęski).

Carl Gustaf Mannerheim w 1919 roku

Marszałek był wielkim miłośnikiem koni i polowań, a margrabia Wielopolski prowadził w Chrobrzu stadninę koni, cieszącą się renomą w kraju i poza jego granicami. Wielopolscy znani byli również z zamiłowania do myślistwa. Nie inaczej było z XV ordynatem – Aleksander Erwin urządzał wielkie polowania na terenie lasów w Chrobrzu i Książu Wielkim.

Wkrótce po przybyciu do Warszawy Mannerheim został przyjęty do elitarnego Klubu Myśliwskiego gdzie prócz życia towarzyskiego prowadzono ważne rozmowy o stanie państwa, Polski, której wówczas nie było na mapach świata. Pośród tych rozmów ukorzeniał się fiński patriotyzm Mannerheima, który zaowocował jego poźniejszą karierą obrońcy niepodległości Finlandii.

 

Sfery, w których obracał się Mannerheim, również miały kilka przestrzeni styku: Klub Myśliwski, wyścigi konne i teatry. Od czasu do czasu dochodziło do zetknięcia polskiej elity arystokratycznej z Rosjanami na balach w Pałacu Namiestnikowskim, ale strona polska okazji takich unikała. Mannerheim uczestniczył zarówno w życiu rosyjskim w Warszawie, jak i w życiu polskiej elity. Jednoczesne funkcjonowanie w dwóch kręgach ułatwiał mu arystokratyczny status, narodowość oraz zamiłowanie do koni i polowań.

 

Naturalnym miejscem spotkań był Klub Myśliwski na ulicy Erywańskiej, dziś Kredytowej 7, gdzie bywała polska elita arystokratyczna, rosyjscy wyżsi wojskowi i dygnitarze cywilni. Pretekstem było zamiłowanie do polowań. Rozmawiano, jedzono, pito i grano w karty. Drugim miejscem spotkań był tor wyścigów konnych na Polu Mokotowskim, w 1887 r. ostatecznie umieszczonym na osi dzisiejszej ulicy Polnej, tuż obok kamienicy, w której mieszkał Mannerheim (Marszałkowska 2).

 

O szczególnej pozycji Mannerheia najlepiej świadzy fakt,że gdy że gdy po odzyskaniu przez Polskę niepodległości usunięto z listy członków klubu wszystkich carskich oficerów, Mannerheim jako jedyny z nich nie został usuniety. Zamoyscy, Lubomirscy, Braniccy, Potoccy, Radziwiłłowie, Tyszkiewiczowie, Wielopolscy i inne zacne polskie rody zaliczały barona Mannerheima do grona przyjaciół. Był chętnie zapraszany do ich rezydencji, ale lubił też spotykać się z nimi w warszawskich lokalach, na wyścigach konnych i polowaniach.

Mannerheim szczególnie cenił towarzystwo polskich dam, pięknych, wykształconych, niezależnych, umiejących w dyskusji bronić swoich racji. Takich kobiet brakowało mu w Sankt Petersburgu. Dzięki pamietnikom księżnej Marii Lubomirskiej oraz zachowanym listom do dziś przetrwała wiedza o jej i Mannerheima wielkiej przyjaźni. Listy Marii Lubomirskiej miały dla Mannerheima szczególne znaczenie w czasie I wojny światowej, gdy walczył na Froncie Wscodnim na polskich terenach, a potem w Karpatach i Rumunii.

Konie i polowania to dwie wielkie pasje Mannerheima. Często towarzyszył Carowi Mikołajowi II i jego rodzinie w wyprawach myśliwskich. Ulubione tereny łowieckie w Polsce to okolice Spały, Uniejów i Białowieża. Do dziś zachowały się zdjęcia, niektóre trofea myśliwskie i pomnik żubra w Spale. To właśnie tu, w Spale w 1912 roku Mannerheim otrzymał nominację na generała świty cesarskiej, co było dla niego wielkim zaszczytem.

Marszałek Mannerheim (z prawej) podczas spotkania z margrabią Aleksandrem Erwinem Wielopolskim w Spale w 1914 roku

Warto dodać, że marszałek Mannerheim trafił do Polski już w roku 1889, służąc jako carski oficer. Stacjonował w Kaliszu, Warszawie i kilku innych miejscach w Polsce, wszędzie nawiązując bliskie kontakty z polskimi środowiskami arystokratycznymi. Tytuł barona, zamiłowanie do polowań, wyścigów konnych, sportu, kultury i erudycja otwierały przed nim drzwi najlepszych polskich domów. Gdy po odzyskaniu przez Polskę niepodległości  z Klubu Myśliwskiego usunięto wszystkich rosyjskich oficerów, Mannerheim jako jedyny z nich pozostał na liście członków.

Współpracował także z Józefem Piłsudskim – obu przywódców połączyła nie tylko walka o niepodległość własnych krajów czy wrogość do bolszewizmu, ale i ten sam rok urodzenia: obaj marszałkowie byli rówieśnikami. Mannerheim nie zapomniał o polskich przyjaciołach także później, gdy podczas II Wojny Światowej interweniował w ich sprawie u władz hitlerowskiej Rzeszy.

Mannerheim całkiem dobrze mówił po polsku. Władał również szwedzkim (był to jego język ojczysty), rosyjskim (język urzędowy w Finlandii), francuskim, niemieckim, angielskim i portugalskim. Fińskim zaczął posługiwać się pod koniec życia.